કુંભમેળો : ખતરનાક નાગા સાધુ, જે સૈનિકો-રૉકેટોથી સજ્જ હતા, અંગ્રેજો, મુઘલો બધા માટે લડતા
ઇમેજ સ્રોત, BRITISH LIBRARY
- લેેખક, સૌતિક બિશ્વાસ
- પદ, બીબીસી સંવાદદાતા
તેમને એક ખૂનખાર કમાન્ડર તરીકે ઓળખાવામાં આવે છે. ખોફનાક દેખાતા નાગા બાવા, કેટલાક પગપાળા અને કેટલાક ઘોડેસવાર એવા સૈનિકો અને તોપોથી સજ્જ ખાનગી સેનાઓની આગેવાની તેમની પાસે રહેતી.
જોકે આ અનુપગિરિ ગોસાંઈ આમ પાછા એક સાધુ ગણાય - ભગવાન શિવને ભજનારા નાગા બાવા.
શરીરે ભભૂત અને લાંબા વાળને ગૂંથીને રાખતા આ નાગા બાવાઓનો પોતાનો પંથ હતો. વિશ્વના સૌથી મોટા ધાર્મિક મેળાવડા કુંભમેળામાં નાગા બાવાઓ જોવા મળતા હોય છે, એવી જ પરંપરામાંથી આવતા નાગા બાવા અનુપગિરિ ગોસાંઈની આ કહાણી છે.
ગોસાંઈ એક લડાયક નાગા સાધુ હતા એમ વિલિયમ આર પિંચ લખે છે. તેમણે વૉરિયર ઍસ્સેટિક્સ ઍન્ડ ઇન્ડિયન ઍમ્પાયર (ભારતના સાધુઓ અને ભારતીય સામ્રાજ્ય) નામનું પુસ્તક લખ્યું છે.
નાગા બાવાઓની છાપ પહેલાંથી જ 'ખતરનાક અને મનમોજી' તરીકેની રહી છે.
અમેરિકામાં કનેક્ટિકટની વેસ્લિયન યુનિવર્સિટીમાં ઇતિહાસકાર તરીકે કામ કરતા પિંચે મને જણાવ્યું કે તેમાં ફરક એટલો કે 18મી સદીના નાગાઓ 'એકદમ સશસ્ત્ર અને શિસ્તબદ્ધ' હતા અને 'ઉત્તમ ઘોડેસવાર અને પાયદળ સૈનિકો' તરીકે પણ જાણીતા હતા.
ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીના અધિકારી જેમ્સ સ્કિનરે 19મી સદીની શરૂઆતમાં નાગા સૈનિકનું પોર્ટ્રેટ તૈયાર કરાવ્યું હતું.
ચિત્રમાં ઉઘાડા પગે અને કમરે માત્ર તલવાર રાખવાનો ચામડાનો પટ્ટો પહેરેલા સાધુ દેખાય છે.
પટ્ટાની સાથે દારૂગોળો ભરેલો થેલો બાંધેલો છે. માથે મોટી જટાને એવી રીતે વીંટેલી છે કે જાણે હૅલ્મેટ પહેરી હોય.
ડાબા હાથમાં લાંબા બેરલવાળી મસ્કેટને પકડેલી છે અને કપાળે સિંદૂરનું તિલક કરેલું છે.
પિંચ કહે છે કે, "નાગાઓ હાથોહાથની લડાઈ માટે જાણીતા હતા, પણ અનુપગિરિની આગેવાની હેઠળ તેઓ સૈનિકોની સશસ્ત્ર ટુકડી તરીકે તૈયાર થયા."
"સંપૂર્ણ પાયદળ અને ઘોડેસવાર સૈન્ય જેવી નાગાઓની આ સેના કોઈની પણ સાથે ટક્કર લઈ શકે તેવી બની હતી."
1700ના દાયકાના પાછલાં વર્ષોમાં અનુપગિરિ અને તેમના ભાઈ ઉમરાવગિરિની આગેવાની હેઠળ 20,000થી વધુની સેના તૈયાર થઈ હતી.
18મી સદીના અંત સુધીમાં તોપો અને રૉકેટ સાથેની નાગા બાવાઓની સેનાની સંખ્યામાં નાટ્યાત્મક વધારો થયો હતો.
