Propagandni film

Propagandni film predstavlja posebnu vrstu filmskog izraza, odnosno žanra, koji ga jasno razlikuje od ostalih filmskih žanrova, bez obzira što se i u ne-propagandnim filmovima, (igranim, dokumentarnim, obrazovnim, itd.), često može uočiti dobro ili loše prikrivena propagandna namera, ili propagandni efekat, čak i ako filmovi nisu napravljeni u neku očiglednu propagandnu svrhu.

Ovde se, dakle, pod pojmom propagandni film pre svega misli na filmove koji su napravljeni isključivo za propagandne svrhe, i koji to otvoreno prikazuju svojoj publici.

Odnos filma i propagande

U vreme pre pojave televizije, kao i drugih, pre svega elektronskih audio-vizuelnih izražajnih sredstsava, propagandni film je bio izuzetno važno sredstvo komunikacije i jedno od najmoćnijih sredstava propagande prošlog veka.

Imajući u vidu da je, pored knjiga ili dnevne štampe, film predstavljao sredstvo komunikacije koje je imalo mogućnost pasivne, jednosmerne masovne komunikacije, njegove prednosti kao moćnog propagandnog sredstva izdašno su korišćene širom sveta, naročito u svrhe političke propagande.

Najveća snaga propagandnog filma bila je u tome što je posedovao veoma ubedljivu vizuelnu i audio komponentu u svom izražavanju, koja je pružala snažnu iluziju „dokumentarne“ verodostojnosti i činjenične ubedljivosti materijala koji su bili predmet prikazivanja. Za razliku od drugih masovnih medija (literatura, štampa, radio), praćenje filmske radnje ne zahteva poseban nivo obrazovanja, inteligencije ili poznavanje izvornog jezika, što ga čini jedinstvenim u svetu sredstava propagande i komunikacije uopšte.

Osim toga, njegova osobina da se u nepromenjenom obliku mogao prikazivati ogromnoj populaciji bioskopskih gledalaca širom planete, i to u gotovo istom trenutku, obezbeđivala je jednobrazni transfer željenih poruka različitim populacijama gledalaca. Ova osobina filmskog medija je na taj način osiguravala visok stepen verodostojnosti emitovanih poruka i time uspevala da postigne veliku propagandnu efikasnost, što je i najznačajnija osobina svake propagandne delatnosti.

Osnovna definicija

Teoretičari propagande i filma najčešće definišu filmsku propagandu kao „svako dugoročno saopštenje, dakle i film, pomoću koga se može uticati na vrednosne stavove i oblike ponašanja ljudi.(1)

Ovaj uticaj se, po pravilu, ne ostvaruje direktno, već posredno: kod gledalaca se nastoji uz pomoć propagandnog filma stvoriti, ili podržati, vrednosna pristrasnost prema datom proizvodu, stranki, ličnosti, instituciji, akciji, programu, ideološkom sistemu, podrazumevajući da će ta vrednosna pristrasnost usloviti određeni tip delatnih opredeljenja u specifično-izbornoj delatnoj situaciji“.(2)

Pored otvoreno propagandnih filmova, koji poseduju sebi svojstevnu strukturu i način izlaganja, koja ih nedvosmisleno definiše kao propagandne filmove, i „obični filmovi“ bilo kojeg žanra mogu u sebi posedovati prikrivene propagandne poruke, što ih može definisati kao filmove koji iskazuju propagandnu nameru, ili teže propagandnim efektima.

Oblici i vrste

U grupu filmova, koji se definišu kao standardni propagandni filmovi, a koji ne kriju svoju „otvorenu“ propagandnu nameru, obično spadaju razne vrste dokumentarnih, namenskih ili reklamnih filmova, kao i filmske novosti i sve vrste filmova koji imaju za cilj neku vrstu instruktaže, obuke ili izveštavanja naglašeno informativnog tipa.

Za razliku od klasičnih igranih filmova, bez obzira da li imaju manje ili više prikrivene propagandne namere, ovi jasno definisani propagandni filmovi poseduju specifičnu filmsku strukturu, sa sebi svojstvenim metafilmskim signalima. Ovi signali definisani su kao prepoznatljivi obrasci, ili delovi strukture filma, koji čine da propagandni filmovi iskazuju otvorenu propagandnu nameru, imaju svoj poseban tip izlaganja, obično su vrednosno direktniji od drugih filmova, imaju jasno naglašene stavove i karakterističnu crtu pojačane retoričnosti.

Podela na podžanrove propagandnog filma se vrši prema vrsti propagandne tehnike i formi izlaganja. Takođe, podela se vrši i prema predmetu i sadržaju izlaganja (marketing, obrazovanje, ekologija i sl).

Istorijski koncept

Na stvaranju propagandnog filma, najveći uticaj izvršio je dokumentarni film,[1] za koga se može reći da je predstavljao osnovni model za proizvodnju propagandnog filma.

