Азербайджанскі тэатр

Сцэна з камедыі «Аршын мал алан» у Азербайджанскім тэатры оперы і балета. Сезон 1928/29.

Азербайджанскі тэатр (азерб.: Azərbaycan teatrı) — тэатральнае мастацтва азербайджанскага народа.

Гісторыя

Вытокі азербайджанскага тэатральнага мастацтва ляжаць у самых старажытных народных святах і танцах.

Народнае ўяўленне «Кас-каса». Худ. А. Азімзадэ, 1930.

Элементы тэатральнага дзеяння прысутнічаюць ў многіх відах азербайджанскага народнай творчасці — у гульнях («гізлянпач» — хованкі, «кесалдыгач» — гульня ў пола), гульнявых песнях («кэпэнэк» — матылёк, «бэноўшэ» — фіялка), у вясельных абрадах («ніша» — заручыны, «дуахгапма» — здыманне вэлюму з твару нявесты, «той» — вяселле), каляндарных святах («наўруз» — надыход вясны, «кэв-сэдж» — падрыхтоўка да зімы) .

Да першасных форм тэатральных паказаў адносяць калектыўны мужчынскі танец «яллы», выступленні скамарохаў, кяндырбазаў (канатаходцаў), мухрадуздаў і мухрэбазаў, прадстаўлення дэрвішаў, «заклінальнікаў» змей. Важную ролю ў станаўленні народнага тэатра Азербайджана згулялі шырока вядомыя ў народзе тэатралізаваныя сцэны «Каса-каса», «Гаравелі», «Шах Селім», «Кечал пехлеван» («Лысы волат»), «Джэйран-Ханум» («Спадарыня Джэйран»), «Марал аюну» («Аленяў гульня»), «Кафтаркос» («Гіена»), «Хан-хан» («Уладар — суддзя»), «Тапдыг Чабан» («Пастух Тапдыг»), «Тэнбель гардаш» («Брат гультай»). Да старажытным відаў тэатральнай культуры Азербайджана адносіцца лялечны тэатр «Кілім-Арас» («З-за дывана»), прадстаўленні якога высмейвалі вычварныя з’явы побыту, сацыяльная няроўнасць, несправядлівасць.

У сярэднія вякі шырокае распаўсюджванне атрымлівае рэлігійна-містэрыяльны тэатр. Да такіх паданняў адносіцца тэатралізаваны абрад «шабіха», які праводзіўся звычайна ў жалобны Мухарам.

Узнікненне нацыянальнага азербайджанскага тэатра. Канец XIX — пачатак XX стст.

Мірза Фаталі Ахундаў

Нацыянальны азербайджанскі тэатр ўзнік ў другой палове XIX стагоддзя на аснове камедый першага азербайджанскага драматурга, вядомага мысляра і філосафа Мірзы Фаталі Ахундава. Першы прафесійны тэатральны спектакль на азербайджанскай мове быў паказаны 10 (23) сакавіка 1873 года. Ініцыятарамі спектакля былі педагог рэальнага вучылішча Гасан бек Мелікаў-Зардабі) і вучань вучылішча Наджафкулі бек Везіраў. На сцэне Бакінскага грамадскага сходу навучэнцы рэальнага вучылішча згулялі спектакль па п’есе М. Ф. Ахундава «Візір ленкаранскага ханства». 17 красавіка 1873 года ў тым жа зале Бакінскага грамадскага сходу быў паказаны другі спектакль — іншая камедыя М. Ф. Ахундава «Гаджы Кара» («Прыгоды скнары»). Пасля першых пастановак арганізацыя прафесійнага тэатра прыпынілася, і некаторы час спектакляў у Баку не паказвалі. Зардабі быў заняты стварэннем газеты «Экінчы», а Наджаф бек Везіраў з’ехаў вучыцца ў Расію. Адкрыццё ў Шушы ў 1881 годзе рэальнай школы, у 1894 годзе — пачатковай жаночай школы, а таксама адкрыццё музыказнаўцам Харатам Гулу музычнай школы і прыцягненне туды маладых спевакоў выклікала цікавасць да тэатра ў мясцовай інтэлігенцыі. Так, з 1982 года ў Шушы ў дні летніх вакацый маладымі педагогамі сталі ўладкоўвацца аматарскія спектаклі. У першыя гады рэпертуар складаўся з твораў М. Ф. Ахундава.

