Srpsko-albanski sukob
Srpsko-albanskim sukobom se naziva politički odnos Srba i Albanaca koji je, otvoreno ili latentno, trajao vekovima, više puta prerastajući i u oružani sukob. Ovaj sukob ima svoju dugu i složenu istoriju, koja se ne odnosi samo na teritoriju Kosova i Metohije, mada se na ovom podrčju često ispoljavao, već se u velikoj meri odvijao i na teritorijama Srbije, Crne Gore i Albanije.
Srbijanski političar Nebojša Čović opisuje ovaj sukob kao sukob "istorijskog prava Srba i etničkog prava Albanaca na Kosovu".[1][2] Milorad Timotić, analitičar iz Centra za civilno-vojne odnose, smatra da su sledeći istorijski događaji predstavljali uvod u srpsko-albanski sukob: islamizacija većine albanskih plemena u 17. i 18. veku; Prvi srpski ustanak 1804. godine i Balkanski rat 1912. godine.[3]
Srpska istoričarka Latinka Perović kao bitne momente srpsko-albanskog sukoba identifikuje: krvavo gušenje albanskih pobuna, neuspelu kolonizaciju u prvoj Jugoslaviji, svrstavanje Albanaca na stranu Italije u Drugom svetskom ratu, vojnu upravu posle Drugog svetskog rata, status nacionalne manjine Albanaca koji su bili brojniji od tri jugoslovenska naroda (Slovenaca, Crnogoraca i Makedonaca), status pokrajine i pokušaj integracije u jugoslovensku državu, ukidanje pokrajine i teror režima Slobodana Miloševića.[4]
Srpsko-albanski sukob je danas gotovo u potpunosti potisnuo odnos srpsko-albanskog prijateljstva.
Neki autori smeštaju početak srpsko-albanskog sukoba u srednji vek, kada su srpski vladari zaposeli teritorije naseljene Albancima. U 14. veku car Dušan je osvojio većinu albanskih oblasti, proglasivši se „cara Srba, Grka, Bugara i Arbanasa”.[5][6] Antisrpski orijentisana[7] Edith Durham je smatrala da su anti-latinske odredbe Dušanovog zakonika bile poglavito uperene protiv Albanaca, jer su oni u dotičnim oblastima predstavljali katolički živalj. Durham je zaključivala da progoni nisu bili verski već rasno motivisani.[8]
Prvi zabeleženi ratni sukobi Srba i Albanaca desili su se u Epiru između srpskog velikaša Tome Preljubovića i albanskih vođa Petra Ljoše i Đin Bua Spate 1367. godine sve do 1384 kada je Toma uspeo da ih pobedi.
Tokom viševekovne Osmanske vladavine dolazi do krupnih demografskih promena u sastavu stanovništva. Srbi su se neprestano iseljavali ka severu, u današnju Šumadiju, Srem, Mačvu i Vojvodinu.[6] S druge strane, Albanaci su se u plodnije krajeve doseljavali iz planinske i siromašne severne Albanije, o čemu svedoči činjenica da kosovski Albanci govore severnoalbanskim dijalektom „Gega“.[6]
Primajući islam, Albanci su sticali status punopravnih građana Osmanske imperije. Srbi, koji nisu prihvatili islam ostali su obespravljena raja i od tog vremena počinje stvaranje kulturnog i društvenog jaza između ova dva naroda.[3] Srpski autori naglašavaju da su Turci upotrebljavali Albance muslimane kao sredstvo za širenje islama i za gušenje pokreta za slobodu.[9] Oni takođe navode da su Albanci pod Turskom vlašću bili "stalni predstavnici nereda i bezvlašća", a da je reč Arnautin bila "sinonim za nasilnika i pljačkaša".[9]
Između 1683. i 1699. godine je vođen Veliki turski rat između Osmanlijskog carstva i više evropskih sila ujedinjenih u tzv. "Svetu ligu". Nakon prodiranja austrijske vojske na Kosovo, mnogi Srbi su se pobunili protiv Turske i pridružili autrijskoj vojsci, zbog čega ih je turska država proglasila državnim neprijateljima. Nakon povlačenja Austrijanaca, došlo je do Velike seobe Srba sa Kosova u austro-ugarske krajeve. Najveće pojedinačno iseljavanje Srba sa Kosova zbilo se 1690. godine, a predvodio ga je sam patrijarh srpske pravoslavne crkve Arsenije III Čarnojević. Računa se da je tada sa patrijarhom u Vojvodinu došlo pešice i na kolima oko 100.000 “duša”[6], što je ostalo upamćeno kao Velika seoba Srba.
Tokom idućeg rata Austrije s Turskom 1737.-1739. austrijski car Karlo Šesti ponovo poziva hrišćane na ponovni ustanak. Austrijanci zauzimaju Niš, a srpski patrijarh Arsenije IV Jovanović upućuje ljude na Kosovo i severnu Albaniju da dižu narod na ustanak. Ustanici i Austrijanci nanose Turcima poraz kod Nove Varoši u avgustu. Međutim, nakon što ove teritorije ponovo dolaze pod tursku vlast, još Srba se seli preko Dunava u Austriju. U idućem periodu Albanci naseljavaju oblasti doline Laba, Južne Morave do Surdulice i Leskovca, Skoplja, Kuršumlije i Niša. Svim ovim premeštanjima, srpski etnički centar se seli iz starih područja Raške i Kosova u sliv Morave i Vojvodinu.[10] Usled svega navedenog, neki autori smatraju da je srpsko stanovništvo na Kosovu već pri kraju 18. veka postalo brojčano manjinsko.[6]
Dimitrije Tucović se u knjizi Srbija i Arbanija bavi srpsko-albanskim odnosima. U svom delu on žestoko kritikuje politiku srpskih vlasti i ovo delo se često citira, ali retko u onom delu gde se on kritički osvrće na albansku stranu.
Opisujući „Arbanase“ u prvom poglavlju Tucović navodi i sledeće:
„Arbanasi su se dakle naseljavali na mestima koje su drugi silom ili milom napuštali. To napuštanje je, nema sumnje, vrlo velikim delom posledica nenosnoga susedstva primitivnih, pljačkaških, neobuzdanih arbanaških plemena, ili čak njihova gruba pritiska. Nesigurni imovinom, neobezbeđeni sa životom, sprečeni u slobodi rada, starinci su se sa svojih ognjišta morali uklanjati.“ [11]
Tokom Prvog srpskog ustanka, vođene su borbe sa Albancima koji su pružali žestok otpor srpskoj vojsci kada je ona došla do Novog Pazara, Sjenice i Peštera.[9] Srbija je u prvom ustanku započela isterivanje najsevernijih albanskih naselja "još od Jagodine".[12] Miloš Obrenović je tokom 1830-ih godina preduzeo razne mere za iseljavanje albanskog stanovništva iz srbijanskih gradova.[13] Ilija Garašanin je 1844. napisao tajni program spoljne politike Srbije, Načertanije, kojim je predviđeno teritorijalno širenje srpske države na jug, na oblasti naseljene Albancima.[14]
Albanci su sve do 1878. godine živeli na području Leskovca, Vranja, u Pešteru blizu Sjenice i u dolini južne Morave.[16] Vasa Čubrilović piše da su oblasti Prokuplja, Kuršumlije i Leskovca, sve do Niša, nazivane "Toplički Arnavutluk".[17] Srpsko-turski rat 1876-1878. godine je vođen u oblasti Niškog sandžaka, uključujući njegove jugozapadnom delove naseljene Albancima. U borbama za Prokuplje i Kuršumliju najžešći otpor pružali su Albanci (kod Kuršumlije se uz 400 turskih nizama borilo oko 2000 Albanaca).[18] Po zauzimanju ovih oblasti, srpska vojska je činila zločine nad albanskim civilima, prisiljavajući ih da napuste svoje domove i odu.[19] Poverenik na srpskoj granici, Englez Džon Ros zabeležio je sledeće: “Gotovo svo stanovnišvo zapadnog dela Niškog sandžaka, koji je predat Srbiji, bili su Albanci muslimanske veroispovesti ... Svi oni su izbegli u Kosovski vilajet, napuštajući čitavu zemlju.[20]
