Hawaii

Deelstaat Hawaii Mokuʻāina o Hawaiʻi
Vlag van Hawaii Seël
Bynaam(e): The Aloha State
Kaart van die Verenigde State met Hawaii uitgelig
Amptelike taal(e)	Engels, Hawais
Gesproke taal(e)	Engels (73,4%), Tagalog (5,4%), Japannees (5,0%), Ilokano (4,0%), Chinees (2,0%), Hawais (1,7%), Spaans (1,7%), Koreaans (1,6%) en Samoaans (1,0%)
Inwonernaam	Hawaiianer
Hoofstad	Honolulu
Grootste stad	Honolulu
Area	43ste in die V.S.
- Totaal	28 311 km2
- Wydte	km
- Lengte	2 450 km
- Water	11 672 km2
- % water	41,2 %
- Breedtegraad	18°55' N tot 28°27' N
- Lengtegraad	154°48' W tot 178°22' W
Bevolking	40ste in die V.S.
- Totaal	1 428 557
- Digtheid	82,6/km2 13de in die V.S.
Hoogte
- Hoogste punt	Mauna Kea 4 205 m
- Gemiddeld	920 m
- Laagste punt	Stille Oseaan seevlak
Toetrede tot die Unie	21 Augustus 1959 (50ste)
Goewerneur	Josh Green (D)
Luitenant-Goewerneur	Sylvia Luke (D)
Wetgewer	Hawaii Algemene Vergadering
- Hoërhuis	Senaat
- Laerhuis	Huis van Verteenwoordigers
V.S. Senatore	Brian Schatz (D) Mazie Hirono (D)
Tydsone	UTC-10 / Somertyd: Geen
Afkortings	HI US-HI
Webblad	www.hawaii.gov

Hawaii (Engels: [həˈwaɪ.i], ; Hawais: Hawaiʻi, [həˈvɐjʔi] of [həˈwɐjʔi]), amptelik die Deelstaat Hawaii (Engels: State of Hawaii; Hawais: Mokuʻāina o Hawaiʻi), is 'n vulkaniese eilandgroep wat sewe groot bewoonde en 125 kleiner onbewoonde eilande behels, asook die 50ste en mees westelike van die Amerikaanse deelstate. Alhoewel die grootste eiland, wat met sy kenmerkende driehoeksvorm byna twee derdes van die totale oppervlak beslaan, ook die naam Hawaii dra, bly Oʻahu met die hoofstad Honolulu die belangrikste en mees digbevolkte eiland – en ook steeds die hoofbestemming vir miljoene toeriste. Ter onderskeiding van die eilandgroep word die eiland Hawaii deur die plaaslike bewoners dikwels Big Island (Groot Eiland) genoem. Hawaii se bynaam is Die Aloha-staat (Engels: The Aloha State).

Die hoofstad Honolulu op die eiland Oahu

Hawaii lê suid van die deelstaat Alaska, noord van die Franse eiland Tahiti in Frans-Polinesië en sowat 3 700 kilometer wes van die Amerikaanse vasteland. Alhoewel die eilandgroep polities deel uitmaak van Noord-Amerika, vanweë sy ligging noord van die ewenaar en in geografiese opsig ook nie by die Suidsee-eilande gereken word nie, behoort dit ten opsigte van sy inheemse bevolking en beskawing wél tot Polinesië en vorm dit die noordelike punt van die Polinesiese Driehoek.

Die bewoners van die huidige Amerikaanse deelstaat is 'n mengelmoes van Europese en Oosterse nasies en rasse, terwyl die oorspronklike Polinesiese bewoners vandag in die minderheid is.

Ondanks sy ligging in die Noordelike Stille Oseaan naby die Kreefskeerkring en byna 2 400 kilometer noord van die ewenaar word Hawaii in die algemeen veral deur toeriste as 'n tipiese Suidsee-eiland gereken en dikwels met 'n sorgvrye paradys geassosieer. Gevolglik het Honolulu met sy bekende Waikiki-strand al dekades gelede 'n sinoniem vir moderne Amerikaanse massatoerisme geword. Sowat 60 persent van alle besoekers kom tans uit die Verenigde State en Japan. Nogtans het Hawaii sy natuurskoon danksy die omgewingsbewustheid van sy inwoners bewaar.

Etimologie

Die Deelstaat Hawaii het sy naam te danke aan die grootste eiland Hawaii. Volgens 'n algemene verklaring vir die naam Hawaiʻi is dit afkomstig van Hawaiʻiloa, 'n karakter in die Hawaiiaanse mondelinge oorlewering. Hy het die eilandgroep glo ontdek toe die Hawaiiaanse volk hulle op dié eilande gevestig het.

Die Hawaise woord Hawaiʻi is baie soortgelyk aan die Proto-Polinesiese woord Sawaiki met die gerekonstrueerde betekenis "tuisland." Kognate van Hawaiʻi bestaan in ander Polinesiese tale soos Maori (Hawaiki), Cookeilandse Māori (ʻAvaiki) en Samoaans (Savaiʻi). Volgens die taalkundiges Pukui en Elbert is "êrens in Polinesië Hawaiʻi of 'n kognaat die naam van die onderwêreld of van die voorvaderlike tuiste, maar in Hawaii het dié naam geen betekenis nie".

In 1978 is Hawais opgeneem in die grondwet van die deelstaat Hawaii as ampstaal saam met Engels. Die titel van die deelstaatgrondwet is The Constitution of the State of Hawaii ("Die Grondwet van die Deelstaat Hawaii"). Artikel XV, Afdeling 1 van die grondwet noem dit The State of Hawaii ("Die Deelstaat Hawaii"). Diakritiese tekens word nie gebruik nie, aangesien die dokument, wat in 1949 opgestel is, die gebruik van die ʻokina (ʻ) en die kahakō in die moderne Hawaise ortografie voorafgaan. Die presiese spelling van die deelstaatnaam in Hawais is Hawaiʻi. In die Hawaiiaanse toelatingswet, wat Hawaiiaanse burgerskap toestaan, gebruik die federale regering Hawaii vir die deelstaatnaam. Amptelike regeringspublikasies, departement- en kantoortitels, asook die Seël van Hawaii gebruik die tradisionele spelling sonder simbole vir glottale pouses of vokaallengte.

