Нішапур

Горад Нішапур перс.: نیشابور Краіна Іран Астан Харасан-Рэзаві Гарадская акруга Нішапур Каардынаты 36°12′24″ пн. ш. 58°48′15″ у. д. Вышыня НУМ 1250 м Афіцыйная мова фарсі курдская туркменская Насельніцтва 205 972 чалавек (2006) Часавы пояс UTC+3.30 Тэлефонны код 051 Афіцыйны сайт neyshabur.ir (перс.)​ (англ.) Нішапур на карце Ірана

Медыяфайлы на Вікісховішчы

Нішапу́р (перс.: نیشابور — Neyšâbur) — горад у Іране, другі па велічыні горад паўночна-ўсходняй іранскай правінцыі Харасан-Рэзаві. Насельніцтва — 205.972 чалавекі (2006 г.). Размешчаны ў паўночна-ўсходняй частцы краіны, у 670 км на ўсход ад Тэгерана ў аўтадарогі A-83. Родны горад Амара Хаяма.

Гісторыя

Заснаваны, верагодна, шахіншахам Шапурам I у сярэдзіне III стагоддзя і перабудаваны Шапурам II у наступным стагоддзі. Першапачаткова называўся Абаршэхр (у арабскіх крыніцах — Абрашэхр), як і вобласць цэнтрам якой ён з’яўляўся. Цяперашняя назва, меркавана, паходзіць ад персідскага неў-шапур — «добры [горад] Шапура». З V стагоддзя Нішапур быў месцазнаходжаннем нестарыянскага епіскапа Персіі. Ён быў важны і для зараастрыйцаў, паколькі ў гарах каля яго знаходзіўся адзін з вялікіх знічоў — Адур-Бурзен-Міхр.

У 650/651 г. марзпан Нішапура падпарадкаваўся арабам, якія ўварваліся ў Харасан, выплаціўшы 700 тысяч дырхемаў і 400 уюкоў шафрану ў якасці даніны. У 748 годзе Абу Муслім усталяваў у Харасане ўлада Абасідаў. Пасля забойства Абу Мусліма халіфам ў 755 годзе ў Нішапуры і Рэі ўспыхнула паўстанне на чале з Сунбадам, неўзабаве здушанае.

Росквіт

Чара. X стагоддзе. Фаянс, паліхромны роспіс, глазура. Метраполітэн-музей, Нью-Ёрк.

Пры першых арабскіх намесніках галоўным горадам Харасана быў Мерв, а Нішапур набыў значэнне пасля пераносу сюды сталіцы Абдалахам ібн Тахірам (830—844) і захоўваў яго да мангольскага нашэсця. Сафарыды, якія зрынулі ў 873 годзе Тахірыдаў, зрабілі Нішапур сваёй рэзідэнцыяй. Пры Саманідах (900—999), сталіцай якіх стала Бухара, Нішапур быў месцам знаходжання намеснікаў Харасана — грамадзянскага (амід) і ваеннага (сіпехсалар).

У X стагоддзі Нішапур быў найбуйнейшым і адным з найбольш эканамічна развітых гарадоў Ірана. Ён займаў плошчу каля 40 кв. км. Паводле аль-Мукадасі, у горадзе было 44 кварталы, некаторыя па плошчы былі роўныя палове Шыраза. Нішапур быў населены больш за Багдад, наліваючы некалькі сот тысяч жыхароў. Ён быў галоўным рынкам і складскім месцам для тавараў Гаргана, Кермана, Рэя, Сінда, Фарса і Харэзма. Буйны гандаль вёўся на Вялікім базары (мураба’ат ал-кабіра) на ўсход ад саборнай мячэці і Малым базары (мураба’ат ас-сагіра) на захад ад яе. Нішапур быў вядомы сваімі шаўковымі і баваўнянымі тканінамі, якія экспартаваліся нават па-за межы ісламскіх краін. Найбольш уплывовымі ў горадзе былі рамесныя карпарацыі шапачнікаў, вяровачнікаў, гандляроў шоўкам-сырцом і гандляроў шаўковымі тканінамі. Тым не менш, паводле назірання аль-Мукадасі, «вуліцы брудныя, ханы (караван-сараі) у бязладзіцы, лазні нячыстыя, крамы кепскія і сцены няроўныя […] У ім мала зеляніны для ежы і дроў, цяжкія заробкі і дарагоўля».