Nakon srpsko-turskih ratova Srbija je pripojila oblasti Niša, Prokuplja, Kuršumlije, Vranja, Leskovca, Jablanice i Toplice, sa oko 640 albanskih sela.[14] Nakon završetka rata i priznavanja nezavisnosti Kneževine Srbije 1878. godine, članovima 35 i 39 Berlinskog ugovora je jasno istaknuto da u novopripojenim krajevima muslimani i hrišćani treba da uživaju jednaka građanska i politička prava i slobodno raspolažu svojom imovinom.[21] Međutim, u Srbiji dolazi do masovnih prisilnih iseljenja Albanaca iz novopripojenih krajeva (prvenstveno iz Topličkog okruga, nekada naseljenog Albancima) i spaljivanja albanskih sela i gradskih četvrti.[22] Srpski autori procenjuju da oko 30.000 do 40.000 izbeglih i prognanih Albanaca iz Kneževine Srbije prelazi u Osmansko carstvo, gde se naseljavaju uglavnom na području Kosovskog vilajeta.[23] Albanski autori procenjuju broj Albanaca izbeglih u Kosovskih vilajet 1878. godine na oko 60.000.[24][25] Ukupan broj proteranih Albanaca iz Kneževine Srbije nakon pripajanja tih oblasti kosovski naučnici procenjuju na oko 350.000.[14] Engleski konzul Geuld je razgovarao sa gradonačelnikom Prištine, koji se žalio na nevolje sa izbeglicama iz Niša, Leskovca i drugih gradova, navodeći da ih je oko 90,000-100,000 izbeglo u Prištinu.[26] Zbog nepoštovanja Berlinskog ugovora Albanci su uputuli diplomatskim predstavnicima velikih sila peticiju u kojoj se kaže:
...Situacija je teška u svim aspektima života. Izgubili smo sve što smo imali... Srpska vlada se ne pridržava Berlinskog ugovora; konfiskovala je našu imovinu, oduzela nam je svu živinu, letinu i ostalo, stoga pitamo velike sile da se umešaju u zaštitu naše imovine.[27]
Po proterivanju Albanaca iz Topličkog okruga, na njihovu zemlju su doseljeni kolonisti iz Crne Gore, Sjenice, Vranja, Kosova, Peći, itd.[22]
-
Zaista je užasno svaki dan slušati toliko jadikovanje užasno potlačenoga stanovništva, koga ubijaju, globe, turče, raseljavaju i otimaju im imanja, kuće, novac, stoku i sve. Juče sam na pr. primio preko 30 seljaka iz raznih sela, pa čak i iz najudaljenijeg kraja pećske nahije, koji se sa suzama u očima žale na užasne zulume, koje Arnauti vrše, usled čega su već tri parohije u pećskoj nahiji ostale bez paroha, jer su ovi pobegli, pošto su im Arnauti pretili da će ih ubiti.[28]
– Vice-konzul u Prištini Branislav Nušić
Albanske izbeglice iz Srbije, poznate kao muhadžiri, nakon prelaska u Kosovski vilajet postaju neprijateljski nastrojene prema kosovskim Srbima i vrše veliki pritisak na njih.[29] Zbog teškog položaja, mnogi kosovski Srbi između 1876. i 1912. godine prelaze u Srbiju.[23] Procenjuje se da se za poslednjih dvadeset godina XIX veka iz kosovskog vilajeta u Srbiju iselilo najmanje 60.000 ljudi.[30]
1890. godine je osnovan srpski Konzulat u Prištini i nakon toga konzuli šalju mnoge izveštaje o albanskim nasiljima na Kosovu.[29] Srpski konzul Sima J. Avramović u izveštaju Nikoli Pašiću govori o "ubistvima, pljačkama, teškom zulumu i bezakonju", zaključujući da se "Arnauti nigda neće umiriti, ni popraviti, dok se protiv njih sila ne upotrebi" i dok im se ne zavede vanredno stanje "sa prekim, vojničkim sudom".[31] Od 1878. srpska vlada ubacuje oružje u Kosovski vilajet, naoružavajući tamošnje Srbe.[13]
20. maja 1894. godine Vice-konzul Branislav Nušić piše da su Albanci naročito kivni na Srbe zbog upada oružanih četa Pećanaca, koji su iselili u Srbiju.[28] Nušić piše da se dešavaju vrlo često slučajevi, da Pećanci iz Srbije pređu granicu, ubiju nekog Albanca i vrate se u Srbiju, a to posle plate kosovski Srbi životom i imanjem.[28] 1894. godine dolazi do povećanog nasilja muslimana nad hrišćanima, i do "neobično nagle emigracije stanovništva, koju nikakva sredstva nisu kadra da spreče".[28] Nušić 25. jula 1894. godine piše: "Zaista je užasno svaki dan slušati toliko jadikovanje užasno potlačenoga stanovništva, koga ubijaju, globe, turče, raseljavaju i otimaju im imanja, kuće, novac, stoku i sve". Tokom grčko-turskog rata 1897. godine položaj hrišćana u čitavom Osmanskom carstvu biva pogoršan. Srpski konzul u Prištini je prikupljao podatke o zločinima, na osnovu čega je srpska vlada vodila diplomatske akcije kod Porte.[32]
Od 1904. godine srpska vlada organizovano šalje četnike na Kosovo.[13] Srpska četnička akcija u kosovskom vilajetu naišla je na žestoko protivljenje Austro-Ugarske, koja je ovu politiku smatrala veliko-srpskom. Ubacivanju oružanih četa su se protivili i predstavnici Srba sa Kosova, tražeći od srpske vlade da taj pokret zaustavi, jer navlači na narod još veće nasilje.[33]
Borba za nezavisnost Albanije je vođena od sredine 19. veka, a centar albanskog nacionalnog pokreta je bio na Kosovu. Albansko stanovništvo je uglavnom živelo podeljeno u četiri osmanska vilajeta: kosovskom, skadarskom, janjinskom i manastirskom (bitoljskom), zajedno sa drugim narodima, pre svega Makedoncima, Srbima, Grcima, Bošnjacima, Turcima i ostalima. 10. juna 1878. godine na sastanku u Prizrenu Albanci osnivaju Prizrensku ligu, čiji je cilj borba za albansku autonomiju i ova četiri vilajeta u jedan albanski vilajet. Prizrenska liga se suprotstavila odlukama Berlinskog kongresa da preda Gusinje i Plav Kneževini Crnoj Gori, nakon čega dolazi do oružanih sukoba sa Crnogorcima. Crnogorci su vodili dve bitke sa dobrovoljcima Lige, kod Novšića i Murina, ali nisu uspeli da savladaju otpor Albanaca.[34] Zbog nesprovođenja odredaba Kongresa, Crnoj Gori su ponuđene teritorije Hota i Gruda u zamenu za Plav i Gusinje. Međutim, opet su se suprotstavili dobrovoljci Lige i onemogućili predavanje teritorija.[34] Na kraju su velike sile Crnoj Gori kao kompenzaciju ponudile teritoriju Ulcinja, priključujući ga silom Crnoj Gori.[34]
Početkom 1912. dolazi do velikog albanskog ustanka pod vođstvom Opšteg ustaničkog komiteta, na području Drenice, Peći, Đakovice, i severne Albanije. Ustanici su zauzeli čitavo Kosovo, severnu Albaniju, pa čak i Skoplje.[34] Turci u početku odbijaju albanske zahteve ali nakon što su albanski ustanici stigli do Soluna, Porta je bila prinuđena da prihvati sve njihove zahteve.[34] Portino obećanje autonomne Albanije, koja bi obuhvatila četiri vilajeta, je direktno ugrožavalo interese susednih hrišćanskih država.[35] Osmanska vlast je 18. avgusta 1912. godine priznala autonomiju Albaniji, što je za uzvrat izazvalo vojnu akciju balkanskog saveza protiv Turske.[36] Srbi su požurili da se suprotstave planu "Velike Albanije" sopstvenim planom podele Evropske Turske između balkanskih država.[35] Nakon što su četiri balkanske zemlje sklopile savez i započele pripreme za rat sa Turskom, Srbija je kontaktirala albanske glavešine sa namerom da ih privuče na svoju stranu ili bar ubedi da u predstojećim sukobima ostanu netralni.[34] Međutim Albanci su to odbili, smatrajući da će u toku ratnih operacija biti ugrožene teritorije koje su oni smatrali svojim.[34] Pred sam rat, 10. oktobra 1912. godine, došlo je do okupljanja albanskih glavara u Skoplju, tadašnjoj prestonici Kosovskog vilajeta. Skup je doneo odluku o ujedinjenju Albanaca četiri vilajeta: skadarskog, kosovskog, bitoljskog i janjinskog. Tom prilikom je odlučeno da se u predstojećem ratu Albanci bore na strani Turske.[37] Nakon toga, Albanci su pristupili organizovanju dobrovoljačkih odreda koji će se suprotstaviti srpskim trupama u slučaju napada na Kosovski vilajet.[34]
Prvi balkanski rat zatekao je Albance kao jedinu balkansku naciju bez sopstvene nacionalne države. Krajem 1912. godine, nakon što je Porta priznala autonomiju Albanije, savezničke balkanske države su zajednički napale Osmansko carstvo i u toku narednih nekoliko meseci osvojile i međusobno podelile gotovo sve osmanske teritorije naseljene Albancima.