"ખતરનાક નાગા કમાન્ડર"
ઇમેજ સ્રોત, WILLIAM PINCH
લેખક અને ઈતિહાસકાર વિલિયમ ડૅલરિમ્પલ પણ અનુપગિરિને "ખતરનાક નાગા કમાન્ડર" ગણાવે છે. મુઘલ દરબારમાં તેમને 'હિમ્મત બહાદુર' આવા બિરુદથી નવાજવામાં આવ્યા હતા.
ભારતમાં કઈ રીતે ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીએ કબજો જમાવ્યો તે વિશેના પુસ્તક ઈન ધ ઍનાર્કીમાં ડૅલરિમ્પલે મુઘલ કમાન્ડર મિર્ઝા નજફ ખાનની સેના સાથે કેવી રીતે નાગા સેના જોડાઈ હતી તેના વિશે લખ્યું છે.
તેઓ લખે છે: "અનુપગિરિ ગોસાંઈના ખૂનખાર" 6,000 નાગા યોદ્ધાઓ 40 તોપો લઈને આવી પહોંચ્યા હતા.
અનુપગિરિ કેવી સેના પૂરી પાડતા હતા તેનું પણ વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે - "ઘોડેસવાર અને પગપાળા 10,000 ગોસાંઈ, તેમજ પાંચ તોપો, સામાન ભરેલાં અનેક ગાડાં, તંબુઓ અને 12 લાખ રૂપિયા [2019 પ્રમાણે મૂલ્ય થાય 16 મિલિયન પાઉન્ડ]".
બહુ ભેદી લાગે તેવા અનુપગિરિનું વર્ણન 18મી સદીના પાછલા હિસ્સાના સૌથી સફળ "લશ્કરી સાહસિક" - અથવા ભાડૂતી સેનાના વડા - તરીકે થતું રહ્યું છે. આ બહુ બંધબેસતું આવે છે, કેમ કે એ જમાનામાં રાજાઓ મોટા ભાગે ભાડૂતી સેના જ રાખતા હતા.
બનારસ (હવે વારાણસી) શહેરના ન્યાયાધીશ થૉમસ બ્રુકે લખ્યું હતું કે "અનુપગિરિ વિશે વાત કરતા એક જણે કહેલું કે એ એવો માણસ હતો કે જે નદી પાર કરતી વખતે બે બોટમાં પગ રાખતો. એક નાવ ડૂબવા લાગે તો તેને છોડી દેવાની."
આ પરથી એ વાતની નવાઈ ના લાગે કે આ લડાયક સાધુ સર્વવ્યાપી બની ગયા હતા.
પિંચે પુસ્તકમાં લખ્યું છે, "અનુપગિરિ સર્વવ્યાપક હતા કારણ કે દરેકને આવા માણસની જરૂર હોય. ગમે નહીં પણ તેના વિના ચાલે પણ નહીં પરંતુ લોકો તેમના વિશે સારું બોલતા નહોતા."
"સેનાની જરૂર હોય, જાસૂસી કરાવવાની હોય, કોઈની સાથે સોદાબાજી કરવાની હોય કે ખાનગીમાં કશુંક પતાવી દેવાનું હોય ત્યારે તેમની પાસે જ લોકોએ જવું પડતું હતું."
મરાઠાઓને હરાવવા બ્રિટિશરોની કરી મદદ
ઇમેજ સ્રોત, BRITISH LIBRARY
અનુપગિરિ બધા માટે લડી ચૂક્યા હતા. 1761ના પાણીપતના યુદ્ધમાં, તેઓ મુઘલ સમ્રાટ અને અફઘાનોની સાથે હતા અને મરાઠાઓની સામે લડ્યા હતા.
ત્રણ વર્ષ પછી બક્સરના યુદ્ધમાં અંગ્રેજોની સામેની લડાઈમાં મુઘલ દળો સાથે જોડાઈ ગયા હતા.
દિલ્હીમાં ફારસી લડાયક નજફ ખાનનો ઉદય થયો તેમાં પણ અનુપગિરિએ મુખ્ય ભૂમિકા ભજવી હતી.
પાછળથી મરાઠાઓને પડતા મૂકીને તેઓ અંગ્રેજોની સેના સાથે જોડાઈ ગયા હતા.
1803 તેમનું અવસાન થયું તે વખતે મરાઠાઓને હરાવવામાં તેમણે બ્રિટિશરોને મદદ કરી હતી.
પિંચ માને છે કે તેમની મદદને કારણે જ બ્રિટિશરો દિલ્હી પર કબજો કરી શક્યા હતા. દિલ્હી પર કબજો થયો તેના કારણે જ ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપની દક્ષિણ એશિયામાં અને સમગ્ર વિશ્વમાં સૌથી શક્તિશાળી બની ગઈ હતી.
