Tili
Tili狄力
Tili “kamu nu te-tun: Dili nu pu-taw-ya a kamu: Díli duma anganaga sa:tili”nu tung-ti-wun a kitidaan itida i ti-wun a subal nu amisan. u tili sa nu tung-ti-wun tatelunga a minatu atu kitidaan misiwbay, u pahikukian malecad itaw ya nu binawlan atu hitay tininamin a micukaymas.
狄力（德頓語：Dili；葡萄牙語：Díli，別稱：帝利）是東帝汶的首都，位於帝汶島的北岸。狄力是東帝汶的主要港口和商業中心，其機場同時為民航及軍方所用。
naemekan歷史[編輯原始碼]
tili nay i 1520 a muhcaab nu pitawya a tademaw kusayaway itini a mueneng, i 1596 a mihcaan mala putawya-tiwun a kakitidaan. sakakinatusa a nikalepacaw itawya sa u dipun ku mialaway.
狄力於1520年由葡萄牙人占領並成為其殖民地，於1596年成為葡屬帝汶的首府。第二次世界大戰期間為日本所占。
kinatusa malpacaw sa pacubelisen ku putawya nu mikiayaway a mueneg. 1975 a mihcaan namakay putawya a tuce palekal, u tilisa mala tatelungen a kitidaan.1976 amihcaan 7 abulad u tung-ti-wun maala nu in-ni a mupulung, u tili mala tung-ti-wun a kitidaan nu siyhu.
二戰後重歸葡萄牙占領。東帝汶於1975年從葡萄牙獨立，狄力成為首都。1976年7月東帝汶被印尼吞併、狄力仍為東帝汶省府所在。
i tung-ti-wun yu mikilim tu sapatideng tawya sa, misacacay tu masakaputay nu in-ni- ahitay caypisengal mibakuhac atu milpacaw, makaala tu malebut ku mapatayay.
在東帝汶尋求獨立期間，獨立武裝組織與印尼軍隊不斷爆發游擊戰，有數千市民被殺。
katukuh i 1999 a mihcaan, tung-ti-wun malaheci ku nipikuwan, kanamuhan nu pulunga kanatal a mikuwan. Katukuh 2002 a mihcaan 5 ay abulad 20 ademiad, tung-ti-wun muliyaw aca patideng misacaca, tili kinacacay aca mapacekil mala tung-ti-wun a kakitidaan.
直到1999年，東帝汶成功爭取自治，受到聯合國監管。到2002年5月20日，東帝汶重新獨立，狄力再次恢復成為東帝汶首都。
tungtiwun u mincu kungheku “kamu nu tetun “ Repúblika Demokrátika Timor-Leste；nuputawya a kamu:：República Democrática de Timor-Leste”, itini i nuwalian tu timulan a kitidaan u ti-wun a subal nuwalian sa u kanatal, naw putawya i mabaatay nu walian idaw tu sa kya kitidaan nu cacay “dumasa u awmen”.
東帝汶民主共和國（德頓語：Repúblika Demokrátika Timor-Leste；葡萄牙語：República Democrática de Timor-Leste），通稱東帝汶（德頓語：Timor Lorosa'e；葡萄牙語：Timor-Leste），是位於東南亞地區帝汶島東端的國家，曾是葡萄牙在遠東僅有的兩個殖民地之一（另一個為澳門）。
1999 amihcaan 8 abulad i aw-cu nu kitidaan amucuduh sa malakuwit kunipisingkiw kya masacacay, 2002 a mihcaan 5 ay abulad 20 ademiad malingatu misiteked, 2002 a mihcaan 9a bulad 27 a demiad tatengaay tu milihida tu pulung nu kanatal, malasaka 191 a micumuday nu kanatal.
