ચીન તિબેટમાં બાંધશે વિશ્વનો સૌથી મોટો ડૅમ, ભારત માટે કેટલો મોટો ખતરો?
ઇમેજ સ્રોત, Getty Images
- લેેખક, અંશુલસિંહ
- પદ, બીબીસી સંવાદદાતા
ચીનની એક મહત્ત્વાકાંક્ષી પરિયોજનાથી ભારત અને બાંગ્લાદેશના લાખો લોકો પ્રભાવિત થઈ શકે છે.
ચીનની સરકારી સમાચાર એજન્સી શિન્હુઆ પ્રમાણે, ચીને તિબેટમાં એક વિશાળ જળવિદ્યુત પરિયોજનાને મંજૂરી આપી દીધી છે, જેને યારલુંગ ત્સાંગપો એટલે કે બ્રહ્મપુત્ર નદી પર બાંધવામાં આવશે.
તિબેટમાં બ્રહ્મપુત્રા નદીને યારલુંગ ઝાંગ્બો નામે પણ ઓળખવામાં આવે છે.
આ પરિયોજના હેઠળ નદી પર એક મોટો ડૅમ બાંધવામાં આવશે જે દુનિયાનો સૌથી મોટો ડૅમ હશે.
હાલમાં દુનિયાનું સૌથી મોટું જળવિદ્યુત પાવરસ્ટેશન પણ ચીનમાં જ આવેલું છે. 'થ્રી ગૉર્જેસ' ડૅમ મધ્ય ચીનના હુબેઈ પ્રાંતમાં યાંગ્ઝી નદી પર બનેલો છે અને તેની ક્ષમતા વાર્ષિક 88 બિલિયન કિલોવૉટ છે.
ચીને કહ્યું છે કે આ પરિયોજનાથી પર્યાવરણ પ્રભાવિત નહીં થાય પરંતુ માનવાધિકાર સંગઠનો અને જાણકારોએ આ ઘટનાનાં દુષ્પરિણામો વિશે ચિંતા વ્યક્ત કરી છે.
ચીન ડૅમ કેમ બાંધી રહ્યું છે?
ઇમેજ સ્રોત, Getty Images
આ પ્રોજેક્ટની ચર્ચા પહેલી વાર ચીનની 14મી પંચવર્ષીય યોજના સામે આવ્યા પછી થઈ હતી અને રાષ્ટ્રપતિ શી જિનપિંગે 2021માં તેમની તિબેટયાત્રા દરમિયાન એક મોટા ડૅમના નિર્માણની વાત કરી હતી.
તિબેટમાં બ્રહ્મપુત્રા નદી પર બાંધવામાં આવનાર આ ડૅમનો ઉદ્દેશ્ય વાર્ષિક 300 અબજ કિલોવૉટ-કલાક વીજળી ઉત્પન્ન કરવાનો છે, જે થ્રી ગૉર્જેસ ડૅમની ક્ષમતા કરતાં ત્રણ ગણી વધારે છે. આ ડૅમને તિબેટ ઉચ્ચપ્રદેશના પૂર્વ છેડે બાંધવામાં આવશે.
ચીનની રાજ્ય સમાચાર એજન્સી શિન્હુઆએ જણાવ્યું હતું કે, "આ પ્રોજેક્ટ કાર્બન પીકિંગ, કાર્બન ન્યૂટ્રલિટીનાં લક્ષ્યોને પૂરા કરવામાં અને વૈશ્વિક જળવાયુ પરિવર્તન સામે લડવામાં ચીનનાં લક્ષ્યોને પૂર્ણ કરવામાં મુખ્ય ભૂમિકા ભજવશે.
ચીનના દાવા પ્રમાણે આ યોજના એન્જિનિયરિંગ સંબંધિત ઉદ્યોગોને પણ પ્રોત્સાહિત કરશે અને તિબેટમાં રોજગારીનું સર્જન કરશે.