Geografie

Nasa-satellietbeeld van Hawaii, soos afgeneem in 2003

Ligging van Hawaii

Die Hawaii-eilande

'n Kaart van Hawaii se hoofeilande

Die eilandketting van Hawaii behels 132 eilande, eilandjies, riwwe en seerotse en strek soos 'n groot boog vanuit die mees suidelike eiland – Hawaii (19° Noord, 154° Wes) – oor 'n lengte van byna 2 600 kilometer in noordelike rigting tot by die Kure-atol (28° Noord, 179° Wes) digby die internasionale datumlyn. Hawaii is in die sentrum van die Stille Oseaan geleë – sowat 4 700 kilometer van die Amerikaanse weskus, 6 200 kilometer van Japan en 8 000 kilometer van die Australiese metropool Sydney af.

Aangesien die Hawaii-eilandketting deel uitmaak van die uitgestrekte Polinesiese Driehoek, wat oor Tahiti en die Paaseiland tot by Nieu-Seeland strek, word dit dikwels by die Suidsee gereken. Sy natuur, klimaat en inheemse beskawing deel inderdaad talle gemeenskaplike kenmerke met die Suidsee-eilande suid van die ewenaar.

Slegs sewe van die Hawaise eilande is bewoon en vorm saam met een onbewoonde eiland die sogenaamde agt hoofeilande aan die suidelike eindpunt van die eilandketting. Die hoofeilande beslaan die grootste deel van Hawaii se oppervlakte: Hawaii (die "Groot Eiland" en naamgewer) met 10 548, Maui met 1 888, Oahu met 1 574, Kauai met 1 432, Molokai met 673, Lanai met 362, Niihau met 180 en Kahoolawe (digby Lanai) met 117 vierkante kilometer. Met altesaam 16 697 vierkante kilometer beslaan die hoofeilande byna die hele oppervlakte van die eilandketting met 16 705 vierkante kilometer, terwyl die sowat 125 kleiner eilande, atolle en rotsbanke slegs 'n totale oppervlakte van sowat 8 vierkante kilometer het.

Die enigste noemenswaardige van die kleiner eilande is die Midway-atol. Aangesien hulle sedert 1903 regstreeks deur die Amerikaanse Vloot beheer word, word hierdie eilandgroep met sowat 2 000 inwoners – merendeels soldate met hul gesinne – in administratiewe opsig nie by die deelstaat Hawaii gereken nie.

Oahu met die hoofstad Honolulu vorm ondanks sy relatief klein oppervlakte die politieke en ekonomiese sentrum van die deelstaat Hawaii en behels vier vyfdes van die totale bevolking. Aangesien Oahu as die hoofeiland fungeer, word na die ander eilande dikwels as die "buureilande" of "buite-eilande" verwys. Nogtans dra elkeen van die eilande sy trotse bynaam: Terwyl Hawaii se bynaam – Big Island of die "Groot Eiland" – slegs na sy grootte verwys (die altrnatiewe naam "Orgideë-Eiland" het nie ingeburger geraak nie), is aan die ander eilande met min of meer fantasieryke name gegee soos "Tuin-Eiland" (Kauai), "Vriendelike Eiland" (Molokai), "Vallei-Eiland" (Maui) of "Spoke-" en "Pynappel-Eiland" (Lanai).

Vanweë die naam Hawaii se dubbelsinnigheid is daar 'n konvensie om van op Hawaii te praat as iemand op die Groot Eiland bly, en van in Hawaii indien 'n mens die deelstaat bedoel.

Afgesien van die koraalriwwe is die Hawaise eilande uitsluitlik van vulkaniese oorsprong. Terwyl die grootste vulkane soos Mauna Kea en Mauna Loa sigbare hoogtes van meer as 4 000 meter bereik, is hierdie bergspitse net die pieke van reusagtige berge wat meer as 10 000 meter hoog vanaf die Stille Oseaan se seebodem rys en dus as die hoogste pieke ter wêreld beskou word.

Klimaat

'n Windverwaaide boom op Big Island

Vanweë sy ligging in die buitenste sone van die tropegordel het Hawaii 'n stabiele oseaanklimaat met lae temperatuurskommelings: Die gemiddelde somertemperature is met 26 °C net vier graad hoër as dié van die winter. Naas die tropiese invloede speel ook die ligging in die passaatgordel van die Noordelike Halfrond 'n beduidende rol ten opsigte van die weerspatrone. Die wind waai meestal uit noordoostelike rigting sodat daar aan die eilande se loefkante jaarliks tussen 3 000 en 5 000 liter se neerslae per vierkante meter aangeteken word. Met uiterstes van 15 000 liter per vierkante meter is die Hawaii-eilande selfs die wêreld se rekordhouers ten opsigte van jaarlikse reënval.

In teenstelling met die noordoostelike kante van die eilande kry die benedewindse streke minder as 600 liter reën per vierkante meter wat in die poreuse vulkaangrond dikwels vinnig wegsypel. In die hoofstad Honolulu word minder as 600 millimeter jaarlikse reënval aangeteken, terwyl die droogste en natste plek van die eilandketting op die eiland Kauai lê: Die jaarlikse reënval varieer hier tussen 0 millimeter in die Ka'u-woestyn in die weste van die eiland en 12 000 millimeter teen die hange van Mount Wai'ale'ale. Die meeste reënval word in die wintermaande tussen laat Oktober en April aangeteken.

As gevolg van die eilande se ligging in die passaatgordel is die weer dikwels bewolk sodat Hawaii in vergelyking met ander gebiede op dieselfde breedtegraad slegs tussen 40 en 75 persent van die maksimale sonskynure per jaar kry. Behalwe vir Augustus, die enigste baie warm en bedompige maand, varieer die relatiewe humiditeit tussen 55 en 70 persent.

