Liken

On liken u on blanc mossea, c' est l' rizultat del simbiôze inte deus vicantès sacwès : on tchampion ey ene ale (oubén ene bactereye).

On djaene liken so les coxhes d' on sayou

Brune Liken so ene pire

Mwaissès piceure

Onk des deus organisses est ototrofe po çou k' est do carbone (dj' ô bén, il a del clorofile); c' est soeye-t i ene vete ale, soeye-t i ene cianobactereye (bleuwe bactereye).

L' ôte copleu del simbiôze, lu, est eterotrofe; c' est on tchampion (èn ascomicete, bassidiomicete ou deuteromicete).

Ciste associåcion la est duråve et riprodujhåve (ele va-st askepyî des noveas individus, fé des novelès unités fonccioneles).

C' est ene simbiôze moutouwalisse, ki profite ås deus copleus et ki moenne a des candjmints morfolodjikes eyet fiziolodjikes. Ces-ci sont loyîs a des eteraccions djenetikes inte les deus copleus).

Djenerålités so les copleus

Li tchampion est lomé li micobionte. L' ale ou l' cianobactereye est lomêye li ficobionte ou l' fotobionte.

On avire k' i gn a a pô près 17.000 especes diferinnes di likens. Mins tchaeke anêye on ndè discrît ene cintinne di novelès sôres.

Les tchampions ki pårticipèt dins l' simbiôze des likens riprezintèt a pô près 1/5 di tos les tchampions cnoxhous.

Seulmint 2% des fitobiontes sont clairmint idintifyîs, la k' les caracteres morfolodjikes eyet les structeures di rprodujhaedje sont foitmint candjeyes pal simbiôze.

C' est å pus sovint des vetes algues (clorofites). So 200 especes kinoxhowes å totå, end a k' ene seule k' est ene algue djaene et rodje.

Dins bråmint des cas, li vete algue ki pårticipe al simbiôze des likens est do djinre Trebouxia. L' algue est fwait di celules clorofilyinnes lomêyes gonideyes.

Po s' riprodure, li liken pout aveur:

• des issideyes (isidia), des structeures metowes d' astampé, coxhlêyes al surface del tidje e ptits cilindes fwaits d' algues, ratourés di filamints do tchampion;
• des soredeyes (soredia), des celules d' algues ratourêyes d' ifes ragroupés dins ene potche sol tidje.

Cwand l' fitobionte est ene cianobactereye, c' est ene bactereye a ene celule ou d' cogne filaminteuse, foirt sovint do djinre Nostoc.

• Dins 85% des cas, on-z a ene vete algua avou on tchampion.
• Dins 10% des cas, on-z a ene cianobactereye avou on tchampion.
• Dins les 5% restants, on-z a les troes ki sont asoçnés.

Li specificité d' associåcion pout esse foite ou fwebe; li pupårt des likens èn sont nén foitmint specifikes, on minme micobionte si pout assoçner avou sacwantès especes di ficobionte.

Li pus vî fossile di liken data do devonyin (i gn a 400 miyons d' anêyes).

Nourixhaedje

Li micobionte riçût des nutrimints ki vnèt del fotossinteze do fitobionte.

Li fitobionte riçût sacwants compôzés minerås do micobionte.

Sacwants sont des ficseus d' l' azote k' i gn a dins l' air.

Etcherpintaedje des tales

On dispårtixh troes sôres di likens, d' après l' simetreye di leus tales.

• tales al simetreye des deus costés, avou diferince do dzeur et do dzo do liken: «liken al cogne di grevesse»
• tales al simetreye des deus costés, sins diferince inte li dzeur et li dzo: «liken al cogne di foye»
• tales al simetreye d' aessi: «liken al cogne du frut»

Po çou k' est des rlåcions inte li micobionte eyet l' ficobionte, on dispårtit les likens a troes sôres:

• l' ife do tchampion si spåde inte les celules di l' algue.
• fijhaedje d' èn appressorium: les deus copleus ont leus paroezes ene conte di l' ôte; li contak est pus foirt et sofistiké.
• fijhaedje d' on haustorium: li ficobionte finixh pa esse ådvins del paroeze do micobionte.

Edurance ezès condicions estrinmes

Les likens polèt rezister a des foirts rissouwaedjes, eyet s' renaiwer après.

Des likens k' i gn a polèt viker avou seulmint 2 åcint d' crouweur.

Å pus sovint les likens ont bråmint d' aiwe ådvins (di 100 a 300% rimetou å setch contnou do liken).

Li grande edurance di ces likens la vént do micobionte (li tchampion), ca i gn a åtoû d' l' ife des polisacarides, ki vont ritni l' aiwe dizo cogne coloyidåle.

Avou ça k' i wårdèt des poliols.

Li rprindaedje do metabolisse après rsetchaedje si fwait foirt abeye. Seulmint 5 a 30 munutes après raiwaedje, li liken a rtrové totes ses capacités.

Les likens polèt eto sorviker a des candjmints d' timperateure di -70 a +70 °C.

Sipårdaedje des likens

Bråmint d' especes di likens sont des especes pionires, dj' ô bén k' ele sont capåbes di colnijhî les prumires des evironmints estremes. Il ont des crexhances foirt londjinnes, di kékès milimetes so èn an, metans li Rhizocarpon geographicum, on liken ki crexhe fok di kékes cintinmes di milimetes so èn an.

Les likens vikèt foirt lontins. Cisse caracteristike la permete di dater leu sopoirt, d' après l' rapoirt del grandeu eyet l' vitesse di crexhance des likens. 8% des ecosistinmes sol Daegn sont dominés påzès likens, par egzimpe a l' aschate do dezert polaire artike i rprezintèt 65% del flore.

Indicateu del polucion

Les likens n' ont nén des grands mezåjhes e sés minerås, et s' nouri copurade di l' atmosfere (minerås k' i gn a dins l' aiwe di plouve). Les likens polèt eto solubilijhî des elemints minerås do substrat, tot fjhant fé på tchampion des acides organikes.

Les likens polèt amonçler des compôzés minerås, bén ådla di çou k' end ont mezåjhe, cist amonçlaedje la s' fwait åd foû di leus celules, ey esse fwait på micobionte.

• advantaedje: i gn a des grandès ressieves d' elemints, come li fosfôre.
• dizadvantaedje: amonçlaedje d' elemints tocsikes.

Pårticulirmint les likens amonçlèt les pzants metås, çou ki les fwait mori. Ene mape do spårdaedje des likens pout insi siervi po vey les plaeces ki n' sont nén poluwêyes pås pzants metås.

Interesse economike

• Indicateu del polucion
• Colorant
• Parfum (ôles essincieles, on ndè rascode disk' a 9.000 tones tchaeke anêye)
• Amagnî po les renes
• Å Djapon ene espece di liken est èn amagnî po les djins