જોકે, બાંધકામ ક્યારે શરૂ થશે તે અંગે રિપોર્ટમાં સ્પષ્ટતા કરવામાં આવી નથી અને બાંધકામની ચોક્કસ જગ્યાનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો નથી.
2020માં, ચીનની સરકારી માલિકીની પાવર કન્સ્ટ્રક્શન કૉર્પોરેશનના તત્કાલીન અધ્યક્ષ યાન ઝિઓંગે જણાવ્યું હતું કે યારલુંગ ત્સાંગપોનું સ્થાન દુનિયાના સૌથી વધુ હાઇડ્રોપાવર સમૃદ્ધ વિસ્તારો પૈકીના એકનું છે.
યારલુંગ ત્સાંગપો નદી લગભગ 50 કિલોમીટરના પટમાં લગભગ બે હજાર મીટરની ઊંચાઈથી પડે છે. આ ઢોળાવને કારણે હાઇડ્રોપાવરના ઉત્પાદનમાં મદદ મળે છે પરંતુ તેમાં ઘણા એન્જિનિયરિંગ પડકારો પણ છે.
આટલા મોટા ડૅમના બાંધકામ પાછળ કેટલો ખર્ચ થશે એ વિશે કોઈ સત્તાવાર માહિતી આપવામાં આવી નથી, પરંતુ હૉંગકૉંગસ્થિત સાઉથ ચાઈના મોર્નિંગ પોસ્ટ અનુસાર, આ પ્રોજેક્ટમાં કુલ રોકાણ એક ટ્રિલિયન યુઆન એટલે કે 137 અબજ ડૉલરથી વધુ થઈ શકે છે.
ચીન તરફથી એ સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યું નથી કે આ પ્રોજેક્ટથી કેટલા લોકો વિસ્થાપિત થશે અને ઇકૉસિસ્ટમ પર તેની શું અસર પડશે.
ભારત પર શું અસર થશે?
ઇમેજ સ્રોત, Getty Images
યારલુંગ ત્સાંગપો નદી તિબેટમાં કૈલાસ પર્વત પાસે આવેલા ઍંગ્સી ગ્લૅશિયરમાંથી નીકળે છે અને તે લગભગ ત્રણ હજાર કિલોમીટરની લંબાઈ ધરાવે છે.
ભારતમાં યારલુંગ 'ત્સાંગપો' નદી એ 'બ્રહ્મપુત્રા' નદી બની જાય છે અને ત્યારપછી તે આસામ થઈને બાંગ્લાદેશ પહોંચે છે, જ્યાં તેને 'જમુના' કહેવામાં આવે છે. પછી આ નદી ગંગા સાથે મળી જાય છે.
બાંગ્લાદેશનું 90 ટકાથી વધુ પાણી સરહદ પારથી આવે છે. સૂકી ઋતુ દરમિયાન, બ્રહ્મપુત્રા નદી એ 70 ટકા જેટલું પાણી લાવે છે.
આના પરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે બ્રહ્મપુત્રા નદી એ બાંગ્લાદેશની જીવાદોરી સમાન છે.
મીડિયા અહેવાલો સૂચવે છે કે વિશાળ પ્રોજેક્ટ માટે તિબેટની સૌથી લાંબી નદી યારલુંગ ત્સાંગપોના પ્રવાહને ડાયવર્ટ કરવા માટે નામચા બરવા પર્વતની આસપાસ ઓછામાં ઓછી ચાર 20 કિલોમીટર લાંબી ટનલ ખોદવી પડશે.
તેથી આ બંધને ભારત અને બાંગ્લાદેશ માટે મોટી ચિંતા તરીકે જોવામાં આવી રહ્યો છે.
ડૉ. વાય નિત્યાનંદમ એ તક્ષશિલા ઇન્સ્ટિટ્યૂટ, બૅંગલુરુમાં જીઓસ્પેશિયલ રિસર્ચ પ્રોગ્રામના પ્રોફેસર અને વડા છે.