Temperature in die hoër geleë dele van die eilande is gewoonlik laer en kan selfs tot vriespunt daal. Vanweë die groot verskeidenheid landskapsvorme en mikroklimaatsones is die gegewens ten opsigte van gemiddelde temperature en neerslae in die algemeen slegs in 'n redelik klein gebied – meestal langs die kuslyn – van toepassing en varieer grootliks in ander dele van die eilande.

Geologie

Raaiselagtige lawastrome

Die tipiese uitbarsting van 'n Hawaise skildvulkaan: 1 aswolk 2 lawafontein 3 krater 4 lawameer 5 fumarole 6 lawastroom 7 lae van lawa en as 8 stratae 9 sill (drumpel) 10 magmapyp 11 magma-kamer 12 dyk

Die geologiese geskiedenis van Hawaii het in die dieptes van die Stille Oseaan begin. Die groot vulkane op die eiland Hawaii is slegs drie miljoen jaar oud, en hulle het sowat 2,5 miljoen jaar benodig voordat hulle vir die eerste keer uit 'n oorspronklike diepte van 5 000 meter bo die seespieël verrys het. Die twee aktiewe vulkane Mauna Loa en Kīlauea het daarna oor 'n tydperk van 500 000 jaar nog 4 000 meter se lawa opeengehoop om hul huidige pieke te skep.

Volgens die berekeninge van wetenskaplikes het elkeen van die vulkane jaarliks 0,1 kubieke kilometer lawa na die oppervlak vervoer. Voor die 1960's was die heersende geowetenskaplike teorieë nie in staat om die oorsprong van hierdie geweldige lawastrome te verklaar nie, net soos 'n aantal ander geologiese fenomene: Slegs die suidoostelike eilande se vulkane is nog steeds aktief, terwyl die nie-vulkaniese eilande in die noordwestelike rigting al hoe kleiner en in geologiese opsig ouer word: Hawaii is 'n relatief jong eiland wat eers sowat 500 000 jaar gelede ontstaan het, Molokai is twee, Nihoa 7,5, die French Frigate Shoals twaalf en Midway-atol selfs 28 miljoen jaar oud.

Voor die 1960's het die heersende opvatting oor die aardkors beweer dat dit orals op die planeet tektonies stabiel en onbeweeglik sou wees. Wetenskaplikes het wél besef dat daar tektoniese prosesse soos verskuiwings plaasvind wat onder meer aardbewings tot gevolg het, maar was daarvan oortuig dat die kontinentale plate hierdeur nie geraak sou word en as "vas veranker" beskou moes word.

Eers in die 1960's het navorsers die bewys vir 'n hipotese gelewer wat al in 1920 deur die Duitse geoloog Alfred Wegener (1880–1930) gestel is: Die aardkors en ook die vastelande dryf as groot plate op die taai-vloeibare magma van die aardmantel. Hierdie nuwe teorie staan nou as plaattektoniek bekend.

Volgens die plaattektoniek is gesteentes verganklik, en in die sentrale bergrûe van die oseane, waar magma deur groot splete in die aardkors opbeweeg, ontstaan steeds nuwe aardkorsgesteentes. Die splete vorm tegelykertyd die buitekante van die aardkors se groot plate wat deur onderstromings van mekaar weggedryf word. Die plate beweeg jaarliks net enkele sentimeter, en in bepaalde randgebiede gly hulle terug na die aardmantel toe om sodoende gesmelt te word en 'n nuwe kringloop te begin.

Die plaattektoniek-teorie lewer 'n eenvoudige verklaring vir geologiese fenomene soos vulkanisme, aardbewings en die vorming van bergreekse. Orals waar twee plate bymekaarkom en teen mekaar bots, is daar seismiese en vulkaniese aktiwiteite en word nuwe gebergtes gevorm.

John Tuzo Wilson se hotspot-teorie

Strome van pāhoehoe of basaltiese lawa op Big Island. Foto: Mila Zinkova (2007)

Aangesien die Hawaise vulkane nie by 'n breuklyn nie, maar in die middel van die Pasifiese Plaat – en dus duisende kilometer van enige plaatgrens af – geleë is, is 'n bykomende teorie benodig wat deur die geowetenskaplike John Tuzo Wilson (1908–1993) geformuleer is: Volgens hom tree sogenaamde hotspots as onbeweeglike vurige vlekke op bepaalde plekke van die aardkors op. Hul sterk hitte brand holtes in die Pasifiese Plaat sodat magma kan opbeweeg wat eers op die seebodem uitstroom en later na die seevlak opstyg om uiteindelik nuwe eilande te vorm.

Wilson se hotspot-teorie verduidelik ook hoekom net die suidoostelike Hawaii-eilande nog deur vulkanisme geraak word – hulle lê tans regstreeks oor een van die vurige plekke, terwyl die ander eilande al lank daarvan wegbeweeg het. Geowetenskaplikes is nou ook in staat om die spesifieke eienskappe van Big Island se lawa – dit is meer vloeibaar en bevat minder gasse as ander soorte lawa – te verklaar. Dit is afkomstig van 'n gedeelte van die aardkors wat deur baie hoë temperature gekenmerk word.

Aan die hand van die ouderdom van die Hawaii-eilandketting en sy lengte het wetenskaplikes berekeninge ten opsigte van die snelheid, waarmee die Pasifiese Plaat beweeg, gedoen om sodoende Wilson se hipotese te toets. Die berekeninge het ooreenkom met ander metings en bevestig dat die Pasifiese Plaat teen 'n snelheid van sowat agt sentimeter per jaar in noordwestelike rigting beweeg.

In 1972 het die Amerikaanse geofisikus James Morgan die oorspronklike hotspot-teorie as sy uitgangspunt geneem om ook die beweging van die ondersese Emperor Seamounts-bergreeks te ondersoek. Die bergreeks, wat van die mees noordwestelike punt van die Hawaii-eilandketting tot naby die Aleoete-eilande strek, is volgens Morgan net soos Hawaii deur 'n hotspot geskep en het sowat 34 miljoen jaar gelede sy bewegingsrigting verander. Morgan se hipotese verduidelik hoekom die bergreeks 'n draai maak en voorspel ook dat die Emperor Seamounts se mees noordelike bergspits Meiji, wat 70 miljoen jaar gelede ontstaan het, binne enkele miljoen jare in 'n diepseetrog voor die Aleoete sal versink.

