İçeriğe atla

Bulgaristan'daki Yahudilerin tarihi

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Avusturyalı Friedrich Grünanger tarafından tasarlanıp 1909'da açılan bir Sefarad sinagogu olan Sofya Sinagogu

Bulgaristan'daki Yahudilerin tarihi MÖ 2. yüzyıla kadar uzanır. Bu zamandan beri her zaman bir Yahudi nüfusu olan Bulgaristan'da Yahudilerin Bulgaristan tarihinde antik çağlardan Orta Çağa ve bugüne kadar önemli rolleri bulunur.

Tarih öncesi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bulgaristan'daki Yahudi cemaatiyle ilgili en eski yazı MÖ 2. yüzyıla aittir. Ulpia Oescus'da (günümüzde Plevne iline bağlı Gigen'de) Latince yazılmış bir bulguda menora ve arksinagog Joseph'in şehirdeki Yahudi nüfusuyla ilgili bildirdiği veriler bulunur. Ayrıca, Roma İmparatoru I. Theodosius'un 379'da Yahudilere karşı verdiği fermanla İllirya ve Trakya'daki sinagogları yıkması bölgede Yahudi nüfusunun bulunduğunu belirten kanıtlardan biridir.

Bulgar İmparatorluğu

[değiştir | kaynağı değiştir]

Birinci Bulgar İmparatorluğu 681'de kurulduktan sonra Bizans İmparatorluğu'nun zulmünden kaçan Yahudilerin buraya yerleşmiş olma ihtimali vardır. I. Boris'in hükümdarlığı sırasında paganları Yahudileştirme çabaları muhtemeldir, fakat en nihayetinde 9. yüzyılda Bulgaristan'ın Hristiyanlaşması ile Bulgar Ortodoks Kilisesinin kurulmasıyla halk Hristiyanlaştırılmıştır. Cometopuli Hanedanında görülen Samuil, Musa ve Davud gibi isimler onların anne tarafından Yahudi olma ihtimalini de sunar fakat bu tartışmalı bir konudur.

Yahudiler, İtalya'nın Ragusa Cumhuriyeti'nden gelenlerle birlikte 967'de İkinci Bulgar İmparatorluğu'nun serbest ticaret politikalarıyla Niğbolu'ya yerleşti. Ardından, Bulgar Çarı Ivan Alexander, Hristiyanlığa geçip Teodora adını alan Yahudi kökenli Sarah isimli bir kadınla evlendi. 1352 kilise konseyinde kafirlerle Yahudilerin aforoz edilme ve üç Yahudinin idam kararı çıktı, karar Çar tarafından geri çevrilmesine rağmen bu Yahudiler halk tarafından linç edilerek öldürüldü.

14.-15. yüzyıllara kadar Romanyot olan Yahudi nüfusuna 1376'da Macaristan'dan gelen Aşkenazlar da katıldı.

Osmanlı hakimiyeti

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ayrıca bakınız: Türkiye'de Yahudilik

Osmanlı İmparatorluğu Bulgar İmparatorluğu'nu istila ettiği zaman Vidin, Nikopol, Silistre, Plevne, Sofya, Yambol, Filibe (Philippopolis) ve Eski Zağra'da Yahudi cemaatleri bulunmaktaydı. 1470'te Yahudilerin Bavyera'dan kovulmasıyla Yidiş dilini konuşan Aşkenazlar da bölgeye yerleşti. 16. yüzyılın ortalarında Sofya'lı hahamlarca Selanik'te Aşkenaz dua kitapları basıldı

İlk Sefarad göç dalgası Selanik, Makedonya, İtalya, Ragusa ve Bosna üzerinden 1494'te gerçekleşti; bu Yahudiler halihazırda yerleşik olan Yahudilerin bulunduğu Osmanlı'nın ticaret merkezi olan şehirlere yerleşti. Sofya'da Romanyot, Aşkenaz ve Sefaradların 1640'a kadar kendilerine ait cemaatleri bulunmaktaydı fakat bu tarihte cemaatler tek haham altında toplandı.

17. yüzyılda Sabetay Sevi'nin görüşleri Bulgaristan'da popülarite kazanınca Sevi'nin destekçileri Gazze'li Nathan ve Samuel Primo Sofya'da aktif rol aldı. Döneminin yeni ticaret merkezi Pazarcık şehri gibi ülkenin değişik yerlerine yerleştiler. 1688'deki Çiprovtsi ayaklanması sebebiyle Ragusa tüccarlarının ticaret yapma hakları ellerinden alınınca Yahudilere yeni haklar tanınındı ve böylece Yahudiler ticaret alanlarını genişlettiler.

Bağımsız Bulgaristan

[değiştir | kaynağı değiştir]

93 Harbiyle bağımsızlıklarını kazanan Bulgaristan'da savaş sırasında Yahudilerin Osmanlı'yı desteklemeleri gerekçesiyle malları yağmalandı fakat sonunda Yahudilere Berlin Antlaşmasıyla eşit haklar tanındı. Sofya hahamı Gabriel Mercado Almosnino yanında üç Yahudiyle birlikte Rus kuvvetlerini sıcak karşıladı ve Bulgaristan Millet Meclisi'ne girdi. Fakat antisemitik ve Yahudilere karşı ayrımcılık hareketleri baş gösterdi.

Bulgar Ordusuna çağrılan Yahudiler 1885'te Sırp-Bulgar Savaşı'nda yer aldı. I.Dünya Savaşı'nın ardından imzalanan Nöyyi Antlaşmasıyla eşitlik tekrar vurgulandı, fakat özellikle 1923'te Aleksandar Tsankov hükûmetinde olmak üzere antisemitik unsurlar dolaylı yollarla da olsa hükûmete girdi. 1936'da milliyetçi ve antisemit bir örgüt olan Ratnik kuruldu.