તેઓ લખે છે કે "18મી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં મુઘલ અને મરાઠાઓનું પતન થવા લાગ્યું અને બ્રિટિશ સત્તાનો ઉદય થવા લાગ્યો તે ઘટનાઓને એક પછી એક જુઓ તો સમજાય છે કે તેની પાછળ ક્યાંક ને ક્યાંક અનુપગિરિ ગોસાંઈનો હાથ દેખાઈ આવે છે."
ઉત્તર ભારતના વ્યૂહાત્મક રીતે મહત્ત્વપૂર્ણ પ્રાંત બુંદેલખંડમાં 1734માં જન્મેલા અનુપગિરિ- અને તેમના મોટા ભાઈ બંનેને એક લડાયકને સોંપી દેવાયા હતા.
તેમના પિતાના મૃત્યુ પછી ગરીબ વિધવા માતા પાસે બીજો કોઈ વિકલ્પ નહોતો. તેમના વિશે એવી કથાઓ પ્રચલિત છે કે બાળપણ માટીના સૈનિકો સાથે આ બાળકો રમતા હતા.
લોકમુખે પ્રચલિત વાતો અનુસાર અનુપગિરિ જેવા નાગા બાવાઓને 16મી સદીમાં હથિયારો રાખવાની છૂટ આપવામાં આવી હતી, જેથી મુસ્લિમોના આક્રમણને ખાળી શકાય.
જોકે પિંચના સંશોધન અનુસાર અનુપગીરીએ મુઘલ સમ્રાટ શાહઆલમ સહિતના મુસ્લિમ માલિકોને પણ સૈન્ય સેવા આપી હતી. એટલું જ નહીં પાણીપતની લડાઈમાં મરાઠાઓની વિરુદ્ધ અફઘાન રાજા અહેમદ શાહ અબ્દાલીને સાથ આપ્યો હતો.
અનુપગિરિની પ્રશસ્તિમાં લખાયેલાં લોકગીતોમાં તેમની સેનામાં મુસ્લિમ સૈનિકો હોવાનું પણ કહેવાયું છે.
પિંચ કહે છે, "વર્ચસ્વની લડાઈમાં પોતાની ગરજ સૌને છે એ અનુપગિરિ પારખી ગયા હતા."
"તેમનો જન્મ ઉચ્ચકુળમાં થયો નહોતો, પણ તેમને લડી લેવાનું આવડતું હતું અને ક્યારે નાસી છૂટવું એ પણ જાણતા હતા."
"વિરોધીઓ હોય કે સાથીદારો હોય, દરેકને એ વાત તેઓ સમજાવી શકતા હતા કે જુઓ મારે આમાં કાંઈ ગુમાવવાનું નથી."
તેમની એક એવી દુનિયા હતી કે જ્યાં નાગા બાવાઓ હથિયારો લઈને મનફાવે તેમ ફરી શકતા હતા.
પિંચ અનુસાર, "તેઓ મૃત્યુ પર વિજય મેળવી લેનારા તરીકે, જેમનાથી ડરીને ચાલવું પડે તેવા માણસો તરીકે જાણીતા હતા".
બંગાળ અને બિહાર પર જેના કારણે બ્રિટિશરોને કબજો મળ્યો એ નિર્ણાયક બક્સરના યુદ્ધ વિશે ડૅલરિમ્પલે લખ્યું છે કે જાંઘમાં ખરાબ રીતે ઈજા પામેલા અનુપગિરિએ મુઘલ સમ્રાટ શુજા-ઉદ-દૌલાને યુદ્ધના મેદાનમાંથી નાસી જવા મનાવી લીધા હતા."
અનુપગિરિએ તેમને સમજાવ્યું કે "કોઈ ફાયદા વિના આ રીતે મરી જવાનો આ સમય નથી. બાદમાં આપણે લડીને જીતીશું અને બદલો લેશું."
નદી પર હરોળબંધ નાવ ગોઠવીને બનાવેલા બ્રીજ પરથી તેઓ નાસી ગયા અને બાદમાં તે પુલને સળગાવી દેવા માટેનો આદેશ અનુપગિરિએ આપ્યો હતો. આ રીતે જીવ બચાવીને અનુપગિરિ નાસી ગયા હતા, જેથી ફરીથી લડવા માટે બચી શકાય.