Srpska i crnogorska vojska su napale osmansku državu oktobra 1912. prodirući na Kosovo i Metohiju. Albanci su se protivili zauzimanju njihovih naselja i organizovali su dobrovoljačke jedinice koje su pružale jak otpor napredovanju srpskih trupa.[36] Srpski štab je izdao naredbu da svako albansko naselje iz kojeg se pripuca bude uništeno.[38] Gerilski otpor je pružan prilikom posedanja i prolaska srpske vojske kroz Prištinu, Ferizović i selo Crnoljeva na Zborce Hanu, gde je došlo do jačeg sukoba.[37] Kod Podujeva se petnaest hiljada dobrovoljaca pod komandom Ise Boljetinca suprotstavilo Trećoj srpskoj armiji koja je nastupala prema Prizrenu.[34] Posle pobede nad Albancima, Srbi su ušli u Prizren i nastavili nastupanje ka Jadranskom moru.[34] Prilikom nastupanja ka Jadranskom moru, oktobra i novembra 1912, desna (severna) kolona srpske vojske, koja se kretala kroz oblast Dukađin, naišla je na žestok otpor, te su joj pozadinske trupe gotovo uništene.[39] Srbija je u toku oktobra i novembra 1912. zaposela gotovo čitav Kosovski vilajet i najveći deo današnje Albanije, zajedno sa albanskom obalom na kojoj je najvažnija strateška tačka bila luka Drač. Na osvojenom području su odmah uspostavljene građanske vlasti i albanska teritorija je de facto anektirana Srbiji: 29. novembra je osnovan drački okrug sa četiri sreza: Drač, Lješ, Elbasan i Tirana.[37] Crnogorska vojska je zaposela delove Sandžaka, Metohije i oblast oko Skadra u severnoj Albaniji. Prilikom opsade Skadra, Srbi i Crnogorci su imali velike gubitke.
Prilikom zaposedanja albanskih naselja 1912 i 1913. godine vojske savezničkih balkanskih država (u prvom redu srpska i crnogorska vojska) su počinile brojne zločine nad Albancima uključuju masovna pogubljenja, masakriranje civilnog stanovništva, etničko čišćenje, nasilno pokrštavanje i progone.[40][41] Radi ispitivanja zločina Karnegijeva zadužbina za međunarodni mir je formirala posebnu komisiju koja je 1913. poslata na Balkan u čijem izveštaju se navodi:
Kuće i čitava sela su pretvorena u pepeo, nenaoružano i nedužno stanovništvo je masovno masakrirano, neverovatni akti nasilja, pljačke i surovosti svake vrste — to su sredstva koja je primenjivala i još uvek primenjuje srpsko-crnogorska vojska, u cilju potpunog preinačenja etničkog karaktera oblasti naseljenih isključivo Albancima.[42]
Broj žrtava u delu Kosovskog vilajeta pod srpskom kontrolom se u prvih nekoliko meseci procenjivao na oko 25.000 ljudi.[43][44] Ukupnan broj žrtava tokom 1912. i 1913. godine u svim albanskim oblastima pod srpskom kontrolom, Kosta Novaković procenjuje na oko 120.000 Albanaca oba pola i svih uzrasta.[45] Srpska vlada je većinu izveštaja o ratnim zločinima dočekala službenim poricanjem.[44]
Pod jakim međunaronim pritiskom, balkanski susedi su sredinom 1913. godine bili prinuđeni da se povuku sa teritorije međunarodno priznate države Albanije, koja je obuhvatila tek oko polovinu albanske etničke teritorije, dok se veliki broj Albanaca našao u okviru Srbije, Crne Gore i Grčke.[46] Nakon balkanskih ratova, Kosovo je pripalo Kraljevini Srbiji, što srpska istoriografija naziva oslobođenjem[37][47], a Albanci smatraju brutalnom okupacijom.[44]
Srpski i jugoslovenski komunisti su smatrali da je "aneksija albanskih krajeva u zaposednutoj Makedoniji i na Kosovu" uz nastojanje velikosrpske buržoazije da potčini "još i celu ili barem severnu Albaniju, stvorilo suprotnost sa Albanijom."[48] Slovenački politikolog Anton Bebler ocenjuje da je problem Kosova njegovim “oslobođenjem” 1912. kratkovido sebi natovarila na vrat agresivna srpska politička elita, čime je stvoren kolonijalni problem Kraljevine Srbije.[6]
Mi smo Arnautima ono što su nama bili Turci. Pitanje je vremena kada će se zaboraviti na naša dela: pitanje je naše državne politike da li će se moći ubrzati taj zaborav. Nama sada Turci nisu tako mrski kao prede, ali je prošlo 500 godina. Treba težiti da ne bude potrebno toliko vremena Arnautima da nas zaborave kao neprijatelje.[49]
Jedan od zvaničnih ratnih ciljeva Kraljevine Srbije u prvom svetskom ratu je bio izlazak Srbije na Jadransko more preko severne Albanije.[50] U leto 1914. vlada Srbije je pomogla Esad-paši Toptaniju da preuzme vlast u Albaniji.[47] U januaru 1915. godine, posle Kolubarske bitke koja je trajala skoro mesec dana i kojom je Srbija oslobođena od prve okupacije, srpske vlasti procenjuju da su stekli prestiž kod saveznika i šalju ponovo trupe radi izlaska na more preko Albanije.[51] U leto 1915. srpska vojska je intervenisala u Albaniji radi zaštite Essad-pašinog režima, slomivši ustanak njegovih protivnika.[47]
Nakon prisajedinjenja Kosova Kraljevini Srbiji, Kosovski Albanci su bili suočeni sa politikom prisilne srbizacije, koja se ogledala u zabrani korišćenja albanskog jezika, pokrštavanju, kolonizaciji i etničkom čišćenju.[40] U novoj državi, albanska naselja su bila preimenovana srpskim nazivima (npr. Ferizović u Uroševac), a Albancima je bilo zabranjeno da se školuju na svom jeziku.[52] Takođe je sprovođeno i nasilno pokrštavanje Albanaca katolika u srpsku pravoslavnu veru.[44][53]
Prema zvaničnom popisu stanovništva Kraljevine SHS iz 1921. godine Kosovo je imalo 439.010 stanovnika, od toga 280.440 Albanaca (64,1%). Kraljevina Jugoslavija je nastojala da politikom agrarne reforme i merama kolonizacije utiče na izmenu etničke slike Kosova i Metohije.[54] Beogradska vlada je započela opsežan program kolonizacije Kosova, dajući prednost Srbima, a posebno bivšim vojnicima ili pripadnicima četničkih odreda.[55] Na Kosovo i Metohiju je planski kolonizivano oko 65.000 nealbanskog stanovništva sa raznih krajeva Jugoslavije.[54] Bilo je i oduzimanja zemlje od Albanaca, što dovodi do pobuna čitavih sela, i intervencije vojske. U međuratnom periodu (1918-1941), koji je trajao 23 godine, na Kosovu je skoro osamnaest godina bila uspostavljena vojna uprava.[56] Dr Vaso Čubrilović, srpski akademik i političar, 1937. godine je napisao memorandum „Isterivanje Arnauta“, kojim predviđa etničko čišćenje Kosova i Metohije od Albanaca.[57]
Po završetku Prvog svetskog rata 1918. godine, srpske trupe su se po povratku na Kosovo susresle sa oružanim otporom kačaka. Iste godine, osnovan je Komitet narodne odbrane Kosova, poznatiji kao Kosovski komitet, koji se borio za izdvajanje teritorija naseljenih Albancima (Kosova, Metohije, zapadne Makedonije i delova Sandžaka) iz novoformirane Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca i za njihovo pripajanje Albaniji.[58] Komitet je uspostavio saradnju sa crnogorskom emigracijom okupljenom oko kralja Nikole i makedonskom VMRO, primao je i pomoć u novcu i oružju od Italijana.[58] U januaru 1920. godine su dva članak Komiteta postali ministri u Albaniji, a sredinom leta iste godine jedan od njihovih vođa, Bajram Curi, postaje ministar Vojske Albanije, što dovodi do velike zategnutosti srpsko-albanskih odnosa.[58] Srpske trupe su okupirale albanske pogranične oblasti i pokušale su da dovedi na vlast Esad-Pašu Toptanija.[47]
U 1921. godini su učestali kačački napadi na saradnike jugoslovenske vlasti kao što su: kmetovi, panduri, predsednici opština i drugi. Poznatije vođe kačaka su bili Azem Bejta (poznat i kao Azem Galica), Bajram Curi, Hasan Vučitrna, Iso Boljetinac, Mehmed Delija, Elez Jusug i drugi, koji su skoro u svim mestima imali svoje odrede.[59] Kačaci su u oblasti Drenice čak uspeli da oforme „oslobođenu“ oblast koju su nazivali Mala Albanija (alb. Arbnia e Vogel). Krajem septembra 1924. godine srpska vojska je u velikoj akciji uz opsežnu upotrebu artiljerije razbila većinu kačačkih odreda i likvidirala njihove vođe.[59] Usled pojačanog pritiska na Albance i Turke pod srpskom upravom, veliki broj njih se iseljava sa Kosova i Metohije.[60]