'n Verdere bewys vir die juistheid van Wilson se bevindings is jong vulkaniese gesteentes op die seebodem sowat 30 kilometer suidoos van Big Island – die Loihi Seamount, wat in 1978 deur geoloë ontdek is, is twee jaar later as 'n aktiewe vulkaan geïdentifiseer. Sy bergspits rys nog net 950 meter benede seevlak en sal in enkele duisend jare met fonteine van waterdamp uit die Stille Oseaan opstyg om geleidelik 'n nuwe eiland te vorm.

Verwering en erosie

'n Lugfoto van Nihoa

Die tweede belangrike geologiese kringloop, waardeur die Hawaii-eilandketting geraak word, speel hom in teenstelling met die vulkanisme in 'n korter tydsduur van slegs enkele miljoen jare af. Verwering en erosie omskep die vulkaniese landskappe tot tropiese reënwoude, vrugbare landbougrond en klipstrande. Terwyl die branders die lawastroom op die strand van Kaimu (Big Island), wat meer as 250 jaar gelede hier gevloei en gestol het, tot swart korreltjies fyngemaal het, is die strande op die noordwestelike eilande soos O'ahu reeds wit.

Die mees westelike eilande het vulkaniese berge as gevolg van erosieprosesse tot rotskoppies gekrimp soos byvoorbeeld Tanager Peak op die eiland Nihoa en Miller's Peak. Nihoa lyk vandag op 'n ysberg in die oseaan aangesien die grootste gedeelte van sy skildvulkaan, wat vroeër net soos Mauna Kea enkele duisend meter bo seevlak verrys het, nou onder water lê. Rolstene en sand van die vulkaniese berghellings is hier opeengehoop, en 'n koraalrif word hier tans langsamerhand opgebou. Die uiterste weste van Hawaii is tot atolle met blou strandmere en kringvormige sandeilande soos Laysan en Midway geërodeer.

Geskiedenis

Polinesiese setlaars

Petrogliewe in die Hawaii Vulkane Nasionale Park

Migrasie van die Polinesiese volke vanaf Taiwan tot die Polinesiese Driehoek met Hawaii, Nieu-Seeland en Paaseiland as sy hoekpunte

Hawaii was miljoene jare lank 'n afgeleë, onbewoonde eilandgroep in die uitgestrekte Stille Oseaan. Die eerste Polinesiese setlaars, wat hier voet aan wal gesit het, het op vir-hulle-onbekende flora afgekom, terwyl die plaaslike fauna hoofsaaklik uit sewentig voëlspesies bestaan het. Die eilande was daarnaas ook 'n gewilde rusplek vir trekvoëls.

Moontlik het die eerste Polinesiese setlaars die roetes van trekvoëls gevolg – die Polinesiërs was bekwame seevaarders en navigeerders wat met eenvoudige dog doeltreffende hulpmiddels soos hulle dubbelrompkanoes, die sterre, winde en seestromings oor die Stille Oseaan geseil en hulle op 'n verskeidenheid eilandgroepe gevestig het.

Dit is tans nie moontlik om die presiese datum van die Polinesiese volksplanting op Hawaii te bepaal nie. Navorsers neem aan dat die eerste setlaars hier in die vierde eeu n.C., moontlik ook so laat as 800 n.C. aangekom het. In die volgende 500 tot 600 jaar het hulle 'n geïsoleerde gemeenskap gebly.

'n Tweede immigrasiegolf – hierdie keer uit Tahiti en Raiatea – het eers tussen 1100 en 1300 gevolg. Die Hawaii-eilandgroep het by die Polinesiërs in die suide as Hawaii'ia ("brandende" of "skynende Hawaii") bekend gestaan. Die nasate van die eerste setlaars is deur die nuwe immigrante òf in slawerny gevoer òf na afgeleë en tot dusver onbewoonde eilande verdryf.

Nuwe tyd

Koning Kalaniʻōpuʻu van Hawaii bring geskenke aan James Cook

Hawaii het bekendheid verwerf as een van die laaste groot eilandgroepe ter wêreld wat op 20 Januarie 1778 deur die Britse seevaarder en ontdekkingsreisiger kaptein James Cook ontdek is. Die inheemse bevolking het Cook aanvanklik as 'n godheid beskou, maar tydens sy tweede besoek in Januarie 1779 is hy met wantroue bejeën toe die Hawaiërs waargeneem het dat hy blykbaar nie in staat was om 'n seestorm te kalmeer nie. Uiteindelik is Cook in die heilige Kealakekuabaai vermoor.

In 1795 is die Hawaii-eilande onder Kamehameha I verenig en in 1810 het hy die eerste koning van Hawaii geword. In 1845 is die hoofstad Honolulu gestig en in 1887 het David Kalakaua Pearl Harbor aan die Verenigde State oorhandig.

Die einde van die monargie

Die afsterwe van koning Kalakaua vroeg in 1891 het die monargiese stelsel in 'n krisis gedompel. Sy suster Lydia Lili'uokalani het vir die eerste vrou in Hawaii se geskiedenis geword om die troon te bestyg. Gedurende haar regeringstyd van net twee jaar het sy daadkragtig teen die aanhangers van 'n anneksasie deur die Verenigde State opgetree wat veral in die Reform Party georganiseer was en vergeefse pogings onderneem om die regte en politieke onafhanklikheid van Hawaiërs deur die hervestiging van die monargiese stelsel te beskerm.

Die Amerikaanse lobbie, wat die sogenaamde Annexation Club in die lewe geroep het, het nou kort proses van die monargie gemaak. 160 vlootsoldate van 'n Amerikaanse oorlogskip het militêre bystand by die omverwerping van die koningin verleen. Sy is op 17 Januarie 1893 gedwing om afstand van die troon te doen, en 'n voorlopige regering is onder die voorsitterskap van Sanford B. Dole, 'n Hawais-Amerikaanse suikerbaron, gevorm.

