İçeriğe atla

Romanşça

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Romanşça
Rumantsch
Telaffuz[rʊˈmantʃ]
[ʁoˈmɔntʃ]
[rʊˈmɛntʃ]
[rʊˈmaʊ̯ntʃ]
[rʊˈmœntʃ]
Ana dili olanlarİsviçre
Konuşan sayısı44.354 (Ana dil olarak) (2017)
60.000 (Toplam)  (2000)
Dil ailesi
Dil kodları
ISO 639-1rm
ISO 639-2roh
ISO 639-3roh

Romanşça (Romanşça: rumantsch/rumauntsch/romontsch; Almanca: Rätoromanisch; İtalyanca: Romancio), İsviçre'nin dört millî dilinden biridir (diğerleri Almanca, Fransızca, İtalyanca). Ağırlıklı olarak Graubünden kantonunda konuşulmaktadır. Romanşça Latin dilleri ailesine mensuptur.

Romanşça Türkçesi
Allegra Merhaba
Co vai? Nasılsın?
Cu vo que hoz a te? Bugün nasılsın?
Sto bain ed a bainbod! Güle güle, görüşmek üzere!
Fa plaschair Tanıştığıma memnun oldum
Bun di İyi günler
Buna saira İyi akşamlar
Buna notg İyi geceler
A revair Gülegüle
A pli tard Görüşmek üzere
Perstgisai Özür dilerim
I ma displascha Üzgünüm
Perdunai Pardon
Per plaschair Lütfen
Grazia fitg Çok teşekkürler
Anzi Bir şey değil
Gratulazions Tebrikler
Bun cletg İyi şanslar
Ils quants è oz? Bugün ayın kaçı?
Quants onns has ti? Kaç yaşındasın?
Sayı Okunuşu Sayı Okunuşu Sayı Okunuşu Sayı Okunuşu
1 esa 11 echi 21 ventgesa 200 duatschient
2 dua 12 duchi 22 ventgdua 500 tschuntgtshient
3 trig 13 triesch 30 estrata 1000 milli
4 tcuar 14 tcuesch 40 duatrata 2000 duamilli
5 tschunt 15 tschech 50 tschuncanta 5000 tschuntmilli
6 sasta 16 sasech 60 sascanta 10.000 dieschmilli
7 shapti 17 dieschshapti 70 shapcanta 50.000 tschuncantamilli
8 oti 18 dieschoti 80 otcanta 100.000 tschientmilli
9 nazyuni 19 dieschnazyuni 90 nazyuncanta 1.000.000 esa milyontg
10 diesch 20 ventg 100 tschient

Romanç Grişun

[değiştir | kaynağı değiştir]

Romanç Grişun (Graubündenli Romanşça) Lia Rumanşça'nın girişimiyle dilbilimci Heinrich Schmid tarafından 1970'li ve 1980'li yıllarda geliştirilmiş ortak bir yazı dilidir. 2001'den beri Romanç Grişun, Graubünden Kantonu'da resmî dil olarak kullanılıp Romanşça konuşan halkla temasta kullanılmaktadır; Romanş köylerde hâlâ bölgesel şive resmî dil vasfını devam ettirmektedir. Ortak yazı dili Romanşçanın güçlenmesini ve böylece kaybolma tehlikesiyle karşı karşıya olan bu dili korumayı hedeflemektedir.

Ağustos 2003'te Graubünden Kanton Parlamentosu, Romanç Grişunu bütün Romanş okullarda yazı dili olarak kullanılmasını kararlaştırdıysa da bölgelerde bu yapay dil herkes tarafından olumlu karşılanmadı. Bazıları böylece Romanşçanın nihaî ölümünün kaderi olduğunu ifade ettiler. Bu karardan önce bütün öğretim gereçleri beş geleneksel şîvede basılmaktaydı. Bir yandan bu kararla okul kitaplarının üretim masrafları azaltılırken diğer yandan bilhassa Cermenleşmenin yaygın ve mahallî şîvenin yeni yazı dilinden çok farklı olduğu bölgelerde çocuklar okullarda pratik olarak onlara yabancı ikinci bir dil öğreneceğinden şivenin durumunu zayıflatacaktır. Romanş olmayan taraflardan bölgesel şîve farklılıkları küçümsenmişti. Çünkü bu lehçeler arasındaki farklar, İsviçre Almancası ağızları arasındaki farktan daha büyüktür. Parlamento kararının uygulanması için tespit edilen geçiş süresi 20 yıldır. Bugünkü hukûkî duruma göre hiçbir belediyeye bu dile geçmesi için zorlanamayacaksa da gerekli ders kitaplarını sağlamak güçleşecektir.

Graubündenli kanton yönetimi, uygulamaya konması için değişik modeller meydana getirdi. "Öncü belediye" projesi (AlmancaPioniergemeinde), yeni dilin pasif olarak hemen uygulamaya konmasını öngörüyor. Bu da öğrencilerin iki yıllık bir giriş döneminde Rumanç Grişunu sâdece şarkılar dinlemeyle öğrenmesi olarak tanımlanıyor. Bu zorunlu dönemden sonra aktif öğrenime geçiliyor.

İlk olarak Val Müstair (AlmancaMünstertal) belediyeleri bu öncü proje için karar verdiler ve 2005'ten beri bu belediye okullarında pasif dönem uygulanmaktaydı. 2007-2008 ders yılından beri Val Müstair öğrencileri, yeni dili aktif olarak yazı dilini öğrenmektedirler. Val Müstair'in belediyelerince bu uygulamanın başlatılması, bölgeyi tanıyanlar için şaşırtıcı olmadı. Çünkü şimdiye kadar kullanılan ve Vallader adı verilen yazı dili, kullanmakta oldukları konuşma diliyle büyük farklılıklar gösteriyordu. Dolayısıyla bu yazı dilinin değişmesi, bu bölgede konuşma dili için bir tehdit olarak görülmedi. Eski yazı dilinin kaybolması, Rumanç Grişunun taraftarları tarafından bütün kantonda ortak bir yazı dilinin oluşmasının getireceği faydayla telâfî edileceği kanısındadırlar.

Val Müstair'i örnek alan başka belediyeler de oldu. Bunlar bir taraftan yeni dile yakın ağızlar konuşanlar, diğer taraftan da Almancanın baskısını çok his eden belediyelerdir. Böylece Oberhalbstein, Albula Vâdîsi ve Alt Surselva'daki belediyelerin çoğu, öncü döneme başladılar. Alt Surselva'da ilk olarak Trin, bu uygulamaya başladı.

Bu arada Val Müstair'deki ebeveynler, oradaki ağzın tehlikede olduğunu sanarak başlayarak artık Romanş Grişunu Romanşçanın kurtarılması için iyi bir fikir olduğunu düşünmemektedirler. Mart 2012'deki bir oylamada okulda yeniden kendi ağızlarının öğretilmesine karar verdiler. Bunun anayasaya aykırılığı önce düşünüldüyse de bunun böyle olmadığı açıklığa kavuştu.