Neposredno po izbijanju Drugog svetskog rata u Jugoslaviji, teror nad Albancima se pojačao.[61] Tokom kratkotrajnog aprilskog rata mnogi albanski vojnici u jugoslovenskoj vojsci su ubijeni od srpskih vojnika i oficira.[62] Jugoslovenska vojska je takođe ubijala istaknute Albance, posebno političke predstavnike kao što je Sherif Voca, ubijen 13. aprila 1941. Mnogi Albanci su ubijeni u barakama Mitrovice, pošti u Vučitrnu i u Đakovičkom okrugu, gde je vojska zapalila sela Bec, Gërgoc, Radoniq, Janosh, itd.[61]
Situacija se obrnula kada su nakon jugoslovenske kapitulacije, kada su italijanske i nemačke jedinice ušle na Kosovo. Između 1941. i 1945. godine, za vreme fašističke okupacije, Italija je stavila najveći deo Kosova, zapadne delove Makedonije i istočne delove Crne Gore pod upravu kvislinške vlade Kraljevine Albanije, koja je bila italijanski protektorat (vidi Velika Albanija). Progon Srba i ostalih nealbanaca je bio surov.[63][64] Srbi su ubijani i mučeni, njihova imovina je pokradena, a kuće spaljene.[65] Mustafa Kruja, premijer Albanije je bio na Kosovu u junu 1942., i na sastanku sa vođama kosovskih Albanaca je izjavio: "Srpsko stanovništvo treba što pre skloniti sa Kosova. Srpski kolonisti trebaju biti ubijeni.[66] Tokom rata, brojni srpski i crnogorski kolonisti doseljeni 1920-ih i 1930-ih su proterani nazad u Crnu Goru i Srbiju, a mnogi su ubijeni.[67]
Tokom rata, na Kosovu su delovale razne četničke jedinice, koje su počinile brojne zločine nad stanovnicima albanskih sela na granici Kosova i Sandžaka, usled čega je preživelo stanovništvo bilo prisiljeno da masovno emigrira.[68][69][70] Četnici su nastojali da uključe Kosovo u etnički čistu Veliku Srbiju[71], a radi ostvarenja svojih namera otvorili su koncentracione logore u koje su odvođeni Albanci.[72] U izveštaju Komande II četničkog korpusa Draži Mihajloviću četnici izjavljuju da će se boriti protiv Turaka i Albanaca do istrebljenja i da mržnja na Albance i Turke privlači čak i pristalice komunizma.[73] Mnogi četnici su nakon amnestije u avgustu 1944. godine prišli partizanskim jedinicama, noseći sa sobom neprijateljski stav prema Albancima.[61]
Krajem 1943. i početkom 1944. godine na Bujanskoj skupštini, Narodnooslobodilački odbor Kosova je doneo odluku o ujedinjenju Kosova sa Albanijom.[14] Iako su u više navrata o tome tajno pregovarali rukovodioci komunističkih partija Jugoslavije i Albanije, jugoslovenski komunistički vrh se na taj potez nikada nije odlučio zbog velikog uticaja Srba i Crnogoraca u njemu.[6] Iako su KPJ i NOVJ proklamovali politiku ravnopravnosti i bratstva-jedinstva, ipak se njihovi odredi na Kosovu i Metohiji, sačinjeni uglavnom od Srba i Crnogoraca, nisu u praksi uvek tako ponašali.[61] Desetak dana nakon što je NOVJ prodrla na Kosovo 1944. godine, izbila je velika oružana pobuna među Albancima koji su to doživeli kao ponovnu "okupaciju" Kosova.[61] Na Kosovu je nakon toga zavedena vojna uprava.[47] Između oktobra 1944. i jula 1945. jugoslovenska vojska se žestoko obračunavala sa otporom Albanaca, pravdajući to borbom protiv "kontrarevolucionarnih" elemenata. U tim operacijama je učestvovalo nekoliko divizija sa oko 40.000 vojnika.[74] Prema procenama albanskih naučnika, preko 47.300 Albanaca je ubijeno na prostorima bivše Jugoslavije između 1941-1945.[75] Albancima Jugoslavije nije dopušteno da se ujedine sa Albanijom, kao što su odlučili na Bujanskoj konferenciji, već su formiranjem avnojevskih granica podeljeni u četiri administrativne jedinice SFRJ: AP Kosovo, Uža Srbija, Makedonija i Crna Gora.[61] Mnogi albanski partizani su ponovno pripajanje Kosova Srbiji doživeli kao poništavanje njihove borbe i izdaju od vođstva narodnooslobodilačkog pokreta.[61]
Po završetku rata 1945. godine, nove vlasti su svim proteranim predratnim jugoslovenskim kolonistima zabranile povratak na Kosovo, jer su ih smatrali eksponentima velikosrpske politike.[47] Ova odluka je žestoko kritikovana od mnogih srpskih autora i uzimana kao ultimativni dokaz nepravde komunističkih vlasti prema Srbima.
Uprkos znatno poboljšanom položaju Albanaca u poređenju sa periodom Kraljevine (npr. uvođenje prvog opširnijeg nastavnog programa na albanskom jeziku te vraćanje oduzete zemlje i zabrana povratka kolonista u Kosovo), ni u posleratnoj federalnoj Jugoslaviji nije bila postignuta puna ravnopravnost.[6] Niži kolektivni status neslovena (uključujući i Albance) se ogledao već u imenu države "Jugoslavija", himni “Hej Sloveni” i u ustavnom razlikovanju “naroda” i “nacionalnih manjina”, odnosno “narodnosti” (od 1968). Svi slovenski narodi su u Titovoj državi dobili svoje republike, dok su jugoslovenski Albanci, iako brojniji od Slovenaca, Makedonaca i Crnogoraca, dobili samo autonomnu pokajinu.[6]
Položaj Albanaca u novoj Jugoslaviji je znatno pogoršan nakon rezolucije informbiroa 1948. godine, kada su mnogi albanski intelektualci zatvarani i likvidirani pod optužbom da su špijuni staljinističke Enver Hodžine Albanije.[61] Od tada se u jugoslovensko-albanskom međunacionalnom sukobu javlja i ideološki elemenat. 1951. godine se ponovo aktuelizuje pitanje iseljenja Albanaca i dolazi do obnavljanja pregovora sa Turskom, zainteresovanom da naseli albansko stanovništvo na granici prema Kurdima, sa kojima je tada bila u sukobu.[76] Državna bezbednost je vršila veliki pritisak na Albance da se izjasne kao Turci na popisu stanovništva FNRJ 1953. godine.[77][78] Između dva popisa na Kosovu, broj osoba koje se izjašnjavaju kao Turci je naglo skočio sa 1,315 u 1948. na 34.583 u 1953. godini. Albanci koji su se protivili ovakvoj politici su bili zatvarani ili su napuštali zemlju.[61] Tokom 1953, usled pritiska, oko 37.000 Albanaca je napustilo zemlju. Prema službenoj evidenciji, 19.300 Albanaca je iseljeno 1953, i 17.500 1954. godine.[79] Najveći pritisak na Albance je vršen prilikom akcije sakupljanja oružja tokom 1955–1956, koju su sprovodile državne službe na čelu sa Aleksandrom Rankovićem. Tokom ove akcije je otvoreno 22.048 dosijea, uključujući i državne funkcionere. Pod izgovorom traženja oružja, organi državne bezbednosti su mučili oko 30.000 Albanaca, od čega je oko 100 osoba umrlo usled torture.[80] 1956. je održan Prizrenski proces albanskim vođama i intelektualcima, koji Albanci smatraju isfabrikovanim.[61] Državna bezbednost Kosova je neprestano tretirala Albance kao nepoverljiv element. U "Priručniku UDB" iz 1957. albansko stanovništvo je smatrano neprijateljskim. Narednih godina vlada je zatvorila srednje škole na albanskom jeziku, smanji broj osnovnih škola i zatvorila Institut za albanologiju u Prištini.[61]
Nakon smene šefa jugoslovenske policije Aleksandra Rankovića 1966. godine, otkriven je niz represivnih mera koje su organi bezbednosti sprovodili na Kosovu.[82] Iako su Albanci činili većinsko stanovništvo pokrajine, Srbi su držali nesrazmerno velik broj državnih i partijskih funkcija, uključujući i kontrolu nad lokalnom policijom i snagama bezbednosti.[83] Mirno iskazivane zahteve kosovskih Albanaca za ravnopravnim položajem sa Slovenima, jugoslovenske vlasti su više decenija potirale policijom, vojskom, zastrašivanjem i višegodišnjim zatvorskim kaznama za demonstrante.[6] Najpoznatiji zagovornik prava kosovskih Albanaca, pisac Adem Demaći, je zbog svojih verbalnih delikata proveo ukupno 28 godina u zatvoru.[6]
27. novembra 1968. je došlo do masovnih demonstracija na Kosovu, čiju su osnovu činili studenti Prištinskog univerziteta, pre svega sa Filozofskog fakulteta. U zoru 28. novembra došlo do intervencije jedinica JNA, pred kojim se okupljena masa rasturila. Tek nakon velikih demonstracija 1968. godine, Albanci na Kosovu su dobili veću autonomiju, uključujući i pravo na školovanje na sopstvenom jeziku.