In die 19de eeu het die bekende Amerikaanse skrywer Mark Twain Hawaii as "the loveliest fleet of islands that lies anchored in any ocean" ("die bekoorlikste vloot eilande wat in enige oseaan geanker lê") beskryf. In 1898 het Hawaii 'n Amerikaanse besitting geword. Die Japanse lugaanval op die Amerikaanse vlootbasis Pearl Harbor op 7 Desember 1941, waartydens meer as 2 300 mense hul lewens verloor het, was 'n keerpunt in die Tweede Wêreldoorlog. In 1959 is Hawaii as die 50ste deelstaat tot die Unie toegelaat.

Ekonomie

'n Luukse plesierboot van die Noorse redery Norwegian Cruise Lines (NCL) in Nawiliwili Harbor (Kauai)

Hawaii is een van die vinnigs-ontwikkelende deelstate van die VSA – die per capita-inkomste het tussen 1960 en 1970 met $4 600 meer as verdubbel en in 1990 die $18 000-kerf oorskry. In 2006 het dit reeds meer as $38 000 beloop en was die 16de hoogste in die VSA.

Hawaii se ekonomiese geskiedenis word deur 'n opeenvolging van hoofuitvoere en hoofnywerhede gekenmerk wat sandelhout, walvisvangs, suikerriet en pynappels ingesluit het. Tot by die periode kort ná die Tweede Wêreldoorlog is die ekonomiese lewe daarnaas deur vyf groot suikerriet-maatskappye, die sogenaamde Big Five, oorheers wat ook 'n groot invloed op die politieke ontwikkeling uitgeoefen het. Eers met die staatwording van Hawaii en die opkoms van 'n georganiseerde vakbondbeweging het die Big Five hul oorheersende invloed geleidelik verloor.

Sedert die middel van die 20ste eeu het die Amerikaanse Weermag, toerisme en onderwys tot die belangrikste ekonomiese sektore ontwikkel. Toerisme is sedert 1959, toe Hawaii 'n Amerikaanse deelstaat geword het, die grootste sektor wat sowat 'n kwart van die bruto nasionale produk (BNP) oplewer. Die openbare sektor het nogtans die belangrikste werkgewer gebly. Die huidige ekonomiese beleid is veral op diversifisering gemik.

Landbou

'n Jong Hawaise sandelhoutboom (Santalum ellipticum)

Tarovelde op die eiland Kaua'i

Taroknolle, 'n tradisionele Hawaise stapelvoedsel

Die tradisionele gewasse, wat deur die eerste Polinesiese setlaars in Hawaii ingevoer is en naas vis 'n belangrike rol as stapelvoedsel gespeel het, was die stapelvoedsel taro (Colocasia esculenta of antiquorum, Hawais: kalo, 'n plant wat vanweë sy mitologiese betekenis ook 'n beduidende rol by Hawaise rituele gespeel het), broodvrugte ( 'ulu), patats ( 'uala), yams, groente, varings, vrugte en seewier (limu).

Sandelhout was sedert 1790 een van die eerste belangrike uitvoere, maar grootskaalse ontbossing het reeds in die 19de eeu 'n einde aan die sandelhoutbedryf gemaak. Ook die walvisvangers, wat Hawaii as 'n basis en handelsentrum gebruik het, het met die ontginning van ruolie in die VSA op 'n slag broodloos geword nadat die goedkoop petroleum walvisolie vinnig vervang het.

Ander gewasse en bome, wat eers in die moderne tydperk in Hawaii ingevoer is, sluit lemoene (1792), koffie en pynappels (1813), mangobome (1824), rys (1858), eucalyptus (bloekom, 1870), ysterhoutbome (1880's en 1890's), makadamianeute (1881), Smooth Cayenne-pynappels (1890) en Solo-papajas (1911) in.

Suikerriet is reeds deur die eerste Polinesiese setlaars op Hawaii ingevoer, en in die vroeë 19de eeu het Chinese en Spanjaarde die eerste pogings onderneem om dié gewas op 'n grootskaalse manier te verbou. Maar eers in 1835 het die industriële suikerbedryf op die eiland Kauai met die bou van die eerste suikermeule 'n aanvang geneem.

Vanweë die knellende tekort aan mannekrag – talle inheemse Hawaiërs het aan nuwe siektes beswyk wat deur die Europeërs en ander vreemdelinge op die eilande versprei is – het die suikerbedryf vanaf 1850 gasarbeiders uit China en later ook uit Japan, Korea, Puerto Rico, die Filippyne en selfs Europa in diens geneem. Die bedryf het land – wat dikwels aan die droë, benedewindse kant van die eilande geleë was – teen lae pryse van Hawaise families gekoop en danksy die besproeiing van die suikerrietgewasse in vrugbare grond omgeskep. Nuwe landboumetodes, plaagbeheer en die teelt van geskikte suikerrietsoorte het die opbrengste aansienlik verhoog.

Weens oorproduksie en die gepaardgaande prysverlaging, maar ook as gevolg van 'n nypende watertekort het die Hawaise suikerbedryf in die laat 20ste eeu groot moeilikhede ondervind, en 'n aantal suikermeule is gesluit.

Ofskoon dit steeds minder landbougrond beslaan het as die suikerrietplantasies, het die pynappelbedryf 'n simbool van Hawaii geword, onder meer danksy die hoë gehalte van plaaslike kultivars wat op die vrugbare vulkaangrond goed geaard het. Die geskiedenis van die bedryf het reeds in die vroeë 19de eeu begin, tog word James Drummond Dole as die pionier van die industriële pynappelverbouing in Hawaii beskou. In 1901 het Dole sy Hawaiian Pineapple Company geïnkorporeer. Dole se pynappelfabriek in Honolulu, waar in die tydperk tussen 1907 en 1991 die meeste van sy vrugte ingeblik is, was 'n tyd lank die grootste van sy soort wêreldwyd. Net soos die suikerbedryf was ook die pynappelprodusente op buitelandse plaaswerkers aangewese.