Газета «Новае агляд» 17 жніўня 1884 пісала:

На днях маладыя тэатралы-аматары Шушы ў трэці раз паказалі спектакль на роднай мове з дабрачыннымі мэтамі. Спачатку была пастаўлена камедыя «Масталі-шах», затым — «Гаджы кара», «Везіра Ленкаранскага ханства». Неўзабаве збіраюцца згуляць камедыю «Мусьё Жардан». Усе яны напісаны вядомым сярод каўказскіх мусульман Мірзай Фатады Ахундавым.

Гашым бек Везіраў

Рост колькасці аматараў тэатра прывёў да з’яўлення маладых драматургаў. У 1890-я гады актыўны ўдзел у аматарскім гуртку маладых педагогаў прымае ўдзел выкладчык роднай мовы ў руска-татарскай школе ў горадзе Шушы Г. Везіраў. У 1892 годзе разам з п’есамі М. Ф. Ахундава аматары ставяць п’есу Г. Везірава «Ажаніцца — не вады напіцца». Гэты спектакль быў сарваны фанатычна настроенымі вернікамі, акцёрам прыйшлося бегчы праз чорны ход. Мусульманскае духавенства, якое лічыла літаратуру і тэатр непрыстойным заняткам, пачало перашкаджаць правядзенню спектакляў. Улетку 1894 года маладымі педагогамі з дабрачыннай мэтай адзін за адным былі дадзены тры спектаклі: «Гаджы Кара», «Мусьё Жардан, батанік і дэрвіш, Масталі-шах, знакаміты вядзьмак», «Мядзведзь, пераможца разбойніка». У 1895 годзе гэтыя ж акцёры ажыццявілі, нарэшце, пастаноўку Г. Везірава «Ажаніцца — не вады напіцца». Поспех спектакля адзначаўся ў газеце «Тарджумен»:

З Шушы паведамляюць, што 27 жніўня моладзь горада з дабрачыннай мэтай паказала спектакль. Была з поспехам згуляная камедыя Г. Б. Везірава «Ажаніцца — ня вады напіцца»; збор спектакля — 500 рублёў быў перададзены ў рэальную школу. Князь Гасан хан прэміяваў аўтара камедыі срэбным посудам; моладзь ж падарыла яму дарагую чарніліцу.

Абас-Мірза Шарыфзадэ ў ролі Атэла.

У 1896 годзе ў Шушы была згуляная новая трагедыя А. Ахвердава «Раскіданае гняздо». Рэжысёрам спектакля быў сам аўтар п’есы. У 1904 аматары ажыццявілі пастаноўку «Атэла» У. Шэкспіра. Перакладчыкам трагедыі і выканаўцам ролі Атэла быў Г. Везіраў. У маскоўскай газеце «Навіны дня» аб гэтым спектаклі было напісана:

Спектакль так моцна падзейнічаў на гледачоў, што ў сцэне смерці Дездемоны яны не змаглі стрымаць слёз. Як толькі скончыўся спектакль, гледачы паспяшаліся набыць пераклад п’есы «Атэла». У антракце гледачы горача віталі перакладчыка п’есы, выказаўшы яму глыбокае прызнанне.

Да канца XIX стагоддзя спектаклі на азербайджанскай мове ставіліся ў правінцыйных гарадах — Нухе, Гянджы, Шэмасе, Нахічэвані і іншых. Арганізатарамі тэатральных пастановак з’яўляліся паслядоўнікі ахундаўскай школы драматургіі Наджаф бек і Гашым бек Везіраў, Нарыман Нарыманаў, Абдурагім бек Ахвердыеў, Джаліл Мамедкулізадэ, Сулейман Сані Ахундаў.