S druge strane, ni kosovski Srbi nisu bili zadovoljni svojim položajem. Tokom 1960-ih godina se nastavlja iseljavanje Srba sa Kosova i Metohije.[84] Mnogi srpski manastiri i crkve (Gorioč, Zočište, Sv. Marko Koriški, Buzovik, Dečani, Pećka patrijaršija i dr.) se žale na nanošenje štete od strane nepoznatih lica i bespravnu seču šume.[85]
Nakon proširenja albanske autonomije, dolazi do smene mnogih Srba i Crnogoraca u političkim telima, upravi i radnim organizacijama.[13] Srpski autori kao posebnu nepravdu naglašavaju primenu principa etničke reprezentacije, prema kojem je procenat zaposlenih pripadnika neke nacije morao biti u skladu sa brojnošću te nacije u ukupnoj populaciji. Tako na primer, na svakih pet radnih mesta mogao je doći tek jedan Srbin. Isto je važilo i na Univerzitetu u odnosu na broj studenata.[47] Usled gubitka posla, i pritiska sredine, iseljavanje Srba i Crnogoraca počinje da poprima masovne razmere. Tokom 1970-ih godina, oko 57.000 Srba je iselilo sa Kosova.[86]
Kosovski Albanci, koji su činili apsolutnu većinu stanovnišva (77.4%)[87], su u proleće 1981. godina započeli mirne studentske proteste tražeći da Kosovo postane sedma republika u okviru jugoslovenske federacije. Kosovski demonstranti su nosili Titove slike i uzvikivali slogan “Kosovo – republika”, tražeći ravnopravni položaj unutar Jugoslavije sa svim ostalim slovenskim narodima koji su imali svoje republike.[6] Neki albanski predstavnici su takođe tražili da u novoj republici budu ujedinjeni svi Albanci Jugoslavije, tako što će Kosovu biti vraćene oblasti nekadašnjeg Kosovskog vilajeta naseljene Albancima, a podeljene između Srbije, Makedonije i Crne Gore.[13]
Jugoslovenska vlast je na zahteve albanskih studenata odgovorila slanjem JNA, što je predstavljalo prvu masovnu upotrebu vojske protiv demonstranata u istoriji SFRJ.[6] U neredima koji su usledili, ubijeno je, prema nekim podacima, više desetina lica, uglavnom albanskih đaka i studenata, što je tadašnji režim prikrio od javnosti.[6] Prema zvaninoj verziji, poginulo je 11 osoba, dok ih je uhapšeno 4200. Na Osmom kongresu Partije rada Albanije, koji je održan od 1. do 8. novembra 1981. godine, Albansko rukovodstvo je pružilo jaku podršku borbi Albanaca na SAP Kosovu i zauzelo veoma oštar stav u osudi jugoslovenske politike prema albanskoj manjini u SFR Jugoslaviji.
Nakon krvavog gušenja albanskih protesta, nastali su mnogi problemi, pogoršani su politički odnosi na Kosovu i došlo je do mržnje prema JNA.[88] Zavedena je neka vrsta vojne uprave nad Kosovom, a armija od tada ima ključnu političku ulogu.[89] Na Kosovu je nastala čistka, počevši od Univerziteta.[89] Narednih godina kosovski Albanci su bili izloženi represiji i masovnim hapšenjima.[89] Milicija je upadala u njihove kuće tražeći oružje, hapsila ih bez naloga i često mimoilazila legalnu proceduru. Od 1981. do 1988. godine kroz policijsku i sudsku obradu prošlo oko 600.000 ljudi, što je više od trećine stanovništva Kosova.[89] Od toga je 22 hiljade osuđeno na dugogodišnje zatvorske kazne, a većina njih zbog verbalnog delikta, odnosno uzvikivanja parola kao što je “Kosovo Republika”.[89] Veliki broj mladih ljudi, uglavnom studentske populacije, tih godina su napustili Kosovo i otišli u zapadnu Evropu.[89]
Ove demonstracije, koje je pratilo izvesno nasilje nad Srbima, su vodile optužbama da Albanci čine zlodela prema manjinskom srpskom stanovništvu i da se nad Srbima na Kosovu sprovodi genocid.
Episkop Atanasije Jevtić
Nakon kosovskih nemira, u Srbiji započinje organizovana propaganda o genocidu nad Srbima na Kosovu (fabrikuju se izveštaji o silovanju Srpkinja, iseljavanju Srba i sl).[89] Srpski nacionalisti iseljavanje Srba sa Kosova prikazuju kao rezultat pritiska i uzimaju kao potvrdu da Albanci, ne samo da imaju autonomiju, već da Srbima čine ogromnu nepravdu u sopstvenoj državi.[89] U širenju anti-albanskih osećanja veliku ulogu je igrala i srpska pravoslavna crkva.[91]
Sredinom 1980ih, govor mržnje u srpski medijima se koncentriše na Albance.[92] Uz albansko ime su od sredine 1980-ih korišćene reči “genocid”, “zulum”, “razbojništvo”, “silovanje”, čime je pominjanje Albanaca i u privatnom govoru steklo negativnu konotaciju.[93] 1985. godine je objavljena Knjiga o Kosovu srpskog istoričara Dimitrija Bogdanovića čija je osnovna teza da Albanci sprovode “planski genocid” nad Srbima, a odlikuje je negativni naboj prema Albancima.[93] 1986. godine je objavljen uticajni Memorandum Srpske akademije nauka i umetnosti, koji demonstracije Albanaca na Kosovu 1981. godine naziva „neofašističkom agresijom“[94] i navodi da se na Kosovu i Metohiji sprovodi „fizički, politički, pravni i kulturni genocid nad srpskim stanovništvom“.[95] Ovaj Memorandum je ekspertska komisija Ujedinjenih nacija nekoliko godina kasnije ocenila kao „sredstvo širenja anti-albanskih osećanja“.[96]
Nakon što je tadašnji predsednik Centralnog komiteta Saveza komunista Srbije Slobodan Milošević masovnim protestima srušio pokrajinske vlasti Vojvodine i republičke vlasti Crne Gore, na njihovo mesto postavivši svoje pristalice, započeo je pritiske na rukovodstvo Kosova.[97] Početkom 1989. godine najavljene promene srpskog ustava izazvale su generalni štrajk albanskih rudara u rudniku Stari Trg kod Prištine. Milošević je otišao na Kosovo, ali njegov govor nije ubedio Albance da prekinu štrajk. 27. februara, Slovenački državni vrh, na čelu sa Milanom Kučanom, dao je podršku kosovskim rudarima u njihovom štrajku. Sledećeg dana, 28. februara, u Beogradu je pred saveznom skupštinom demonstriralo više stotina hiljada ljudi, tražeći hitno rešavanje situacije na Kosovu.[97] Istog dana, 28. februara, Predsedništvo SFRJ odobrava upotrebu vojske i zavodi vanredno stanje na Kosovu. Nakon toga, specijalne snage srpske policije upale su u rudarska okna i ugušile štrajk albanskih rudara. Pohapšeno je na stotine osoba, a pokrajinsko rukovodstvo je smenjeno. 23. marta 1989. godine kosovski parlament usvaja ustavne amandmane. Kosovo gubi dotadašnju široku autonomiju i ponovo dobija Metohija u nazivu.
28. juna 1989. godine, prilikom obeležavanja 600. godišnjice Kosovske bitke, Milošević je održao svoj veliki govor na Gazimestanu, koji mnogi analitičari karakterišu kao zvanični početak srpske nacionalističke kampanje.[98] Milošević je poručio da su se tek sada, posle punih šest stotina godina, „srpskom narodu otvorile oči“ i da „Srbi nisu osvajali i da nisu ekploatisali druge“. Milošević je završio pokličem:
Šest vekova kasnije, danas, opet smo u bitkama. One nisu oružane, mada i takve još nisu isključene.
Albanci su nakon oduzimanja autonomije upražnjavali pasivni otpor, odbijajući da učestvuju u političkom životu Srbije, ne izlazeći na izbore ni na popis. Nekoliko meseci kasnije, većinsko albansko stanovništo pokrajine je 1990. godine proglasilo nezavisnost Republike Kosova, što nije priznala ni jedna država osim Albanije. Od tada Albanci su počeli da organizuju paralelne državne institucije, kao što su škole, poreski sistem, sudstvo i policija. Srpska policija je neprestano vršila intervenciju u obrazovni proces i maltretirala albanske učitelje pred njihovim učenicima, a takođe i same roditelje i učenike.[99] Period nakon 1990. godine Albanci smatraju periodom "divljeg, totalitarnog, vojno-policijskog režima", pod kojim je albanska populacija teško patila.[100]
Oslobodilačka vojska Kosova (OVK) je bila albanska paravojna formacija, koja se sredstvima oružane borbe borila za nezavisnost Kosova od Srbije. OVK je osnovana 1994. a prvi put u javnost je izašla 1996. godine.
1996. godine Oslobodilačka vojska Kosova je započela sa oružanim napadima na srpsku vojsku i policiju, a zabeleženo je i više napada na civile, kako srpske tako i ostalih narodnosti. Usljedili su oružani sukobi JNA i OVK na dolini Drenica, u kojima su se našli i mnogi nedužni civili. U području Likošani je nakon toga nastradalo 60 albanskih civila i 4 srpska policajca[101].
Mnogi se zločini pripisuju OVK, a među najteže svakako spada trgovina ljudskim organima na Kosovu. Prva je tvrdnje o trgovini ljudskim organima iznela u javnost bivša tužiteljka Haškog tribunala Karla del Ponte, u svojoj knjizi „Lov: Ja i ratni zločinci”, koju je objavila po odlasku sa dužnosti. Ponte je iznela podatke da je 1999. godine saznala od novinara da je oko 300 Srba i drugih nealbanaca bilo oteto i transportovano u Albaniju, gde su im vađeni organi, koji su zatim slani u Italiju, odakle su distribuisani u klinike širom Evrope. U knjizi ona spominje nasenje Burel u Albaniji, gde su žrtvama vađeni organi u kući koju ona u knjizi naziva žuta kuća.