Газневіды, сельджукі, харэзмшахі

З падзеннем дзяржавы Саманідаў (999) Харасан разам з іншымі абласцямі на поўдзень ад Амудар’і быў захоплены Махмудам Газневі. Пасля паражэння газнійскага султана Масуда ад сельджукаў Тагрул-бека апошнія ў 1038 годзе без бою занялі горад. Тагрул-бек, які нанёс у 1040 годзе паражэнне Масуду ў бітве пад Данданаканам, жорстка панаваў у Нішапуры. Яго пляменнік Алп-Арслан таксама знаходзіўся там некаторы час, але султан Санджар зрабіў сваёй сталіцай Мерв. У 1142 годзе горад часова захапіў харэзмшах Атсыз. У 1153 годзе горад падвергся спусташальнаму нашэсцю качэўнікаў-агузаў, якія паўсталі супраць Санджара. Агузы разрабавалі Нішапур і разбурылі яго дашчэнту. Новы горад узнік на захадзе, у прадмесці Шад’ях (Шайкан), пабудаваным яшчэ Абдалахам ібн Тахірам. Камандзір гулямаў Санджара Муаід ад-Дзін Ай Аба пашырыў і ўмацаваў Шад’ях, што дазволіла яму кантраляваць большую частку Харасана да сваёй смерці (1174). Дзякуючы ўдаламу геаграфічнаму становішчу Нішапур дасягнуў былога росквіту ў тым жа стагоддзі. Паводле слоў географа Якута аль-Хамаві, які пабыў тут у 1216 годзе, ён быў як бы залам усяго ўсходу, і караваны не маглі абмінуць яго. У 1187 годзе Нішапур заняў харэзмшах Тэкеш. У 1208/1209 горад быў ізноў разбураны, гэтым разам магутным землетрасеннем, які закрануў увесь Харасан.

Эпоха мангольскіх заваяванняў

У 1220 пад Нішапурам з’явіліся войскі Джэбэ і Субэдэя, мангольскіх наёнаў, якія пераследвалі харэзмшаха Ала ад-Дзіна Мухамеда. Яны перадалі намеснікам Харасана копію ярлыка Чынгіс-хана з дадаткам ал-тамгі («пунсовай пячаткі»). Ад жыхароў патрабавалася праявіць пакору неадкладна па прыбыцці войска Чынгіс-хана. Аднак гараджане аказалі супраціўленне 10-тысячнай арміі зяця Чынгіс-хана Тагачара, якая прыбыла ў лістападзе 1220 года, і манголы адступілі, але толькі пасля таго, як Тагачар быў забіты. Сын Чынгіс-хана Талуй з’явіўся перад горадам з такім вялікай войскам і грознымі аблогавымі прыладамі, што нішапурцы палі духам і вырашылі абгаварыць умовы здачы. Але іх прапановы былі адпрэчаны, і ў сераду, 7 красавіка 1221 года пачаўся мангольскі наступ. У суботу горад быў узяты штурмам. Жыхары былі выгнаны ў адкрытае поле, і каб адпомсціць за смерць Тагачара, было загадана «разбурыць горад дашчэнту, каб гэта месца можна было пераараць; і каб у мэтах выканання месці ў жывых не засталося нават кошак і сабак» (Джувейні). Выключэнне склалі 400 палоненых рамеснікаў.

Нішапур быў адноўлены, але чарговае разбуральнае землетрасенне, якое адбылося каля 1270 года, вымусіла жыхароў пакінуць Шад’ях. Горад быў адбудаваны нанова, на новым месцы, і Ібн Батута, які наведаў яго каля 1332 года, называе Нішапур адным з чатырох цэнтраў Харасана. Пасля смерці Абу Саіда, апошняга самастойнага ільхана дзяржавы Хулагуідаў (1335) Паўночны і Заходні Харасан перайшоў у рукі групоўкі эміраў на чале з Аргуншахам, унукам Наўруза. У Нішапуры і іншых гарадах Харасана прапаведаваў Хасан Джуры, вучань шэйха Халіфэ. Яго паслядоўнікі, вядомыя як сербедары, паднялі супраць мангольскай улады паўстанне і ўтварылі самастойную дзяржаву ў цэнтрам у Себзевары, недалёка ад Нішапура. У 1381 годзе сербедары добраахвотна падпарадкаваліся Цімуру, таму Нішапур не зведаў нягод вайны. Чарговае разбуральнае землетрасенне ў 1405 годзе прывяло да таго, што горад быў перанесены на паўночны захад, на яго цяперашняе месца.

Заняпад

Герат пры Цімурыдах і Мешхед пры Сефевідах мелі большае значэнне ў рэгіёне, але Нішапур заставаўся даволі значным горадам да XVIII стагоддзя, хоць і пацярпеў ад нападаў качавых узбекаў у канцы XVI стагоддзя. У 1750/1751 годзе быў разбураны афганскім Ахмад-шахам, якія ўзялі горад пасля шасцімесячнай аблогі. Ахмад-шах перадаў горад цюркскаму князю Абас-Кулі-хану, які прыняў меры да яго аднаўлення. У канцы 1796 годзе Нішапур перайшоў пад уладу Каджараў. Еўрапейскія падарожнікі XIX стагоддзі апісваюць дрэнны стан сцен і пабудоў горада і агульны эканамічны заняпад: тканіны вырабляліся толькі для мясцовага збыту, а адзіным прадметам экспарту была біруза. Насельніцтва таксама было нешматлікім: у 1821 годзе — 5.000 (Фрэйзер), у 1845 годзе — 8.000 (Фер’е), у 1889 годзе — 10.000 (Кёрзан).

