Şuşa qəzası

Şuşa qəzası
Qəzanın gerbi Quberniyanın gerbi
Ölkə	Rusiya imperiyası AXC Azərbaycan SSR
Quberniya	Yelizavetpol quberniyası
Mərkəzi	Şuşa şəhəri
Yaradılıb	10 (22) aprel 1840
Ləğv edilib	7 iyul 1923
Sahəsi	4315,6 verst² (1897)
Əhalisi	138771 nəfər (1897)
Xəritə

Şuşa qəzası (rus. Шушинский уезд) — Rusiya imperiyası (Kaspi vilayəti, Şamaxı və Yelizavetpol quberniyaları tərkibində), Azərbaycan Demokratik Respublikası və Zaqafqaziya Sosialist Federativ Sovet Respublikası (Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası tərkibində) tərkibində mövcud olmuş inzibati-ərazi vahidi. İnzibati mərkəzi Şuşa şəhəri idi. Şuşa qəzası 40°15’ və 39°15’ şimal enliyi ilə 64 və 65°30’ şərq uzunluğu arasında yerləşir. Onun qərbdən şərqə doğru ən uzun hissəsi 130, şimaldan cənuba doğru ən enli hissəsi isə 105 verstdir. Qəzanın sərhədləri şimal-qərbdə Şuşa qəzasını Yelizavetpodlan ayıran Xoçinka çayına, şimal-şərqdə Kür çayının çox da böyük olmayan hissəsinə; şərqdə Cavad qəzasına, Bakı quberniyasına, cənuba doğru qəzanı Persiyadan ayıran Araz çayına və qərbdə Şuşa qəzasını Zəngəzur qəzasından ayıran Qırxqız silsiləsinə qədər idi.

Qəzanın tarixi

Çar hökumətinin Qafqazda 1840-cı il 10 aprel tarixli inzibati islahatına əsasən Kaspi vilayətinin tərkibində yaradılmışdır. (1841, 1 yanvar).

Azərbaycan Rusiyaya birləşdikdən sonra Azərbaycan xanlıqları 6 əyalətə (Bakı, Quba, Şəki, Şirvan, Qarabağ, Talış), 2 dairəyə (Yelizavetpol, Car-Balakən) və 2 distansiyaya (Qazax, Şəmşədin) bölündü.

1846-cı il 14 dekabr tarixli əsasnaməyə görə həmçinin, Azərbaycan ərazisində olan bəzi qəzaların adları da dəyişdirildi. Belə ki, Şirvan qəzasının adı dəyişdirilərək Şamaxı qəzası, Şəki qəzası Nuxa qəzası, Qarabağ qəzası Şuşa qəzası, Talış qəzası Lənkəran qəzası adlandırıldı. Şuşa qəzası Cavanşir, Göyçay, Cavad, Cəbrayıl, Zəngəzur qəzaları ilə həmsərhəd idi. Mərkəzi Şuşa şəhəri idi. 1846-cı ildən ildən Şamaxı ( 1858-ci ildən Bakı) 1867-ci ildən isə Yelizavetpol quberniyasına na daxil edilmişdi. Şuşa qəzası Mehri, Kəbirli, Zəngəzur, Cavanşir, Çiləbörd, Vərəndə sahələrinə bölünürdü. 1867-ci il dekabr tarixli fərmana əsasən, Zəngəzur və Cavanşir sahələri Şuşa qəzasından ayrılıb müstəqil qəzalara çevrildilər. Qəzanı qəza rəisi, onun müavini, xəzinədar, sahə iclasçıları və şəhər polisi idarə edirdi. Qəzada məhkəmə yaradılmışdı. Sahəsi 4911 km² , əhalisi 140740 nəfər olmuşdur (1897). Təsərüfatında əkinçilik, maldarlıq, ipəkçilik, üzümçülük, bağçılıq əsas yer tuturdu.