Prema izveštaju Dicka Martija, izvestioca Parlamentarne skupštine Saveta Evrope, od 12. decembra 2010. godine, organizator otimanja ljudi i trgovine ljudskim organima bio je Hašim Tači i Drenička grupa.
Medju vodjama OVK za koje se vezuju ratni zločini istaknuto mesto ima i bivši kosovski premijer Ramuš Haradinaj.
5. ožujka 1998. Srpska policija je počela goniti Adema Jašarija, osnivača i vođu OVK, u selu Donje Prekaz. Usljedila je masovna oružana borba oko Jasharijevog skloništa koja je rezultirala njegovom smrću i masakrom 60 Albanaca, od kojih su 18 bili žene a 10 su bili mlađi od 16 godina[102]. Zapadni mediji i političari kritikovali su Beograd zbog takvih postupaka. Ibrahim Rugova se sastao sa Miloševićem 15. svibnja, ali nije bilo nikakvog napretka u zategnutim srpsko-albanskim odnosima.
Srpska policija je, uz podršku Vojske Jugoslavije, tokom 1998. i 1999. godine sprovodila masovne progone albanskog i drugog muslimanskog življa sa Kosova.[6] Albanskim stanovnicima je nakon usmene naredbe o iseljavanju ostavljano kratko vreme za napuštanje domova, tako da su mogli sa sobom da ponesu samo ono najneophodnije.[6] Muškarce koji su se tome opirali, srpski policajci su ubijali u prisustvu njihovih žena i dece.[6] U napadima na sela, ubistvima, silovanjima, pljačkanju i spaljivanju kuća i stanova, učestvovale su takođe i srpske komšije, kao i bande kriminalaca iz “uže” Srbije.[6] Prema podacima Visokog komesarijata UN za izbeglice (UNHCR) već 1998. godine (pre NATO bombardovanja) sa Kosova je bilo proterano oko 350.000, a do 13. juna 1999. približno 1,5 miliona stanovnika Kosova, uglavnom kosovskih Albanaca.[6]
Srpske snage su počinile niz masakra nad Albanskim civilima.[103] Prema iskazima svedoka, JNA je sistematski prevozila leševe Albanaca u rudarski kompleks Trepča kraj Kosovske Mitrovice, gde ih je palila. Procenjuje se da je između 1,200 i 1,500 leševa tako uništeno u Trepči.[103] Leševi Albanaca su takođe organizovano prevoženi u Srbiju, gde su bacani u Dunav ili zakopavani u masovne grobnice.[81][103]
15. januara 1999. dogodio se Masakr u Račku u kojem su srpske trupe ubile 45 Albanaca[104]. Savet bezbednosti UN osudilo je masakr,[105] koji je kasnije postao temelj optužbi za ratne zločine protiv Miloševića na Međunarodnom sudu. Masakr u Račku je označio prekretnicu u kosovskom ratu jer je Međunarodna zajednica izgubila strpljenje sa Miloševićevom agresivnom politikom i odlučila vojno intervenisati kako bi se sprečila dalja eskalacija na Balkanu.
NATO zvaničnici su zapretili da će započeti vojnu intervenciju ukoliko se srpska vojska ne povuče sa Kosova i dopusti da se mirovne snage rasporede tamo. Milošević je odbio, što je dovelo do NATO-ovog bombardiranja SRJ, koje je trajalo od 24. ožujka do 11. lipnja 1999. Nakon tri meseca bombardovanja Milošević je prihvatio povlačanje vojske i ulazak KFOR-a na Kosovo.
Oko 750,000 protjeranih Albanaca moglo se potom vratiti natrag na Kosovo, ali je oko 100,000 Srba napustilo to područje[106]. Većina kosovskih Srba se bojala surove osvete nakon što su jedinice Vojske Jugoslavije i srpske policije počele da napuštaju Kosovo.[6] Na Srbima koji su ostali na Kosovu, gnev su iskalili Kosovari povratnici.[6]
Posle bombardovanja 1999 godine, Kosovo i Metohija dolazi pod upravu Ujedinjenih nacija. Oko 150.000-200.000 Srba i Roma je pobeglo iz pokrajine odmah nakon rata.[107] Preostali Srbi su se organizovali u enklave koje iako pod zaštitom KFOR-a vrlo često bivaju izložene napadima od trane Albanaca. Veliki je broj prijavljenih napada na imovinu, otmica, kidnapovanja, zlostavljanja i ubistava.[107] Uništeno je više desetina srpskih crkava po odlasku Vojske Jugoslavije.
Otvoreni sukob između Srba i Albanaca je ponovo izbio u periodu od 1999. do 2001. u demilitarizovanoj oblasti Preševa, sa srpske strane administrativne granice sa Kosovom. Albanski ekstremisti su osnovali Oslobodilačku vojsku Preševa, Medveđe i Bujanovca, sa ciljem pripajanja ovih oblasti Kosovu. Sukob je bio manjeg inteziteta nego onaj na Kosovu, i uglavnom se svodio na napade na civilne ciljeve. Sukob se završio kada je Vojska Jugoslavije ponovo ušla u demilitarizovanu oblast uz saglasnost NATO-a, dok su pripadnici OVPMB amnestirani od strane NATO-a uz uslov da se rasformiraju i predaju oružje.
17. marta 2004. godine su izbili nasilni nemiri na Kosovu i Metohiji. Tokom dva dana konflikta između albanskog i srpskog stanovništva na Kosovu i Metohiji ubijeno je 28 ljudi[108], više stotina je povređeno. Potparolka UN je izjavila da je uništeno 110 kuća i 30 crkava[109].
Nemiri na Kosovu izazvali su reakcije srpskih ekstremista u Srbiji. U Beogradu i Nišu su zapaljene džamije, dok je u Novom Sadu vandalizovana imovina muslimana (Albanaca, Turaka, Goranaca, Bošnjaka).
Pregovori o statusu Kosova su počeli u februaru 2006. godine. Međunarodni posrednik Marti Ahtisari je predstavio plan o "nadziranoj nezavisnosti", koji je srpska strana odbila, a albanska prihvatila. Nakon nekoliko neuspelih pokušaja SAD i Velike Britanije da usvoje novu rezoluciju u Savetu bezbednosti, zbog ruske pretnje vetom, započeli su novi pregovori u kojima su posredovali predstavnici Evropske unije Volfgang Išinger, Rusije Aleksandar Bocan-Harčenko i Sjedinjenih Država Frenk Vizner. Pregovori su okončani neuspešno 28. novembra 2007. na poslednjem sastanku u Badenu kod Beča.
Srpska strana je tokom tih pregovora predlagala da status Kosova i Metohije bude regulisan poput statusa Hongkonga u Kini ili Olandskih ostrva u Finskoj, ali su delegacije kosovskih Albanaca odbacile svaki predlog koji bi uključivao Kosovo u sastavu Srbije.
Skupština Kosova je 17. februara 2008. jednoglasno proglasila nezavisnost Kosova, se svih 109 prisutnih poslanika[111], dok je 11 srpskih poslanika bojkotovalo glasanje.[112] Tu odluku je Vlada Srbije još iste večeri poništila kao protivpravni akt privremenih organa u Prištini[113], i od tada srpska diplomatija intenzivno radi protivu kosovske nezavisnosti.
Međunarodna reakcija na proglašenje nezavisnosti Kosova je i dalje podeljena. Republiku Kosovo je dosad priznalo 101 od 193 država članica UN-a (52.3%). Albanci imaju vlast na najvećem delu Kosova, uz iznimku nekih enklava koje su pod kontrolom Srba. Srbi ne žele sudjelovati ni u kakvoj vladi koja nije vođena iz Beograda. Srpska vlada tvrdi da je svega 84 članice UN nedvosmisleno priznalo Kosovo nakon kampanje "otpriznavanja".[114] Kosovski problem produbljen je nakon dolaska na vlast Aljbina Kurtija kojeg mnogi opisuju kao "kosovski Milošević".[115] U toku njegove vlade pokrenut je proces eksproprijacije zemlje u vlasništvu Srba na severu Kosova radi izgradnje 6 policijskih baza. Česti upadi ROSU specijalaca izazvali se reakcije srpske strane koja se protivi nasilnim upadim kosovskih specijalaca. Srpska lista je novembra 2022. godine izašla iz kosovskog parlamenta, a zatim su i kosovske institucije na severu Kosova napustili svi Srbi i velika većina muslimana nealbanaca koja je radila u njima. Napadi na Srbe su od dolaska na vlast Aljbina Kurtija postali sve učestaliji i opasniji. 6. januara 2023. pucano na 2 srpska dečaka u opštini Štrpce na jugu Kosova što je izazvalo gnev kod Srba južno od reke Ibar, što je i izraženo protestima u samoj opštini Štrpce.[116]
- Kosovski rat
- Kosovski mit
- Istorija Kosova
- Demografija Kosova
- Savremena istorija Kosova
- Srpsko-albansko prijateljstvo
- Srpsko-albanski odnosi
- Odnosi Srbije i Kosova
- ↑ Pomirenje prava Srba i Albanaca
- ↑ Čović: Srbija za istorijsko pomirenje Srba i Albanaca
- ↑ 3,0 3,1 Milorad Timotić, Srbi i Albanci. Objavljeno u Bezbednost Zapadnog Balkana, br. 5 / 2007[mrtav link]
- ↑ „Latinka Perović, Pomirenje Srba i Hrvata i Srba i Albanaca”. Arhivirano iz originala na datum 2010-01-03. Pristupljeno 2009-10-21.