II. Dünya Savaşı'ndan önce Yahudilerin diğer halklara kıyasla yüzde oranı sabit bir şekilde inmesine rağmen nüfuslarındaki artış devam etti. 1920'de 16.000 kişilik nüfuslarıyla toplam nüfusun %0,9'unu oluşturan Yahudiler 1934'te yarısından fazlasının Sofya'da yaşadığı 48,565 kişilik nüfusla halkın %0,8'ini oluşturuyordu. Ladino cemaatin dominant dili olmasına rağmen genç nesiller Bulgarcayı tercih etti. Hovevei Zion'un kurulmasıyla yerel nüfusta Siyonist ideoloji güçlendi.

II.Dünya Savaşı'nda Bulgar Yahudileri

[değiştir | kaynağı değiştir]
Holokost'ta Bulgar Yahudilerini kurtaran Bulgar halkına teşekkür mahiyetinde Yafa'da bir anıt.

II.Dünya Savaşı sırasında Bulgaristan Millet Meclisi ve Çar III. Boris Yahudilerin haklarını sınırlayan Milleti Koruma Kanunu'nu yürürlüğe soktu. Bu kanunla Yahudilerin oy kullanma, hükûmette görev alma, devlet işlerinde çalışma, orduya katılma, bir Bulgar'la evlenme veya birlikte yaşama, Bulgar isimleri kullanma ve toprak sahibi olma hakları ellerinden alındı.[1][2][3][4] Ayrıca üniversiteye gidebilecek Yahudi sayısına da kota getirildi.[4][5] Bu kanunlara Yahudi liderlerin yanı sıra Bulgar Ortodoks Kilisesi, Bulgar Komünist Partisi yetkilileri, yirmi bir yazar ve profesyonel örgütler karşı çıktı.[4][6]

Diğer Nazi Almanyası işgali altındaki ülkelerin aksine (Danimarka hariç) Bulgaristan, Bulgaristan Millet Meclisi Sözcüsü Dimitar Peşev, Bulgar Kilisesi yetkilileri ve Bulgar halkının yardımlarıyla Bulgar vatandaşı tüm 48,000 Yahudi Nazi toplama kamplarına gönderilmekten kurtarıldı. Bu konuyla ilgili, Bulgar Yahudisi İsrail tarihçisi, politikacı ve eski Knesset üyesi Michael Bar-Zohar tarafından "Beyond Hitler's Grasp: The Heroic Rescue of Bulgaria's Jews"[7] ve Paris'teki Centre Nationale de la Recherche Scientifique'in araştırma yönetmeni Fransız entelektüel Tzvetan Todorov tarafından "The Fragility of Goodness: Why Bulgaria's Jews Survived the Holocaust" (basım: Princeton Univ. Press) kitapları yazılmıştır.[8]

Bulgar otoriteleri Bulgaristan vatandaşı olmayan Yahudilerin çoğunluğunu yine Bulgaristan kontrolündeki Makedonya ve Trakya'ya sürdü. Nazi zulmünden kaçan bu Yahudilere Bulgaristan koruma sağlamadı. Bulgaristan vatandaşı olmayan 14.000 Yahudi Treblinka'ya imha edilmeye gönderildi.

Savaşın bitiminden ve Komünist rejimin başa geçmesinin ardından Yahudilerin çoğu İsrail'e göç etti ve Bulgaristan'da 2001 itibarıyla 1363 Yahudi kaldı. İsrail hükûmetinin istatistiklerine göre 1948 ve 2006 yılları arası Bulgaristan'dan 43.961 göçmen İsrail'e yerleşti; bu da Bulgaristan'ı Sovyetler Birliği, Romanya ve Polonya'nın ardından İsrail'e en çok göç veren dördüncü Avrupa ülkesi yaptı.[9]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Marushiakova, Elena (2006). "Bulgarian Romanies: The Second World War". The Gypsies during the Second World War. Univ of Hertfordshire Press. s. 90. ISBN 0900458852. 
  2. ^ Fischel, Jack (1998). The Holocaust. Greenwood Publishing Group. s. 69. ISBN 0313298793. 
  3. ^ Wyman, David S. (1996). The world reacts to the Holocaust. JHU Press. s. 265. ISBN 0801849691. 
  4. ^ a b c Benbassa, Esther (2000). Sephardi Jewry: a history of the Judeo-Spanish community, 14th-20th centuries. University of California Press. s. 174. ISBN 0520218221. 
  5. ^ Levin, Itamar (2001). His majesty's enemies: Great Britain's war against Holocaust victims and survivors. Greenwood Publishing Group. s. 37. ISBN 0275968162. 
  6. ^ Levy, Richard S (2005). Antisemitism: A Historical Encyclopedia of Prejudice and Persecution. ABC-CLIO. s. 90. ISBN 1851094393. 
  7. ^ http://www.amazon.com/Beyond-Hitlers-Grasp-Heroic-Bulgarias/dp/158062541X 5 Haziran 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 1-58062-541-X Adams Media Corporation, 2001.
  8. ^ A description of the book and some reviews can be found on the website of Princeton Univ. Press, http://press.princeton.edu/titles/7026.html 9 Temmuz 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  9. ^ "Immigrants by period if immigration, country of birth and last country of residence" (İngilizce). The Central Bureau of Statistics (Israel). 1 Eylül 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ağustos 2008. 

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Bulgaristan%27daki_Yahudilerin_tarihi&oldid=33493113" sayfasından alınmıştır