1846-cı ildə qəzanın rəisi podpolkovnik, kavaler Mixail Petroviç Kolyubakin, köməkçisi rotmeystr Pyotr Pyotroviç Tarnovski, katibi titulyar müşavir Filosof Abdomeviç Vinoqradov idi. Muğru sahəsinin murovu Andrey Mirkoviç Mokrtski, Kəbirli sahəsinin murovu knyaz Anton Yeqoroviç Şalikov, Zəngəzur sahəsinin murovu kollej qeydyiyatçısı Cahangir İvanoviç Ağasərov,Cavanşir sahəsinin murovu əyalət katibi Dmitri Boqdanoviç Şahnəzərov,,Çiləbopd sahəsinin murovu prapoşik Yusif Bəhramoviç Şahnəzərov,Vərəndə sahəsinin murovu Avət Matveyeviç Mamikanov idi.

Qəza məhkəməsinin hakimi kollej asessoru Qriqor Markoviç Sakvarelidze, dövlət ittihamçısı titulyar müşavir Makari Alekseyeviç Bardovski, İvan Markoviç Şulşevski, Şəhər əhəlisindən nümayəndə Avin Antonoviç Nazarov, Kənd camaatından nümayəndə Məşədi Məsih Qarabaği, katib İvan İvanoviç Lenuar idi.

Qəza qazısı şiə camatına Mirzə Əbülqasım bəy Haqverdiyev, sünnü təriqətinə İsa əfəndi idi.

Toxuculuq

Toxuculuq (xalça, ip, mahud və s.) geniş yayılmışdı.1872-ci ildə Moskva Politexnik sərgisində böyük müvəfəqiyyətlər nümayiş etdirilən Azərbaycan xalçaları, ipək malları və digər əl işləri ekspertler və Moskva universiteti nəzdindəki təbiətşünaslıq həvəskarlarının imperator cəmiyyəti şurası tərəfindən yüksək qiymətləndirildi. Sərgidə iştirak edən xalçaçıların böyük bir dəstəsi, o cümlədən Şuşa qəzasından Bayram Məşədi Qurban oğlu, Kərbəlayi Əhməd Dəmir oğlu, Cabbar Hacı Əhməd oğlu yüksək keyfiyyətli və çeşidli xalça nümayiş etdirdiklərinə görə sərginin qızıl medalı ilə təltif edildilər. Başqa qrup isə gümüş medala layiq görüldü.

İpəkəyirmə

Qarabağın ipəkçilik müəssisələri əsasən Şuşa və Cəbrayıl qəzalarında yerləşirdi. XX əsrin əvvəllərində Şuşa qəzasında 12, Cəbrayıl qəzasında isə 5 ipəkəyirən fabrik var idi. Bu fabriklərin bəziləri maşınla, buxar qazanları ilə təchiz edilmiş iri fabriklər idi. Qarabağın ipəkçilik sənayesində hətta səhmdar cəmiyyətlər də fəaliyyət göstərirdi. Belə səhmdar cəmiyyətlərdən biri hələ XX əsrin başlanğıcında Şuşa qəzasında yaradılmışdı. Bu səhmdar cəmiyyətin 6 ipəkəyirən, 2 ipəkeşən və 3 baramaboğan fabriki var idi. Bu fabriklər əsas etibarilə Şuşa qəzası ərazisində yerləşmişdi.

Əhali

1851-ci ildə Rusiyada əhali sayının araşdırılması üçün həyata keçirilmiş IX təftişə əsasən, inzibati cəhətdən Bakı, Şamaxı, Lənkəran, Nuxa və Şuşa qəzalarını əhatə edən Şamaxı quberniyasının əhalisi 319.923 nəfəri kişilər, 283.083 nəfəri qadınlar olmaqla 603.006 nəfər idi. Əhalinin ümumi sayı haqqında məlumatlar imperiyanın Maliyyə Nazirliyinin Zaqafqaziya idarəsi tərəfindən təqdim olunmuşdu. Qəzalar üzrə qadınların ayrıca sayını müəyyən etmək münkün olmamışdır. Kişilərin qəzalar üzrə sayı haqqında məlumatlar isə Tiflisdən həqiqi dövlət məsləhətçisi Aleksey Fyodoroviç Kruzenştern tərəfindən təqdim olunmuşdu. Beləliklə, həmin məlumatlara əsasən Şuşa qəzasının bütün yaşayış yerlərində kişi cinsindən toplam 105.404 nəfər əhali yaşayırdı.