- ↑ „Dimitrije Bogdanović, Knjiga o Kosovu”. Arhivirano iz originala na datum 2012-03-17. Pristupljeno 2009-12-27.
- ↑ 6,00 6,01 6,02 6,03 6,04 6,05 6,06 6,07 6,08 6,09 6,10 6,11 6,12 6,13 6,14 6,15 6,16 6,17 6,18 6,19 6,20 6,21 Anton Bebler, Propuštena prilika[mrtav link]
- ↑ Thomas Cushman; Stjepan Mestrovic (1 October 1996). This Time We Knew: Western Responses to Genocide in Bosnia. NYU Press. str. 248. ISBN 978-0-8147-7224-9. Pristupljeno 30 August 2013. »...Durham turned increasingly anti-Serbian...«
- ↑ „Edith Durham: High Albania”. Arhivirano iz originala na datum 2009-08-02. Pristupljeno 2009-12-27.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 Jovan N. Tomić, O Arnautima u staroj Srbiji i Sandžaku
- ↑ Vojna enciklopedija, Beograd, 1972., knjiga četvrta, strana 655.
- ↑ Dimitrije Tucović, Srbija i Arbanija; Kultura; Beograd - Zagreb, 1946. str. 18-19
- ↑ „Ante Beljo, Ideologija Velike Srbije”. Arhivirano iz originala na datum 2016-03-05. Pristupljeno 2009-11-11.
- ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 „Dimitrije Bogdanović, Knjiga o Kosovu”. Arhivirano iz originala na datum 2011-01-31. Pristupljeno 2010-01-25.
- ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 „Isterivanje Albanaca i kolonizacija Kosova V (Institut za istoriju Kosova, Priština)”. Arhivirano iz originala na datum 2016-03-05. Pristupljeno 2009-12-06.
- ↑ Jovan Hadživasiljević, Arbanaska liga, Beograd, 1909, str. 11.
- ↑ Balkansko poluostrvo i Južnoslovenske zemlje (1. deo)
- ↑ Vasa Čubrilović, Politički uzroci na Balkanu od 1860-1880, GGD, So.C VI, Tom XVI, Belgrade, 1930, str. 43.
- ↑ Knjiga o Kosovu[mrtav link]
- ↑ Dr Sabit Uka, Dëbimi me dhunë i shqiptarëve nga Sanxhaku i Nishit (1877-1878) (Nasilna ekspatrijarcija Albanaca Niškog sandžaka (1877-1878), ASHAK, Priština).
- ↑ Nikola P. Ilić, Vojne operacije srpske vojske za oslobođenje Leskovca od Turaka 1877 godine.
- ↑ Jovan Ristić, Diplomatska istorija Srbije (1875-1878), knjiga II, deo II, Beograd, 1898, str. 256-264.
- ↑ 22,0 22,1 „Vaso Cubrilovic, Expulsion of the Albanians (1937)”. Arhivirano iz originala na datum 2019-09-04. Pristupljeno 2009-10-17.
- ↑ 23,0 23,1 „Čedomir Popov, Velika Srbija - stvarnost i mit”. Arhivirano iz originala na datum 2011-07-17. Pristupljeno 2009-10-17.
- ↑ Dr Skender Rizaj, Gështja e muhaxhirëve 1875-1881 (Pitanje muhadžira 1875-1881)
- ↑ Shpërngulja e shqiptarëve gjatë shekujve (Emigracije Albanaca tokom vekova), Priština, 1992, str. 156-157.
- ↑ Dr Sabit Uka, Dëbimi me dhunë i shqiptarëve nga Sanxhaku i Nishit (1877-1878) (Nasilna ekspatrijarcija Albanaca Niškog sandžaka (1877-1878)), pp. 110-111.
- ↑ Dr Sabit Uka, Vendosja dhe pozita e shqiptarëve në Kosovë, 2, Priština, 1994, str. 25.
- ↑ 28,0 28,1 28,2 28,3 Užasne vesti sa Kosova 1894. godine
- ↑ 29,0 29,1 Бранко Перуничић, Оснивање српског конзулата у Приштини 1890.
- ↑ B. Stojančević, Prilike u zapadnoj polovini Kosovskog vilajeta prema izveštajima austrougarskog konzula u Skoplju 1900. i 1901. godine (str. 297), IČ 12-13, (1961-1962 obj. 1963)
- ↑ Vesti iz Kraljev. Srbije Konzulata u Prištini 1892. godine
- ↑ Prepiska o arbanaškim nasiljima u Staroj Srbiji 1898-1899, Beograd, 1899.
- ↑ Istorija srpskog naroda VI/1 (tekst H. Rakočević), Beograd 1983.
- ↑ 34,00 34,01 34,02 34,03 34,04 34,05 34,06 34,07 34,08 34,09 SRBIJA, CRNA GORA I KOSOVO – PREGLED 1878-1914
- ↑ 35,0 35,1 Izveštaj Međunarodne komisije (str. 47)
- ↑ 36,0 36,1 Otpor okupaciji i modernizaciji
- ↑ 37,0 37,1 37,2 37,3 Dimitrije Bogdanović, Knjiga o Kosovu
- ↑ Jasminka Udovicki, Spone i sukobi
- ↑ Ž. Pavlović, Opsada Skadra 1912-1913 (Prilog istoriji prvog balkanskog rata), str. 96-97, 99-100, Beograd 1926.
- ↑ 40,0 40,1 Izveštaj međunarodne komisije za ispitivanje uzroka i vođenja Balkanskih ratova
- ↑ „Dubravka Stojanović, U spirali zločina: balkanski ratovi”. Arhivirano iz originala na datum 2013-07-08. Pristupljeno 2011-10-23.
- ↑ Izveštaj Međunarodne komisije (str. 151)
- ↑ „Nadbiskup Lazar Mjeda, Izveštaj o srpskom osvajanju Kosova i Makedonije”. Arhivirano iz originala na datum 2016-03-03. Pristupljeno 2009-10-21.
- ↑ 44,0 44,1 44,2 44,3 „Leo Frojndlih, Albanska golgota”. Arhivirano iz originala na datum 2012-05-04. Pristupljeno 2009-10-21.
- ↑ „Kosta Novaković, Srbizacija i kolonizacija Kosova”. Arhivirano iz originala na datum 2013-12-25. Pristupljeno 2009-10-17.
- ↑ „Robert Elsie, The Conference of London 1913”. Arhivirano iz originala na datum 2011-02-11. Pristupljeno 2009-10-21.
- ↑ 47,0 47,1 47,2 47,3 47,4 47,5 47,6 „Dusan T. Batakovic, KOSOVO AND METOHIJA: A HISTORICAL SURVEY”. Arhivirano iz originala na datum 2017-08-02. Pristupljeno 2009-11-13.
- ↑ Istorijski arhiv KPJ II,183.
- ↑ Srbija i Albanci, Pregled politike Srbije prema Albancima od 1878. do 1914. godine[mrtav link]
- ↑ Aleksandar Bošković, Albanci kao metafora[mrtav link]
- ↑ Dubravka Stojanović
- ↑ Howard Clark, Civil Resistance in Kosovo. London: Pluto Press, 2000. ISBN 0-7453-1569-0
- ↑ Isterivanja Albanaca i kolonizacija Kosova II Arhivirano 2006-10-31 na Wayback Machine-u (Istorijski institut u Prištini)
- ↑ 54,0 54,1 Prva balistička pobuna
- ↑ Howard Clark, Civil resistance in Kosovo
- ↑ „Zef Mirdita, Albanci u svjetlosti vanjske politike Srbije”. Arhivirano iz originala na datum 2001-06-25. Pristupljeno 2009-10-17.
- ↑ Historical dictionary of Kosova
- ↑ 58,0 58,1 58,2 „Goran Antonić, Kosovski komitet i Kraljevina SHS u svetlu jugoslovenskih izvora 1918–1920”. Arhivirano iz originala na datum 2011-09-23. Pristupljeno 2009-10-17.
- ↑ 59,0 59,1 „Saradnja kačaka i VMRO - a”. Arhivirano iz originala na datum 2011-07-22. Pristupljeno 2009-10-17.
- ↑ Vojna enciklopedija, Beograd, 1972., knjiga četvrta, strana 654.
- ↑ 61,00 61,01 61,02 61,03 61,04 61,05 61,06 61,07 61,08 61,09 61,10 „Isterivanje Albanaca i kolonizacija Kosova III (Institut za istoriju Kosova, Priština)”. Arhivirano iz originala na datum 2016-03-08. Pristupljeno 2009-11-18.
- ↑ Dr Ali Hadri, Politika Narodnog fronta i Aprilski odbrambeni rat 1941. godine na Kosovu i Metohiji, Bilten Filozofskog fakulteta u Prištini, V, str. 440.