Тэатральная трупа пад кіраўніцтвам Хабіб бея Махмудбекова, 1888 г.

У 1888 годзе ў Баку пры актыўным удзеле С. М. Ганізадэ і Н. Нарыманава была створана тэатральная трупа. У 1897 быў сфармаваны першы прафесійны калектыў — «Мусульманская драматычная трупа». Рэпертуар азербайджанскага дарэвалюцыйнага тэатра складаўся з твораў азербайджанскіх драматургаў (М. Ф. Ахундава, Н. і Г. Везіровых, Н. Наріманова, А. Ахвердыева, Дж. Мамедкулізадэ і інш), а таксама рускіх (М. В. Гогаль, І. С. Тургенеў, Л. М. Талстой) і заходнееўрапейскіх класікаў (У. Шэкспір, Шылер, Ж. Б. Мальер). З першых жа гадоў свайго ўзнікнення азербайджанскі тэатр стаў цэнтрам распаўсюджвання ідэй асветы і дэмакратыі. У п’есах «Гора Фахрэдына», «З-пад дажджу, ды ў лівень» Н. Везірава, «Раскіданае гняздо», «Няшчасны юнак», «Ага Мухамед-шах Каджар», «Чараўніца перы» («Перы Джаду») А. Ахвердыева, «Невуцтва» і «Надзір-шах» Н. Нарыманава выкрываліся норавы феадальнага грамадства, прыгнёт і дэспатызм памешчыцка-капіталістычнага ладу, цемрашальства і рэлігійны фанатызм.

Пад уплывам рускай рэвалюцыі 1905—1907 гг. узнікаюць новыя тэатральныя трупы, т. зв. «таварыства». У нафтаздабываючых раёнах разам з драматычнымі гурткамі ствараецца спецыяльная трупа пры працоўнай газеце «Текамюль» пад назвай «Гаміет» для абслугоўвання працоўных гледачоў. Спектаклі трупы даваліся ў салоне «Гранвіё» гандлёвага пасажу.

У 1908 годзе пры дабрачынным таварыстве «Ніджат» была створана адзіная драматычная трупа, якая аб’ядноўвае такіх прафесійных акцёраў, як Г. Араблінскі, С. Рухула, А. Вялі. Трупа мела сваім памяшканнем, гардэробам, рэквізітам. Акрамя гэтага, трупа давала прадстаўленні ў тэатры Тагіева і ў рабочых раёнах. Значнымі падзеямі ў гісторыі азербайджанскага тэатра былі спектаклі «Ага Мухамед-шах Каджар» А. Ахвердыева (1907), «Каваль Гяве» Ш. Самі (1908), «Разбойнікі» (1907), «Мярцвякі» Дж. Мамедкулізадэ (1916), «Атэла» (1910), у якіх праславіўся выдатны акцёр і рэжысёр Г. Араблінскі, мастацтва якога было прасякнута рэвалюцыйна-рамантычным пафасам.

У гэты час у рэпертуар азербайджанскага тэатра ўвайшлі п’есы «Гавеі ахенгар» (Ш. Самі), «Бежанцы» (Шылер), «Аль-Мансур» (Г. Гейнэ), «Атэла» (У. Шэкспір), «Лекар мімаволі» (Ж. Б. Мальер), «Рэвізор», «Жаніцьба» (М. В. Гогаль), «Першы вінароб» (Л. М. Талстой) і інш.

У 1919 годзе быў створаны Азербайджанскі дзяржаўны тэатр.