1999年8月底在澳洲等地區的支持下通過公投決定獨立，2002年5月20日零時獨立，2002年9月27日正式加入聯合國，成為第191個聯合國會員國。
namakayca ku sulit詞源[編輯原始碼]
u siy-hu nu tung-ti-wun micukaymas tu “Timor-Leste”itawya sa nu putawya ku kamu kamunu heni.
東帝汶政府採用「Timor-Leste」同時作為其葡萄牙語的國名。
Leste nu putawya a kamu “ wali” sananay a imi u Timor nanu in-ni-a kamu , nu “wali” sananay a imi.
leste是葡語「東」的意思；而Timor本來是印尼語timur，也是「東」的意思。
sisa utung-ti-wun ina kanatal a sasakamun mahida u sasliyut sananay a nagngan.nika i in-ni ku mikuwanay henay sa u tung-ti-wun, muwala tu “Timor Timur” a sapangangan, kyu sukep han u tng-ti-wun “Tim-tim”. “Lorosa'e” win isa u te-tun han akamu u “wali” sananay a imi u tatahekalan nu cilal sa.
所以東帝汶這個國號是一個同義反覆名稱。而在印尼統治時期的東帝汶，採用「Timor Timur」作為地名，並簡稱東帝汶為「Tim-tim」。「Lorosa'e」則是德頓語的「東」，意思是日出的太陽。
u kitidaan 地理[編輯原始碼]
usapamata” kitidaan nu tung-ti-wun 主條目：東帝汶地理
tatamaylaw a buyubuyu’an nu depad u ladelademan I waliyan nu tungtiwun I wali timul, i in-du-ni-si-ya a maluyaluay a subal nu walyan a adidiay a maluyaluyay a subal, walian micapi tu aw-cu.
塔塔邁勞山脈山谷里的雲海東部海岸東帝汶位處東南亞，位於印度尼西亞群島東部的小巽他群島，東南臨澳洲。
u lala’ pasu tiwun a subal i nu walian pasanutipan a amisay a dadipasan nu bayu’ maliwliw nu in-ni masacacay u huy-ti-aw-ku-han a kitidaan u tapal sa u a-taw-lu a subal, i nu tipan apala’ atu in-ni u tipan a tiwunmalalutin.
領土包括帝汶島東部以及西部的北海岸被印尼所包圍而孤立的飛地歐庫西區和附近的阿陶羅島等，其西部領土與印尼西帝汶相接。
uliwliwyadah ku buyu’, enal, dadangkayan u masa caledesay u lutulutuka kudemiad, tu mihmihcaan talakaw ku caledes, u acak tu suemet matatudung silaad; uduma a kitidaan sa u caledes tu hinauda ku demiad, tu cacay a mihcaan sa yadah ku udad.
境內多山，平原、谷地屬熱帶草原氣候，全年高溫，乾濕季明顯；其他地區為熱帶雨林氣候，終年高溫多雨。
hinaadih sa u hekalay milaecusay sa u balad atu maisid ku buyu’, u ninel, micungdusay a nine latu caledesay a misaliyutay a demiad.
常見的自然災害是洪水和山體滑坡，還有地震、海嘯和熱帶氣旋。
u hekal sapilacul sa idaw ku ekim, simal, nuhekal a bali’ mung, daylisiki.
自然資源有黃金、石油、天然氣、錳、大理石。
u kakalikan sa tada micukaymas tu bakan atu lamal hidan, kyu maletek ku kilang atu mahuna ku lala’ kyu malawpes.
由於農業還大量採用刀耕火種的方式，導致森林砍伐和水土流失。
liwliw nu tung-ti-wun a bayu’ u tiwun ha a bayu’ sau-abayu’ atu panta a bayu’ nu san-hu tabakiay a masatuluay a kalimucu’ ku liwliw, idaw ku talakaw yadah ku cacanan nu san-hu a ba’ba’tuwan atu mulangaway.
東帝汶周邊海域帝汶海、薩武海和班達海，屬於珊瑚大三角範圍，有高度多樣的珊瑚礁生態系。