- ↑ Rastko project: Albanian Skenderbeg SS Division
- ↑ Roots of Kosovo's Fascism[mrtav link]
- ↑ „Nacistički genocid nad Srbima”. Arhivirano iz originala na datum 2012-02-22. Pristupljeno 2009-10-21.
- ↑ The roots of Kosovo fascism[mrtav link]
- ↑ Williamson Murray, The emerging strategic environment: challenges of the twenty-first century
- ↑ Arhiv Kosova, Arhiv Pokrajinskog komiteta KPJ za Kosovo i Metohiju u Prištini, card no. 5, reg. no. 220
- ↑ Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u i revoluciji, I&19, dok. br. 3
- ↑ Pavle Jovićević, Kosovo i Metohija i odluke II zasedanja AVNOJ-a, Sloboda, novembar, 1944.
- ↑ Gojko Medenica, Četnicki pokret na Kosovu i Metohiji u vreme II svetskog rata, Godišnjak, br. X-XI, Arhiv Kosova, Priština, 1979, str. 374-375.
- ↑ Arhiv CK SKJ u Beogradu, Fond Komunističke Internacionale, 1942, str. 122.
- ↑ Arhiv Istorijskog instituta Kosova, microfilms e AMIB, fund of Archives of Chetniks, C-V-17099.
- ↑ Dr Ali Hadri, Këshillat Nacionalçlirimtare në Kosovë (Narodno-oslobodilačko veće Kosova), Priština, 1974, str. 168.
- ↑ Tahir Zajmi, Lidhja e Dytë e Prizrenit (Druga prizrenska liga), Brisel, 1964, str. 93.
- ↑ Dr Fehmi Pushkolli, Shpërnguljet e shqiptarëve në Turqi dhe Marrëveshjet jugosllave-turke (Iseljenje Albanaca u Tursku i Jugoslovensko-Turska konvencija), Fjala, 1994.
- ↑ Historia e Popullit Shqiptar (Istorija albanskog naroda), Tirana, 1994, str. 234.
- ↑ Ferit Shehu, Sevdije Shehu, Pastrimet etnike të trojeve shqiptare 1953-1957 (Etničko čišćenje albanskih oblasti 1953-1957), Priština, 1994, str. 24.
- ↑ Jusuf Kelmendi, Plenumi i KK të LKJ të Kosovës më 1971 (Plenum CK SKJ Kosova 1971).
- ↑ Historia e Popullit Shqiptar (Istorija albanskog naroda), Tirana, 1994, str. 235.
- ↑ 81,0 81,1 „Azem Vlasi, Srbija zagorčava život Kosovu”. Arhivirano iz originala na datum 2016-03-03. Pristupljeno 2009-11-06.
- ↑ Bora Ćosić, Albanci i ja[mrtav link]
- ↑ „The policy of ethnic cleansing”. Arhivirano iz originala na datum 2012-05-04. Pristupljeno 2009-11-06.
- ↑ Novi izveštaji o patnjama i iseljavanju 1966-1968.
- ↑ Zavod za zaštitu spomenika kulture SAP Kosovo povodom ugrožavanja manastirske imovine
- ↑ Njujork Tajms, 12. jul, 1982. godine
- ↑ Prema zvaničnom popisu SFRJ iz 1981.
- ↑ „Branko Mamula: “Slučaj Jugoslavija””. Arhivirano iz originala na datum 2016-03-04. Pristupljeno 2009-11-06.
- ↑ 89,0 89,1 89,2 89,3 89,4 89,5 89,6 89,7 „Andrej Nosov, Nasilna društva u tranziciji”. Arhivirano iz originala na datum 2016-03-05. Pristupljeno 2009-11-06.
- ↑ Decenijsko šiptarko nasilje i zulum[mrtav link]
- ↑ Upotreba termina Šiptari na sajtu SPC
- ↑ „Mr Nidžara Ahmetašević, Rat rečima i slikama”. Arhivirano iz originala na datum 2014-03-02. Pristupljeno 2009-11-06.
- ↑ 93,0 93,1 Olivera Milosavljević: Stereotipi srpskih intelektualaca 20. veka o „nama“ i „drugima“[mrtav link]
- ↑ Memorandum SANU[mrtav link]
- ↑ Memorandum SANU
- ↑ „Politika stvaranja Velike Srbije (Izveštaj Ujedinjenih nacija)”. Arhivirano iz originala na datum 2012-05-04. Pristupljeno 2009-11-06.
- ↑ 97,0 97,1 „Olivera Milosavljević, Antibirokratska revolucija 1987-1989. godine”. Arhivirano iz originala na datum 2012-03-07. Pristupljeno 2009-11-06.
- ↑ Naši mitovi i nacionalni elitizam[mrtav link]
- ↑ „Isterivanje Albanaca i kolonizacija Kosova II (Institut za istoriju Kosova, Priština)”. Arhivirano iz originala na datum 2011-04-21. Pristupljeno 2009-12-06.
- ↑ Dr Rifat Blaku, Shkaqet e eksodit shqiptar, shpërngulja e shiptarëve gjatë shekujve (Razlozi albanskog egzodusa, emigracija Albanaca kroz vekove), Priština, 1992, str. 203.
- ↑ „Kosovo Chronology: From 1997 to the end of the conflict”. British Parliament. 1. 6. 1999. Arhivirano iz originala na datum 2003-07-31. Pristupljeno 20. 9. 2009.
- ↑ „Kosovo War Crimes Chronology”. Human Rights Watch. 13. 11. 2003. Arhivirano iz originala na datum 2012-07-10. Pristupljeno 20. 9. 2009.
- ↑ 103,0 103,1 103,2 „Under Orders: War Crimes in Kosovo”. Human Rights Watch. Pristupljeno 15. 10. 2009.
- ↑ Kosovo/Kosova: As Seen, As Told, "Part V: The Municipalities - Stimlje/Shtime", OSCE, 1999
- ↑ SECURITY COUNCIL STRONGLY CONDEMNS MASSACRE OF KOSOVO ALBANIANS IN SOUTHERN KOSOVO
- ↑ „Flashback to Kosovo's War”. BBC. 11. 7. 2006. Pristupljeno 20. 9. 2009.
- ↑ 107,0 107,1 „Human Rights Watch”.
- ↑ BBC NEWS: Serb clashes 'ethnic cleansing'
- ↑ „UNMIK Police Press Release 20 March 2004 Confirmed Figures of Recent Violence in Kosovo”. Arhivirano iz originala na datum 2010-11-30. Pristupljeno 2009-10-17.
- ↑ Kompromis propalog etničkog projekta
- ↑ „Kosovo MPs proclaim independence”. BBC. 17. 2. 2008. Pristupljeno 13. 10. 2008.
- ↑ „Transkript: Nga Seanca Plenare e Jashtëzakonshme Solemne e Kuvendit Të Kosovës Me Rastin e Shpalljes Së Pavarësisë, Të Mbajtur Më 17 Shkurt 2008” (Albanian) (PDF). Republic of Kosovo Assembly. 17. 2. 2008. Pristupljeno 12. 10. 2008.
- ↑ B92. Vesti: Srbija poništava nezavisnost. 17. februar 2008, 23.51 č
- ↑ „Zašto je Vučić baš sada otkrio koje zemlje su povukle priznanje Kosova?”. Danas.rs. 5. januara 2023. Pristupljeno 1. februara 2023.
- ↑ „Trajković: Kurti za kosovske Srbe ono što je Milošević bio za kosovske Albance”. n1info.rs. 31. augusta 2023. Pristupljeno 1. februara 2023.
- ↑ „Srbi na Kosovu: prosvjedi i protiv Kurtija i protiv Vučića”. Deutsche Welle. 9. januara 2023. Pristupljeno 1. februara 2023.
- B, Stulli, Albansko pitanje (1875-1882), Rad JAZU 318, 1959.
- B. Krizman, Elaborat dra Ive Andnca o Albaniji iz 1939. godine, ČSP 2 (77-89), 1977.
- M. Obradović, Agrarna reforma i kolonizacija na Kosovu (1918-1941), Priština 1981.
- B. Horvat, Kosovsko pitanje, Zagreb 1988, Istorija XX veka, 1-2 (1988)
- Ljubodrag Dimić i Đorđe Borozan, Jugoslovenska država i Albanci, Službeni list SRJ, Beograd, 1998.
- Miranda Vickers, Between Serb and Albanian: A History of Kosovo, Columbia University Press, New York, 1998.
- Genfer, Der Kosovo-Konflikt, Munich: Wieser, 2000.
- Vojćeh Ščepanjski, Lokalni albansko-srpski sukobi u razdoblju 1881-1912: Pokušaj nove tipološke karakteristike. Prilozi, 37, Sarajevo, 2008, str. 45-74.
- Kosovo - koreni sukoba
- Progon Albanaca i kolonizacija Kosova Arhivirano 2009-12-17 na Wayback Machine-u (Istorijski institut u Prištini)
- Zef Mirdita, Albanci u svjetlosti vanjske politike Srbije Arhivirano 2001-06-25 na Wayback Machine-u
- Latinka Perović, Pomirenje Srba i Hrvata i Srba i Albanaca Arhivirano 2010-01-03 na Wayback Machine-u
- Anton Bebler, Propuštena prilika[mrtav link]