Teen die middel van die 20ste eeu was Hawaii die grootste pynappelprodusent ter wêreld, en die plaaslike bedryf het met sy agt maatskappye en 3 000 werkers sowat 80 persent van die wêreldoes opgelewer. In die 1990's het steeds 60 persent van alle ingeblikte pynappelvrugte op die Amerikaanse mark uit Hawaii gekom.

Vanweë die hoër produksiekoste het Hawaii sy status as belangrike pynappelprodusent intussen lankal aan lande soos Thailand, die Filippyne en Brasilië afgestaan wat elkeen tussen tien en dertien persent van die wêreldproduksie oplewer, terwyl Hawaii se aandeel tot sowat twee persent gekrimp het. Nadat die maatskappy Del Monte aangekondig het dat hy sy pynappelverbouing in 2008 sal staak, is daar naas Dole Food Hawaii nog net een ander belangrike produsent in die deelstaat aktief, Maui Pineapple Co. Die bedryf het tans nog 1 200 werknemers in diens.

Aangesien die tipiese monokulture vier vyfdes van Hawaii se landbougrond beslaan het, het ander gewasse steeds 'n minder belangrike rol gespeel. Terwyl groente, graan en aartappels nog in die middel van die 19de eeu na Kalifornië uitgevoer is, voorsien invoere tans aan 80 persent van Hawaii se voedselbehoeftes. Selfs die verbouing van taro, 'n inheemse knolgewas en tradisionele stapelvoedsel, het sedert 1950 met sowat 50 persent afgeneem.

Die belangrikste landbouprodukte, wat nog steeds uitgevoer word, is papajas en ander tropiese vrugte, Kona-koffie (eiland Hawaii), Maui-koffie (Maui), macadamianeute (Hawaii), gemmer (met 'n rekordoes van 18 miljoen pond in 1998) en blomme, veral orgideë. Die stad Hilo op Big Island is die sentrum van die Hawaise orgideëbedryf.

Hawaii is die enigste VSA-deelstaat waar koffie op 'n kommersiële basis verbou word. Die jaarlikse produksie op die eilande Hawaii, Kauai, Maui, Molokai en Oahu het in die 1990's sowat 7,6 miljoen pond beloop.

Tans word sowat 'n tiende van die deelstaat se totale oppervlakte vir landboukundige doeleindes gebruik. Die landboubedryf word deur groot plantasies met 'n gemiddelde oppervlakte van meer as 200 hektaar oorheers.

Veeteelt

Die vrugbare vulkaniese weivelde van die Parker Ranch op Big Island

Die eerste beeste uit Kalifornië is deur kaptein George Vancouver tydens sy tweede seereis in 1793 ingevoer. Saam met hierdie eerste vee het in die volgende jaar nog enkele beeste op die eiland Hawaii aangekom. Van die agt vroulike en vier manlike diere het twee kort ná die landing beswyk. Aangesien koning Kamehameha I 'n taboe op die slagting van die beeste geplaas het, was daar in 1830, toe die taboe opgehef is, het die kudde beeste aansienlik vermeerder.

Veeteelt word in Hawaii vandag met die Parker Ranch op Big Island vereenselwig. Die ranch is as een van die oudste bestaande veeplase in die VSA al in 1847 deur die veeteler John Palmer Parker gestig wat destyds probeer het om Europese beesrasse op die eiland in te voer. Die ranch op die Waimea-hoogplato het met sy sowat 60 000 beeste vinnig tot een van die grootste Amerikaanse veeplase gegroei en strek tans oor 'n oppervlakte van 150 000 akkers (610 vierkante kilometer).

Die plaaslike cowboys van oorspronklik Spaans-Meksikaanse afkoms staan plaaslik as paniolos bekend ('n Hawaise weergawe van españoles of Spaanssprekendes), alhoewel later ook Filippyne, Han-Chinese en Japanners as paniolos op die veeplaas kom werk het. Parker Ranch, wat gedurende die Tweede Wêreldoorlog as 'n oefenterrein vir 50 000 soldate van die Amerikaanse Marinierskorps gebruik is, is ná die afsterwe van sy laaste eienaar, Richard Smart, in 1992 in 'n nie-winsgewende stigting (Parker Ranch Foundation Trust) omgeskep wat hom vir gesondheidsorg, onderwys en die sosiale welsyn van mense in die plaaslike Waimea-gemeenskap beywer.

Naas die Parker Ranch is daar nog 'n aantal kleiner veeplase op die ander eilande, tog kan die plaaslike veetelers net in sowat veertig persent van Hawaii se vleisbehoeftes voorsien. Kleiner veeboederye spits hulle op melkproduksie toe.

Energie en natuurlike hulpbronne

'n Hawais-gebaseerde C-17 Globemaster III oor die Hickam-lugmagbasis. Die energie-intensiewe militêre sektor is 'n grootskaalse verbruiker van keroseen

'n Windplaas by South Point (Ka Lae), Big Island

Die deelstaat Hawaii beskik – behalwe vir bauxiet wat op die eiland Kauai aangetref word – nie oor enige noemenswaardige minerale hulpbronne nie.

Aangesien die deelstaat Hawaii ver af van die Amerikaanse vasteland geleë is, verskil sy energie-infrastruktuur en sy verbruik sterk van dié van die ander 49 deelstate. Tans is Hawaii nog afhanklik van ingevoerde fossiele brandstowwe om in sy energiebehoeftes te kan voorsien. Ruolie lewer sowat 90 persent van die benodigde energie op, terwyl steenkool en aardgas geen noemenswaardige rol speel nie.

Die per capita-energieverbruik is een van die laagstes in die VSA, en vanweë die warm tropiese klimaat benodig die meeste huishoudings byvoorbeeld geen energie vir verwarmingdoeleindes nie. Die vervoersektor, wat veral keroseen vir militêre en kommersiële vliegtuie benodig, is die belangrikste verbruiker van energie met 'n aandeel van meer as 50 persent, terwyl die deelstaat se ekonomiese hoofsektor toerisme nie energie-intensief is nie.