ભારત અને બાંગ્લાદેશ માટે ચિંતાના પ્રશ્ન પર પ્રોફેસર નિત્યાનંદમ ચીનમાં મેકોંગ નદી પર બનેલા ડૅમનું ઉદાહરણ આપે છે.
પ્રોફેસર નિત્યાનંદમ કહે છે, "ચીને મેકોંગ નદી પર ડૅમ બનાવ્યો છે અને અમે ડૅમથી આગળના નીચાણવાળા વિસ્તારોનો અભ્યાસ કર્યો હતો."
"તેના પરથી અમને ખ્યાલ આવ્યો હતો કે ચીને ડૅમમાં પાણી એકઠું કર્યું છે અને તેને સમયસર છોડ્યું નથી. તે સિવાય, અડધાથી વધુ કાંપને ડૅમોએ અટકાવી દીધો છે."
"કાંપ આગળ કેમ વહેશે તે અંગેની કોઈ વ્યવસ્થા નથી. એટલા માટે એ આશંકા રહેલી છે કે ક્યાંક ભારત અને બાંગ્લાદેશ સાથે આવું ન બને."
ભારત અને બાંગ્લાદેશનાં ઉત્તર-પૂર્વીય રાજ્યો પહેલેથી જ ગંભીર પૂરની ઘટનાઓનો સામનો કરી રહ્યા છે અને આબોહવા પરિવર્તનને કારણે તેઓ ભૂસ્ખલન, ભૂકંપ અને પૂર વગેરે જેવા વધુ પડકારોનો સામનો કરી શકે છે.
અરુણાચલ પ્રદેશ ભૂસ્ખલન માટે ખૂબ જ સંવેદનશીલ છે અને અહીં ઘણીવાર ભૂકંપનો ભય રહે છે.
બ્રહ્મપુત્રા નદી પર બંધ બાંધવાથી ઇકૉસિસ્ટમ પર દબાણ આવી શકે છે અને વિનાશક ઘટનાઓ સર્જાઈ શકે છે.
જોકે, ચીનની સિંઘુઆ યુનિવર્સિટીના હાઇડ્રોલિક એન્જિનિયરિંગ વિભાગના વૈજ્ઞાનિકો દ્વારા 2023માં કરવામાં આવેલા અભ્યાસમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે જો ચીન, ભારત અને બાંગ્લાદેશ સહયોગ કરે તો તેમને આ પ્રોજેક્ટનો લાભ મળી શકે છે.
અભ્યાસ મુજબ, પૂરની પરિસ્થિતિનું સંચાલન કરવા માટે બંધનો ઉપયોગ કરવાથી ભારતમાં 32.6 ટકા અને બાંગ્લાદેશમાં 14.8 ટકા પૂર પ્રભાવિત વિસ્તારો ઘટાડી શકાય છે.
ભારતનું શું કહેવું છે?
ઇમેજ સ્રોત, ANI
ભારતે હજુ સુધી આ મામલે સત્તાવાર રીતે કોઈ પ્રતિક્રિયા આપી નથી.
ઑસ્ટ્રેલિયાસ્થિત થિંક ટૅન્ક, લોવી ઇન્સ્ટિટ્યૂટ દ્વારા પ્રકાશિત 2020ના એક અહેવાલમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે, "આ નદીઓ (તિબેટમાં) પર નિયંત્રણ અસરકારક રીતે ચીનને ભારતના અર્થતંત્ર પર નિયંત્રણ આપે છે."
જ્યારે ચીને વર્ષ 2020માં આ બંધની જાહેરાત કરી ત્યારે ભારત સરકારના જળશક્તિ મંત્રાલયના વરિષ્ઠ અધિકારી ટી.એસ. મેહરાએ ન્યૂઝ એજન્સી રૉઇટર્સ સાથે વાત કરી હતી.