Развіццё азербайджанскага тэатра ў савецкі перыяд

Пасля ўсталявання савецкай улады ў Азербайджане ўсе тэатры былі нацыяналізаваны, а іх рэпертуар стаў строга кантралявацца ўладамі. Урад аб’яднала разрозненыя трупы, залічаны акцёраў на дзяржаўную службу. Дзякуючы стабільнай фінансавай падтрымцы дзяржавы нацыянальны тэатр атрымлівае сваё далейшае развіццё. У 1920 годзе ствараецца Аб’яднаны дзяржаўны тэатр, які ўключаў азербайджанскую, рускую, армянскую драматычныя і оперныя трупы. У 1922 драматычная азербайджанская трупа тэатра была ператворана ў акадэмічны драматычны тэатр. У 1920 годзе ствараецца рускі сатыр-агіттэатр, ператвораны ў 1923 годзе ў Бакінскі рабочы тэатр. У тэатры ставіліся мініяцюры, агляду, пародыя на надзённыя грамадска-палітычныя і бытавыя тэмы. Нараўне з гэтым, у рэпертуар ўключаліся інсцэніроўкі твораў класічнай літаратуры («Шынель» па М. В. Гогаля, «Домік у Каломне», «Казка пра попе і працаўніку яго балды» па А. С. Пушкіну, «Вялікі інквізітар» па Ф . М. Дастаеўскаму, «Маска», «Аптэкарка» паводле Чэхава і інш). У 1921 годзе арганізаваны азербайджанскі сатыр-агіттэатр, на базе якога ствараецца ў 1925 годзе створаны Бакінскі азербайджанскі рабоча-сялянскі тэатр, ператвораны ў 1927 годзе ў Бакінскі тюркскі працоўны тэатр. У 1928—1930 гадах арганізаваны Азербайджанскі тэатр юнага гледача імя М. Горкага, а ў 1938 годзе — Азербайджанскі тэатр музычнай камедыі.

У 1922 годзе на аснове трупы Тыфліскага азербайджанскага тэатра быў створаны Тыфліскай азербайджанскі драматычны тэатр імя М. Ф. Ахундава, якая праіснавала да 1947 года. У 1928 годзе азербайджанскі тэатр быў арганізаваны ў Эрывані — гэта быў першы тэатр іншага народа на тэрыторыі Арменіі.

Азербайджанскі музычны тэатр

Ахмед Агдамскі ў ролі Лэйла. Опера «Лэйла і Меджнун».

Папулярнасць тэатра ў народзе і развіццё азербайджанскіх народных інструментаў спрыялі фармаванню новай формы тэатральнага мастацтва — музычнага тэатра. У 1897—1898 гадах у Шушы і 1901—1902 гадах у Баку былі паказаны аднаактовыя сцэнічныя карціны па паэме «Лэйла і Меджнун» Фізулі і «Фархад і Шырын» Наваі. 12 студзеня 1908 г. у Баку была пастаўлена першая нацыянальнай опера У. Гаджыбекава «Лэйла і Меджнун». З гэтай даты бярэ свой пачатак гісторыя азербайджанскага прафесійнага музычнага тэатра. Першапачаткова рэпертуар азербайджанскага музычнага тэатра складаўся з твораў У. Гаджыбекава, які стварыў у 1908—1913 гадах оперы «Лэйла і Меджнун», «Шэйх сану», «Рустам і Зохраб», «Шах Абас і Хуршыд Бану», а таксама музычныя камедыі «Муж і жонка», «Не тая, так гэтая», «Аршын мал алан». Неўзабаве рэпертуар музычнага тэатра ўзбагаціўся новымі творамі З. Гаджыбекава (опера «Ашык Гарыб» і музычныя камедыі «Пяцідзесяцігадовы юнак», «Жанаты халасцяк»), операй «Шах Ісмаіл» М. Магамаева, музычнымі камедыямі «Молла Джаба» і «Вур-а-вур» М. М. Кязімоўскага, операй «Гэты-фельмолк» М. Амірава і інш.

Славутасці

• Азербайджанскі тэатр оперы і балета
• Азербайджанскі дзяржаўны акадэмічны драматычны тэатр
• Азербайджанскі дзяржаўны тэатр юнага гледача
• Тэатр лялек імя А. Шаіга

Спасылкі

• Азербайджанскі тэатр: погляд у мінулае (руск.)
• Узнікненне і развіццё тэатральнага мастацтва (азерб.) (англ.) (руск.) (фр.) (ар.)