Twee groot olieraffinaderye op Oahu verwerk ruolie wat uit Alaska en uit die buiteland ingevoer word en voorsien in Hawaii se groot behoefte aan vloeibare brandstowwe vir siviele en militêre doeleindes. 'n Plaaslike wet skryf voor dat petrol vir motorvoertuie met suurstof verryk moet word.

Hawaii se huidige termiese kragsentrales is oorwegend oliegedrewe en wek meer as drie kwart van die deelstaat se elektrisiteit op. Met die begin van die energiekrisis in die laat 20ste eeu het hernubare energie 'n steeds belangriker rol in Hawaii begin speel, en 'n talle kleinskaalse energieprojekte is aangepak.

Die termiese kragsentrales op die eiland Hawaii maak uitsluitlik gebruik van biologiese afvalprodukte van die plaaslike suiker- en macadamianeutbedryf of etanol, terwyl 'n windkragsentrale bykomende elektrisiteit in spitstye verskaf. Geotermiese vulkaniese energie word eweneens op Hawaii ingespan. Danksy die intensiewe sonstraling het sonenergie 'n beduidende bron vir warmwater in privaathuise geword. Die veertien windturbines van die Pakiki Nui-windkragprojek in South Point (Big Island) verskaf sedert 2007 elektrisiteit aan sowat 10 000 huishoudings op die eiland.

Die regering van Hawaii het vroeg in 2008 'n ambisieuse inisiatief aangekondig waarvolgens die deelstaat sy ruolieverbruik tot by die jaar 2030 met 72 persent sal verminder en dit deur hernubare energie sal vervang.

Politiek en regering

Die Hawaise regeringstelsel volg die voorbeeld van die federale regering, alhoewel daar ook aanpassings gemaak is wat hulle oorsprong in die tydvak van die Hawaise koninkryk het. Soos deur die Grondwet van Hawaii bepaal word, is daar 'n skeiding van magte tussen die uitvoerende, wetgewende en regsprekende gesag.

Washington Place in Honolulu, die ampswoning van die Goewerneur van Hawaii

Die uitvoerende gesag word deur die Goewerneur en Luitenant-Goewerneur van Hawaii verteenwoordig wat saam verkies word. Die Goewerneur, wat sy setel in Washington Place te Honolulu het, is die enigste regeringsamptenaar wat op deelstaatvlak verkies word – alle ander amptenare word deur hom benoem. Die Luitenant-Goewerneur fungeer as minister van binnelandse sake. Die Goewerneur en Luitenant-Goewerneur hou vanuit hul kantore in die State Capitol toesig oor die werksaamhede van twintig staatsdepartemente en agentskappe.

Die wetgewende gesag word deur die twee kamers van Hawaii se parlement verteenwoordig – vyf afgevaardigdes in die Senaat van Hawaii onder voorsitterskap van die Senaatspresident en 51 afgevaardigdes in die Hawaise Huis van Afgevaardigdes (House of Representatives) onder voorsitterskap van die Speaker. Die twee kamers vorm saam die State Capitol.

Die Hawaise Hooggeregshof (Hawaii State Supreme Court), wat sy setel in die Aliʻiōlani Hale het, vorm die leidende instelling van die regsprekende gesag. Laer howe vorm die Hawaii State Judiciary.

Uniek aan Hawaii se administratiewe stelsel is die afwesigheid van munisipale owerhede – alle plaaslike owerhede word op countyvlak bestuur. Die enigste geïnkorporeerde gebied in die deelstaat is 'n gekonsolideerde stedelike county – Honolulu County wat die administratiewe gesag oor die hele eiland Oahu het. Die burgemeesters van Hawaii, Honolulu, Kaua'i en Maui, wat almal nie vanuit partylyste verkies word nie, fungeer as hoof uitvoerende amptenare op countyvlak.

Kultuur

Taal

Hawais (Hawais: ‘Ōlelo Hawai‘i), 'n Polinesiese taal met 'n oorspronklike woordeskat van sowat 25 000 woorde, maak deel uit van die Austronesiese taalfamilie en het naas Engels ampstaalstatus in die deelstaat Hawaii. Die eerste grondwet in Hawais is in die jare 1839 en 1840 deur koning Kamehameha afgekondig.

Adelbert von Chamisso (1781–1838) het die eerste Hawaise grammatika saamgestel

Die eerste Europeër, wat Hawais noukeurig bestudeer het, was die Duitse digter en natuurkundige Adelbert von Chamisso (1781–1838). Hy het aan boord van die Russiese brik Rurik na Hawaii geseil en in die laat herfs van 1816 drie weke op Big Island gebly. Tien maande later het hy 'n tweede reis van twee weke na Hawaii onderneem. Danksy sy navorsingsreise en uitgebreide leeswerk was Chamisso in staat om twintig jaar later die eerste Hawaise grammatika te skryf. Die werk met die titel Über die hawaiische Sprache is op 12 Januarie 1837 aan die Berlynse Akademie der Wissenschaften voorgelê wat Chamisso destyds as lid aanvaar het.

In die periode tussen die 1830's en die 1950's het die aantal moedertaalsprekers van Hawais geleidelik afgeneem, en op ses van die sewe bewoonde eilande is die inheemse taal deur Engels vervang. In die laat 20ste eeu het nog sowat 2 000 mense, veral bejaardes, op alle eilande Hawais as hul eerste taal gebruik. Die Hawaise bevolking van die "Verbode Eiland" Niihau is met sowat 180 mense een van die belangrikste groepe Hawaissprekendes.

Sedert 1949 het belangstelling in die inheemse taal weer toegeneem. Hawais is in 1978 as tweede ampstaal naas Engels erken, en in 1979 is 'n leerstoel vir Hawais aan die Universiteit van Hawaii in Hilo gevestig. Openbare Hawaismedium-voorskole (Pūnana Leo) is in 1984 as die eerste in 'n reeks Hawaistalige skole in die lewe geroep. Die eerste leerders wat hier skoolgegaan het, het intussen grade by kolleges behaal, en baie van hulle praat vlot Hawais. Die kulturele herlewing op die eilande skep 'n gunstige klimaat vir die oorlewing van die taal wat dekades lank as bedreig beskou is.