Pored toga, u smislu razvoja propagandnog filma kao samostalnog filmskog žanra, veliku ulogu odigrao je i ekpreimentalni dokumentarni i igrani film, pre svega ruska i francuska škola filmske umetnosti, nastala dvadesetih godina prošlog veka, i autori kao što su Sergej Ejzejnštajn, Vertov, Pudovkin, Žan Kokto i drugi.

Iako u, istorijskom ili naučnom smislu, propagandni film nikada nije imao status priznatog samostalnog filmskog žanra, postojala je čitava grupa dokumentarnih i igranih filmova koji su proizvedeni isključivo u propagandne svrhe, u manje ili više otvorenom obliku.

Tek se za poneke od tih filmova, kao što je recimo “Trijumf volje”, Leni Rifenštal, ili “Oklopnjača Potemkin”, Sergeja Ajzenštajna, može sresti izraz “propagandni film”, a i tada obično u širokom kontekstu upotrebe filma u propagandne svrhe, kada se film tretira kao sredstvo propagande, dok se o njegovim čisto filmskim odrednicama u smislu žanra, filmskog jezika, ili čisto kinematografskih osobina mnogo manje govori.

Propaganda i igrani film

Najčešći oblici, odnosno žanrovi u igranom filmu, koji su se koristili u propagandne svrhe, jesu ratni film i istorijske drame. Ovi žanrovi su, pored akcione komponente, bili izuzetno pogodni za propagandnu eksploataciju, jer su zbog zgodnih tematskih sadržaja bili pogodni da se smeštaju u različite ideološke i patriotske okvire.

Takođe, putem buđenja patriotskih osećaja i drugih sličnih stereotipa, brzo su izazivali emocionalne reakcije kod publike, što je osnovni preduslov efikasnog delovanja propagande u slanju odgovarajućih poruka i pokretanja publike na odgovarajuću akciju, usvajanje ili promenu stavova. Ovakvi filmovi su brzo stvarali heroje, ili eksploatisali kredibilitete poznatih istorijskih ličnosti, što je takođe uticalo na olakšano prihvatanje propagandnih poruka od strane gledalaca.

Osim ovih žanrova, verovatno da je najviše ekploatisan žanr igranog filma u propagandne svrhe bio jedan poseban svet pokretnih slika i filmova o osvajanjima, hrabrosti i patriotizmu: film o ratovanju ili - ratni film. Naime, ova filmska vrsta gotovo da je idealna forma za delovanje propagande, jer u sebi sadrži izvanrednu kombinaciju elemenata potrebnih za efikasno propagandno delovanje. Po svom tematskom sadržaju, ratni film se bavi odlučujućim događajima u istorijskoj sudbini pojedinca ili države.

Pored toga, industrija filmske zabave i veliki producentski studiji (Holivud i sl.), predstavljaju moćan rezervoar proapgande na filmu, jer je poznato da „kroz zabavu i razbibgrigu filmska publika mnogo lakše usvaja propagandne poruke i koncepte, nego što je to slučaj sa drugim filmskim žanrovima“.(3) Ovde se gotovo uvek radi o prikrivenim propagandnim filmovima čija efikasnost gotovo uvek nadmašuje otvoreno propagandne filmove.

Odabrana filmografija

U odabranoj filmografiji prikazani su neki od najpoznatijih predstavnika propagandnog filma, koji su i najčešće navođeni u literaturi i analizama filma kao propagandnog sredstva:

„Trijumf volje“ (Triumph des Willens), r. Leni Rifenštal, Nemačka 1935, crno-belo, dokumentarni, tr.114 min.
„Oktobar“ (Oktяbrь), r. Sergej Ajzenštajn, SSSR 1927, crno-belo, dokumentarni, tr.142, min.
„Zašto se borimo“ (Why We Fight), r. Frenk Kapra, USA 1939/45. serijal od 7 dugometražnih dokumentarnih propagandnih filmova.
„Večni Jevrejin“ (Der ewige Jude), r. Fric Hipler, Nemačka 1940, crno-belo, dokumentarni, tr.62 min.
„Prava slava“ (The True Glory), r. Garson Kanin, USA 1945, dokumentarni ratni, tr.87 min.

Literatura

Katz, Efraim: "The International Film Encyclopedia", London and Basingstoke: The Macmillan Press, 1979.
Clayton R. Koppes, Black D. Gregory: "Hollywood Goes To War", Tauris Parke, USA, 2000
Tadić, Darko: „TV reklama kao propagandno sredstvo“, Spektrum, Beograd, 2006.
Hoffmann, Hilmar: "The Triumph of Propaganda: Film and National Socialism, 1933-1945", Berghan Books Inc, Providence Oxford, 1996
Turković, Hrvoje: „Filmska enciklopedija“, Propagandni film, JLZ Zagreb, 1990
Petrić, Vladimir: „Razvoj filmskih vrsta“, Dokumentarni fiilm, Univerzitet umetnosti, Beograd, 1970
Barnou, Erik: „Istorija dokumentarnog filma“, prir. i izdavač A. Mandić, Beograd, 1981.
Reevs, Nicholas: "The Power of Film Propaganda: Myth or Reality?", Cassell, England, 2000.