XX стагоддзе

Да 1930-х гадоў горад атачалі рэшткі сцен, знесеных па загадзе шаха Рэзы Пехлеві. Найстаражытная частка сучаснага Нішапура — забудова, узведзеная пасля землетрасення 1405 года. Саборная мячэць датуецца 1493/1494 г.

Археалогія

Джозеф Аптан, Уолтэр Хаўзер і Чарлз Уілкінсан з нью-ёркскага Метраполітэн-музея вялі раскопкі ў 1935—1940 гг. і зімой 1947/1948. Па пагадненні з урадам Ірана, палова знаходак пераходзіла Іранскаму нацыянальнаму музею. У кургане, які носіць назву Сабз Пушан (перс. «зялёная гара»), быў адкрыты жылы раён IX—XII стст.; у Тэпэ Медрэсэ быў выяўлены вялікі жылы раён таго ж перыяду з мячэццю і, меркавана, палацам кіраўнікоў IX ст. У 1995—2005 гг. іранскія археолагі праводзілі раскопкі ў Шад'яху; у 2005 і 2006 гадах французская экспедыцыя даследавала кухендыз — цытадэль сярэдневяковага Нішапура.

Эканоміка

• 
  Цеплаэлектрастанцыя камбінаванага цыкла
• 
  Bank Melli Iran цэнтральны офіс

З’яўляецца цэнтрам раёна арашальнага земляробства. Вырошчваюцца бавоўнік, алейныя культуры, пладовыя дрэвы, вінаград. Развіты жывёлагадоўля, харчовая прамысловасць і гарбарная вытворчасць. У наваколлях горада вядзецца здабыча бірузы.

Транспарт

Гарадскі грамадскі транспарт прадстаўлены аўтобусам. Ёсць чыгуначная станцыя з вакзалам.

• 
  Аўтобус маркі Oghab
• 
  Чыгуначны вакзал

Адукацыя

Дзейнічаюць Нішапурскі ўніверсітэт і філіял Ісламскага ўніверсітэта Азад.

• 
  Одзін з карпусоў Нішапурскага ўніверсітэта
• 
  Медыцынскі каледж Нішапура
• 
  Бібліятэка імама Хамейні
• 
  Планетарый Амара Хаяма

Музеі

• Нішапурскі гарадскі музей
• Музей Амара Хаяма
• Абасідскі караван-сарай Нішапура

• 
  Гарадскі музей
• 
  Музей Амара Хаяма
• 
  Караван-сарай

Славутасці

Маўзалеі

• Маўзалей Атара
• Маўзалей Амара Хаяма
• Маўзалей Камаль аль-Мулька
• Маўзалей Мухамеда Махрука

• 
  Атара
• 
  Камаль аль-Мулька

Гарады-пабрацімы

•  Бухара, Узбекістан
•  Самарканд, Узбекістан
•  Худжанд, Таджыкістан

Вядомыя жыхары

• Абу Саід Фазл-Алах (967—1049) — паэт-суфій.
• Амар Хаям (1048—1131) — выдатны паэт, матэматык, астраном, філосаф.
• Фарыд ад-Дзін Атар (пам. 1221) — паэт-суфій.
• Муслім ібн аль-Хаджадж (822—875) — імам-хадысазнавец

Літаратура

• Бартольд В. В. Историко-географический обзор Ирана // Бартольд В. В. Сочинения. — М.: Наука, 1971. — Т. VII: Работы по исторической географии и истории Ирана.
• История Ирана с древнейших времен до конца XVIII века. — Л.: Издательство Ленинградского университета, 1958. — 390 с.
• Петрушевский И. П. Землевладение и аграрные отношения в Иране XIII-XIV веков. / Отв. редактор академик И. А. Орбели. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1960. — 492 с.
• The Cambridge history of Iran. — Cambridge: Cambridge University Press, 1968. — Т. 5: The Saljuq and Mongol Periods. — P. 406—413. — 762 p. — ISBN 521 06936 X.
• Wilkinson C. K. Nishapur: Pottery of the Early Islamic Period. — Metropolitan Museum of Art, 1973. — 374 p. — ISBN 0870990764.

Спасылкі

• Нишапур (руск.) — артыкул з Вялікай савецкай энцыклапедыі.
• Bosworth C. E.. Nishapur (англ.). Encyclopædia Iranica. Архівавана з першакрыніцы 17 кастрычніка 2012. Праверана 13-09-2012.
• Iranian-French archaeological expedition at Nishapur: the fortified city (англ.)(недаступная спасылка). France Diplomatie. Архівавана з першакрыніцы 14 лютага 2013. Праверана 13-09-2012.
• Nishapur (англ.). ArchNet. Архівавана з першакрыніцы 17 кастрычніка 2012. Праверана 13-09-2012.
• Sardar M.. The Metropolitan Museum's Excavations at Nishapur (англ.). The Metropolitan Museum of Art. Архівавана з першакрыніцы 17 кастрычніка 2012. Праверана 13-09-2012.