As 'n Polinesiese taal is Hawais veral ten opsigte van sy melodieuse klankstelsel verwant met die ander tale van die Polinesiese Driehoek soos Tahitiaans en Samoaans. Die kenmerkende spelling met sy talle vokale, wat deur Amerikaanse sendelinge ná hul aankoms op die eilandketting in 1820 geskep is, verskil egter sterk van dié van ander Suidseetale. Die sendelinge het hulle by die transkripsie van Hawais beperk tot die vyf klinkers (a, e, i, o en u) en sewe medeklinkers (h, k, l, m, n, p en w). Om die transkripsie van Hawaise tussenklanke te bepaal, het die taalkundige sendelinge gewoonlik gestem en die spelling volgens die meerderheid se besluit vasgelê. Gevolglik verskil die spelwyse van woorde soms sterk van dié van ander Polinesiese tale – tabu ("taboe"), wat in die meeste Polinesiese tale voorkom, word in Hawaii byvoorbeeld as kapu weergegee. In woorde soos lūʻau ("Hawaise feesmaal") verteenwoordig elke klinker 'n sillabe.

Saam met die okina, 'n soort plofklank en medeklinker, beskik die Hawaise alfabet oor dertien letters. Die okina is eers in die laat 20ste eeu ingevoer en soos 'n omgekeerde apostroof (ʻ) geskryf om klinkers van mekaar te skei, soos byvoorbeeld in Hawaiʻi.

Naas die twee amptelike tale Engels en Hawais speel die plaaslike kreooltaal (Hawaiʻi Creole) nog 'n belangrike rol as omgangstaal. Die Hawaie Kreools het oorspronklik as 'n verkeerstaal vir kommunikasie tussen inheemse en uitheemse Engelssprekendes in Hawaii ontstaan en die Polinesiese Hawaise Pidgin as omgangstaal vervang. Die woordeskat van Hawaiʻi Creole is met Portugese, Hawaise, Tagalog-, Japannese, Koreaanse en in 'n mindere mate Spaans-Meksikaanse en Spaans-Puertorikaanse leenwoorde verryk.

Branderplankry

'n Branderplankryer op die golwe van Oahu se North Shore

Net soos in ander Polinesiese gemeenskappe het branderplankry ook in Hawaii 'n belangrike rol gespeel en het deel gevorm van die plaaslike rituele. Tydens die vervaardiging van 'n branderplank en sy eerste gebruik is religieuse plegtighede gehou. Volgens Hawaise liedere was dit die "sport van konings" wat al in die 15de eeu beoefen is. Gewoonlik het die konings en stamhoofde oor die beste branderplanke beskik wat van die beste beskikbare hout vervaardig is, en ook die mees geskikte strande was net vir die heersersklas toeganklik.

Die stamhoof was gewoonlik die beste branderplankryer van die gemeenskap en het sodoende sy hoë status bevestig. Ook gewone Polinesiërs was by die sport betrokke en het hulle vaardighede op die swaar branderplanke bewys. Hierdie tradisionele planke was sowat ses meter lank met 'n gewig van meer as 150 pond en is oorwegend van swaar koa-hout gemaak. Die historiese swaar branderplanke word deesdae net op baie groot branders gebruik.

Duke Kahanamoku op 'n poskaart uit die jaar 1915

Die Christelike sendelinge, wat omstreeks 1820 na Hawaii gekom het, het branderplankry as 'n dekadente tydverdryf beskou, en tydens die 19de eeu het hierdie sport by die inheemse bevolking minder gewild geraak. Eers in die vroeë 20ste eeu het Blanke geesdriftiges die ou Polinesiese sport herontdek. Veral die plaaslike branderplankryer Duke Kahanamoku (1890–1968), wat as swemmer in 1912 en 1920 Olimpiese goue medaljes gewen het, het baie tot die nuwe gewildheid van die sport bygedra. Hy het in Kalifornië en aan die Amerikaanse weskus net soos in Australië duisende aangesteek met sy geesdrif vir branderplankry. In 1968, die jaar van sy afsterwe, is 'n belangrike kompetisie, die Duke Kahanamoku Surfing Classic, na hom vernoem.

Makaha Beach aan die weskus van Oʻahu is die toneel van die Buffalo's Big Board Surfing Classic, 'n kompetisie waarby die ou tradisionele olo-branderplankrystyl met die sogenaamde elephant guns herleef – baie swaar Polinesiese branderplanke met 'n gewig van tot by vyftig pond en 'n lengte van dikwels meer as drie meter. Die kompetisie, wat in die styl van die ou Hawaise makahiki-sportfees gehou word, is deur die plaaslike branderplankryer Richard "Buffalo" Keaulana in die lewe geroep.

Die atletiese sport word vandag dwarsoor die wêreld deur mans en vroue beoefen. Die groot Hawaise branderplankry-kompetisies word gewoonlik tussen laat November en die middel van Desember gehou wanneer die winterstorms in die noordelike Stille Oseaan veral langs die noordkus van Oahu baie groot branders laat ontstaan en sodoende gunstige toestande vir branderplankryers skep. 'n Sirene kondig die natuurverskynsel aan vir alle geesdriftiges in die gebied, wat met bekende branderplankrystrande soos Sunset Point, Waimea Bay en Halaiwa pronk.

Eksterne skakels

Regeringswebtuistes

---

• (en) Amptelike webwerf

Ensiklopediese inligting

---

• (en) "Hawaii". Encyclopædia Britannica. Besoek op 28 Mei 2024.

Toerisme

---

• (en) Toerisme-inligting oor Hawaii op Wikivoyage
• (en) Hawaii Travel Information

Geskiedenis

---

• (en) Hawaiian Historical Society

Landbou

---

• (en) The "Canoe Plants" of Ancient Hawai'i
• (en) Hawaii Agricultural Research Center: Hawaii's Sugar Industry
• (en) Hawaii's Agricultural Gateway: Some History of Hawaii Agriculture Geargiveer 2 Maart 2008 op Wayback Machine