İçeriğe atla

Yenisey

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Aynı adlı yerleşim birimi için Yenisey (belde) sayfasına bakınız.
Yenisey Nehri
Nehrin Tuva Cumhuriyeti'nin Kızıl şehri civarında bulunan Piy-Hem ve Kaa-Hem kolları
Nehrin Tuva Cumhuriyeti'nin Kızıl şehri civarında bulunan Piy-Hem ve Kaa-Hem kolları
Konum
Ülke(ler) Arktik Okyanusu,
Genel bilgiler
Kaynak Moğolistan
Uzunluk 5,539 km
Havza alanı 2.580.000 km²
Debi 19,600 m³/s
Yenisey akarsuyunun havzası ve Baykal gölü

Yenisey Nehri (Eski Türk dili: (𐰚𐰢) Kem,Tuvaca: Улуг-Хем, Uluğ-Hem; Hakasça: Ким суг, Kim sug, Rusça: Енисе́й, Yeniséy; Moğolca: Енисей мөрөн, Yenisey mörön; Kırgızca: Энесай, (Ene-say - Ana Nehir), Buryatça: Горлог мүрэн, Gorlog müren)[1] Arktik Okyanusu'na boşalan en büyük nehir sistemidir. Angara (Ангара) ve Selenga kolları ile birlikte dünyanın en uzun beşinci akarsuyu olma özelliğini taşır.

Coğrafya

[değiştir | kaynağı değiştir]

Moğolistan'ın dağlarından doğarak Sibirya'nın çok büyük bir alanını sulayıp Kuzey Buz Denizi tarafındaki Kara Denizi'ne sularını boşaltır.

Kolları

[değiştir | kaynağı değiştir]

Yenisey akarsuyunun en önemli kolları solda Kemçik, Kantegir, Abakan, Kem, Kas, Sım, Dubçes, Yeloguy, Turuhan, Küçük Heta, Ulu Heta, Graznuha (Yenisey kolu); sağda Us (Yenisey kolu), Kebej, Tuba, Sıda, Sisim, Mana, Kan, Angara, Ulu Pit, Taşlık Tungus (Dulgu Katennğa), Bahta, Aşağı Tunguz, Küreyka, Hantayka, Dudinka'dır.

Yenisey akarsuyunun en önemli iki kolu Angara ve Aşağı Tungus akarsularıdır. Yenisey akarsuyuna 500 kadar akarsu katılmakta olup toplam uzunluk 300.000 kilometreden fazladır.

Etimoloji

[değiştir | kaynağı değiştir]

Yenisey kelimesinin Türki veya Tunguz dilleri kökenli olduğu düşünülmektedir. Bir teori Yenisey kelimesinin Eski Kırgız Türkçesinde bulunan "ene-say" kelimesinden türediğini ve "ene" kısmının ana, esas veya temel manasına gelirken "say" ekinin de nehir yatağı, vadi manalarına geldiğini savunmaktadır. Bir başka teori ise nehrin isminin Tunguz dil ailesine ait Evenki dilinde bulunan ve "büyük su" manasına gelen "Ionəssi" kökünden türetilmiş olabileceğini savunur. Tuvalar da akarsuya benzer biçimde "büyük akarsu" anlamına gelen Ulug-hem demektedirler. Nehir Türkler açısından tarihî önem de teşkil eder, birçok Türk ve Moğol devleti bu nehrin kenarlarında kurulmuştur. Türk soylu Tuva Cumhuriyetinin başkenti Kızıl şehri Yenisey akarsuyu kenarında kuruludur.

Literatürde geçtiği yerler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Orhun Yazıtları'ndan Bilge Kağan Yazıtı'nda Yenisey akarsuyu veya onun kollarından birinin adı Kem (𐰚𐰢) akarsuyu olarak geçmektedir. Türk Dünyasının en ünlü yazarı Cengiz Aytmatov'un eserlerinde Yenisey sıkça geçer. Beyaz Gemi adlı romanında bilhassa Yenisey dolayındaki Eski Türk kabilelerinden bahseder.[2]

Ulaşım

[değiştir | kaynağı değiştir]

Yenisey akarsuyu üzerinde gemiler yolcu taşımaktadırlar. Tuva Cumhuriyeti'nde başkent Kızıl şehrinden tabiat turizmi için Toju'ya Yenisey akarsuyu üzerinden gemilerle gidilmektedir.

Çevresel kirlenmeler

[değiştir | kaynağı değiştir]

1950'lerde Krasnoyarsk-26'da madencilik ve kimya fabrikasının inşa edildikten sonra, silah sınıfı plütonyum (plütonyum-239) üretmek için iki doğrudan akışlı nükleer reaktör devreye alındı. Reaktörler doğrudan akışlı soğutmaya sahipti, yani reaktörün su alımı ve soğutulmasından sonra, arıtma yapılmayan su Yenisey'e geri boşaltıldı ve bu da Yenisey'in radyasyon kirlenmesine yol açtı.[3]

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Yenisey havzası foto-galeri

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Uydudan Yenisey akarsuyu Ob akarsuyu ile birlikte, Kuzey Buz Denizi'ndeki Kara deniz'e dökülürken
    Uydudan Yenisey akarsuyu Ob akarsuyu ile birlikte, Kuzey Buz Denizi'ndeki Kara deniz'e dökülürken
  • Yenisey'in büyük kolları Piy-Hem ve Kaa-Hem akarsularının birleşişi
    Yenisey'in büyük kolları Piy-Hem ve Kaa-Hem akarsularının birleşişi
  • Sayan-Şüşen barajı tarafında biyosferik park
    Sayan-Şüşen barajı tarafında biyosferik park
  • Krasnoyarsk'ta bulunan ve nehirden geçen Vinogradovsky köprüsü
    Krasnoyarsk'ta bulunan ve nehirden geçen Vinogradovsky köprüsü
  • Yenisey havzası
    Yenisey havzası
  • Minusinsk ve Abakan arası Brat köprüsü
    Minusinsk ve Abakan arası Brat köprüsü
  • Asya'nın Ortası yeni obeliski, Tuva
    Asya'nın Ortası yeni obeliski, Tuva

Dipnotlar

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ A.Ochir. "History of the Mongol Oirats" 1993
  2. ^ Aytmatov'un eserlerinde Yenisey ırmağı http://www.mescere.net/kitaplik/1/BGe_4.htm 23 Nisan 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  3. ^ "Yenisey'de çevre kirlenmesi". 23 Aralık 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. 

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Wikimedia Commons'ta Yenisey ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.
Vikikaynak has the text of the 1911 Encyclopædia Britannica article Yenisei.


"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Yenisey&oldid=34139293" sayfasından alınmıştır