ટી.એસ. મેહરાએ કહ્યું હતું કે, "ચાઇનીઝ ડૅમ પ્રોજેક્ટ્સની પ્રતિકૂળ અસરને ઘટાડવા માટે અરુણાચલ પ્રદેશમાં ડૅમનું નિર્માણ વધારવું એ સમયની જરૂરિયાત છે."
ચીન પછી ભારત પણ બ્રહ્મપુત્રા નદી પર બંધ બાંધે તો બાંગ્લાદેશનું શું થશે? સરળ જવાબ એ છે કે બાંગ્લાદેશ સૌથી વધુ પ્રભાવિત થશે કારણ કે તે સૌથી નીચેના વિસ્તારમાં છે.
મોટા ડૅમનું નિર્માણ માત્ર રહેણાંક વિસ્તારોને જ નહીં પરંતુ જંગલો અને જંગલી પ્રાણીઓને પણ અસર કરે છે.
નદીના પ્રવાહ સાથે કાંપ આવે છે જે ખનિજોથી ભરપૂર છે અને કાંઠાના વિસ્તારોની ખેતી અને સ્થિરતા માટે જરૂરી છે.
બંધના નિર્માણથી કાંપના પ્રવાહને અસર થઈ શકે છે અને અરુણાચલ પ્રદેશની જૈવવિવિધતાને અસર થઈ શકે છે.
પ્રોફેસર ડૉ.વાય નિત્યાનંદમ માને છે કે પાણીનો ઉપયોગ શસ્ત્ર તરીકે પણ થઈ શકે છે.
પ્રોફેસર નિત્યાનંદમ કહે છે, "આવા પ્રોજેક્ટ્સમાં ચીન કહે છે કે તે તેનો ઉપયોગ સ્વચ્છ ઉર્જાના સ્ત્રોત તરીકે કરશે, પરંતુ ચીન પાણીનો ઉપયોગ હથિયાર તરીકે પણ કરી શકે છે."
"ખાસ કરીને વધતા જતા વિવાદોની સ્થિતિમાં તેનો ઉપયોગ કરી શકે છે. આપણે 2020માં ભારત-ચીનનો સીમા વિવાદ જોઈ ચૂક્યા છીએ."
ડૅમ બાંધવાથી પાણીની પ્રવાહ ક્ષમતાને ઓછી કરવાને કારણે અને મર્યાદિત સંગ્રહક્ષમતાને કારણે નીચાણવાળા વિસ્તારોમાં પાણી અને કાંપની અછતનો સામનો કરવો પડી શકે છે.
પાણીની ભરપાઈ કરવા માટે, લોકો પહેલાં કરતાં વધુ ભૂગર્ભજળ સ્ત્રોતો પર વધુ નિર્ભર બને છે અને પાણીનું સ્તર ધીમે ધીમે ઘટતું જાય છે. પરિણામે, જમીન પોચી પડે છે અને ભૂગર્ભજળ ખારું થવા લાગે છે.
ઉદાહરણ તરીકે, પશ્ચિમ બંગાળમાં ફરક્કા બૅરેજના નિર્માણ પછી, ગંગા નદીના મહત્તમ પ્રવાહમાં નોંધપાત્ર ઘટાડો થયો હતો. પ્રવાહમાં ઘટાડો થવાને કારણે ભારત અને બાંગ્લાદેશમાં ઘણી સમસ્યાઓ ઊભી થઈ.
જેમાં માછલીની પ્રજાતિઓને નુકસાન, પદ્માની (ગંગા નદીને બાંગ્લાદેશમાં પદ્મા નદી કહેવામાં આવે છે) ઉપનદીઓ સૂકાઈ જવી અને ભૂગર્ભજળમાં વધતી ખારાશનો સમાવેશ થાય છે.