İnzibati bölgü

1903-cü ilin məlumatına görə Şuşa qəzasında Şuşa şəhəri və dörd polis məntəqəsi olub.

• 1.Xankəndi, bu polis məntəqəsinin sahəsi 1024,89 verst, 106759 desyatin, 21,18 mil, 1166, 34 kvadrat kilometr olmuşdur. Bu polis məntəqəsinə 16 kənd cəmiyyəti daxil idi.
• 2. Qacar, bu polis məntəqəsinin sahəsi 726,2 verst, 75646 desyatin, 15,01 mil, 826,44 kvadrat kilometr olmuşdur. Bu polis məntəqəsinə 16 kənd cəmiyyəti daxil idi.
• 3. Ağdam, bu polis məntəqəsinin sahəsi 821,54 verst, 85577 desyatin, 16,98 mil, 934,93 kvadrat kilometr olmuşdur. Bu polis məntəqəsinə 15 kənd cəmiyyəti daxil idi.
• 4. Ağcabədi, bu polis məntəqəsinin sahəsi 1850,65 verst, 192776 desyatin, 38,24 mil, 2106,08 kvadrat kilometr olmuşdur. Bu polis məntəqəsinə 12 kənd

cəmiyyəti daxil idi.

Qafqaz təqviminin 1906-ci il buraxılışında isə Şuşa qəzasında olan kənd cəmiyyətlərinin adları aşağıdakı kimi verilib:

• Ağdam (Aqdamskoe),
• Ağcabədi (Aqdjabedinskoe),
• Hindarx (Qindarskoe),
• Gülanlı (Qyülanlinskoe),
• Camiat (Djamiatskoe),
• Qacar (Kadjarskoe),
• Keşişkənd (Keşişkendskoe),
• Ləmbəran (Lemboranskoe),
• Naxçıvan (Naxiçevaniskoe),
• Nikolayev (Nikolayevskoe),
• Siznik (Siznikskoe),
• Taqaver (Taqaverskoe),
• Tuğ (Tuqskoe),
• Xankəndi (Xankendinskoe),
• Xındırıstan (Xinziristanskoe),
• Xocavənd (Xodjavendskoe),
• Çəmənli (Çemenlinskoe),
• Çertaz (Çertazskoe),
• Şıxlar — Qərvənd (Şıxlyar-Korvendskoe)

Malıbəyli nahiyəsi

• Malıbəyli və Əylisli
• Xəlifəli
• Xocalı
• Quşçular
• Körpə Əfətli
• Zarıslı

Qacar nahiyəsi

• Veysəlli
• Divanalılar
• Yağləvənd
• Qacar
• Dilağarda
• Govşadlı
• Salakətin
• Şıxımlı

Ağdam nahiyəsi

• Qullar
• Pərioğlular
• Əhmədavar
• Qaradağlı
• Sarıhacılı (Bozpapaqlarla birlikdə
• Əlimərdanlı
• Seyidli
• Muradbəyli
• Nəsirbəyli
• Sarıcalı-İncirli
• Ağdam
• Darğalı
• Şərifli-Gövhərli
• Təzəməhlə
• Sarıcalı-Dərgahlı
• Daşbulaq (Xocalı)
• Xındırıstan
• Pircamal
• Naxçıvanlı
• Xıdırlı (Ağdam)

Əhatə etdiyi ərazilər

• Şuşa rayonu
• Xankəndi
• Xocalı rayonu
• Ağdam rayonu
• Ağcabədi rayonu
• Xocavənd rayonu

Mənbə

1. О народонаселенiи Россiи по губернiямъ и уѣздамъ: LXII. Шемахинская губернiя, стр. 154. // Девятая ревизiя. Изслѣдованiе о числѣ жителей въ Россiи въ 1851 году Петра Кеппена. Санктпетербургь: Вь Типографiи Императорской Академiи наукь, 1857, 297 стр.

Xarici keçidlər

• Əhalisi