જોકે, ચીને ભૂતકાળમાં કહ્યું હતું કે તેમના દ્વારા બનાવવામાં આવેલ ડૅમ પાણી રોકશે નહીં.
બંધ બનાવવાનું ચીનનું ઝનૂન
ઇમેજ સ્રોત, Getty Images
વિશ્વની લગભગ 20 ટકા વસ્તી ચીનમાં વસે છે અને તેની પાસે વિશ્વના પીવાલાયક પાણીનો લગભગ સાત ટકા સ્ત્રોત છે.
ચીનને ખેતી અને અન્ય આર્થિક જરૂરિયાતો માટે વધુ પાણીની જરૂર છે. ચીનની મોટી વસ્તી ઉત્તરમાં રહે છે અને આ વિસ્તાર દુકાળથી પીડિત છે.
ઉત્તર ચીનની તરસ છીપાવવા માટે ચીન દક્ષિણના પાણીને ઉત્તર તરફ વાળવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યું છે. આ માટે તેણે પોતાની નદીઓ પર ઘણા ડૅમ બનાવ્યા છે.
ચીનના આ પ્રયાસની તિબેટના લોકો મોટી કિંમત ચૂકવી રહ્યા છે. 1950ના દાયકામાં તિબેટ પર કબજો જમાવ્યો ત્યારથી ચીનનું ચુસ્ત નિયંત્રણ છે અને ચીને તિબેટમાં ઘણા ડૅમ બનાવ્યા છે.
તાજેતરમાં, બીબીસીએ તિબેટમાં બંધને કારણે તિબેટિયનોના જ્વલ્લે જ જોવા મળતા વિરોધ અંગે વિગતવાર અહેવાલ પ્રકાશિત કર્યો હતો.
બીબીસીને તેની તપાસમાં જાણવા મળ્યું હતું કે વિરોધનું પરિણામ મારપીટ અને ધરપકડમાં પરિણમ્યું હતું.
વિરોધીકર્તાઓએ બીબીસીને જણાવ્યું હતું કે, બંધોનું નિર્માણ એ ચીન દ્વારા તિબેટિયનો અને તેમની જમીનના શોષણનું નવીનતમ ઉદાહરણ છે.
તાજેતરનાં વર્ષોમાં મુખ્યત્વે બૌદ્ધ વસ્તી ધરાવતા તિબેટમાં દમન જોવા મળ્યું છે, જેમાં હજારો લોકો મૃત્યુ પામ્યાં હોવાનું માનવામાં આવે છે.
આ વર્ષની શરૂઆતમાં, ચીની સરકારે બીજા હાઇડ્રોઇલેક્ટ્રિક ડૅમ સામે વિરોધ કરી રહેલા સેંકડો તિબેટિયનોની અટકાયત કરી હતી.
બીબીસીને સૂત્રો પાસેથી જાણવા મળ્યું છે અને ફૂટેજની ચકાસણી કરવામાં આવી છે કે વિરોધ દરમિયાન ધરપકડ કરવામાં આવી હતી અને મારપીટ કરવામાં આવી હતી.
આ સિવાય કેટલાક લોકો ગંભીર રીતે ઘાયલ થયા હતા.
તેઓ ગંગટુ ડૅમ અને હાઇડ્રોપાવર પ્લાન્ટ બનાવવાની યોજના સામે વિરોધ કરી રહ્યા હતા, જે ઘણાં ગામોને વિસ્થાપિત કરશે અને તેના કારણે પવિત્ર અવશેષો ધરાવતા પ્રાચીન મઠો ડૂબી જશે.
જોકે, ચીને કહ્યું કે તેણે સ્થાનિક લોકોને સ્થળાંતરિત કરીને વળતર આપ્યું છે અને પ્રાચીન ભીંતચિત્રોને સલામત સ્થળે ખસેડવામાં આવ્યાં છે.
બીબીસી માટે કલેક્ટિવ ન્યૂઝરૂમનું પ્રકાશન
