Giambattista Marino

Giambattista Marino (Nàpuli, 18 di uttuviru 1569 - Nàpuli, 25 di marzu 1625) fu nu pueta talianu e lu cchiù mpurtanti rapprisintanti dâ puisia dû Baroccu.

La sò cuncizzioni dâ puisia, ca, jènnu a rinfurzari li artifizzi dû Manirismu era ncintràta ntî nu usu ntènsu di l'antitesi e di tutti li jòchi di rispunnenzi fònichi, ntê discrizzioni sfuggiati e supra la mòdda musicalitati dû versu, àppi ê sò tempi na pisanti furtuna, paragunabbili sulu a chidda di Petrarca prima di iddu. Vìnna cupiatu assai, oltri ca 'n Italia, Francia (unni addivinìu lu biniaminu dê priziusisti, comu Georges de Scudèry, e dê ccussìdditti libbirtini, comu Tristan l'Hermite,eccetra...), Spagna(sò granni ammiraturi fu supra tutti Lope de Vega) e àutri paisi cattolici, comu Portugallu e Pulonia, macari ntâ Girmania, unnèca lu sò cchiù direttu siguàci addivinìu Christian Hoffmann von Hoffmannswaldau. Ntâ Nghirterra fu ammiratu di John Milton.

Arristatu lu puntu di rifirimentu dâ puisi barocca pî tuttu lu tempu ca àppi successu, cu XVII seculu e lu XIX seculu, pur vinènnu sempri arricurdata pî ragghiuni storici, fu sempri nnicàtu comu la funti o lu sìmmulu dô "tintu gustu" baroccu. Ccâ rinascènza dû ntirissamentu, nnô cursu dû XX seculu, dê prucidimenti analoggici dâ puisia, la sò òpira vìnna pianu pianu rivalutata: vìnna liggiuta cu assai arènza dî Binidittu Cruci e dî Carlo Calcaterra e hà avutu nzinu a oi nummirùsi esegiti di vagghia, ntra iddi hana èssiri arricurdati Giovanni Pozzi, Marziano Guglielminetti, Marzio Pieri e Alessandro Martini.

Biugrafia

Arristau ntâ sò cità natali, Nàpuli, nzinu ô 1600, cunnucènnu na vita lìbbira e senza pinsèri doppu avìri tagghiatu ogni rapportu cu sò patri ca vulìa pô figghiu na carrèra jurìdica. Li anni dâ furmazzioni ]napulitana sunu assai mpurtanti pâ maturazzioni dâ sò poetica, macari ca la sò carrèra si vèni affirmànnu speciarmenti ô Nord, e appoi 'n Francia. Cu sta scusa, àrcuni critichi (ntra iddi Giovanni Pozzi) hana misu l'accentu supra la megghiu nfruènza abbiàta ntî iddu dî parti di l'ambienti culturali sittintriunali; àutri (comu Marzio Pieri hana datu mpurtanza ô fattu ca la Nàpuli di ddâ èbbica, cu tuttu ca era dicadenti e appisantuta dû duminiu spagnolu, era assai luntanu di èssiri putìri cunsidirata na cità ca nun truvava pusizzioni ntra li capitali di l'Europa.

Lu patri era nu nutàru di ottima cultura, di famigghia prubabbirmenti uriunda calabbrisi, friquintaturi dû cinaculu di Giovambattista Della Porta. Para ca ntâ casa dê frati Della Porta, lu nutàru Marino e macari lu figghiu participassunu â missinscèni dumestichi dê cummedî dû pupulari magu e scinziàtu; lu picciuttèddu Giambattista àppi ricitàri ntî La fantesca. Ma suprattuttu ntî stu ambienti pòtti stari a cuntattu direttu ccâ filusufìa dû maìstru, ca era nu miscugghiu dê sistemi filusòfici di Giordanu Brunu e di Tummasu Campanedda. Macari ca Campanedda divèni cuntrariu ô Marinìsimu (puru nun pigghiannulu direttamenti a mira), hà èssiri tinùta 'n cuntu sta cumunu matrici spiculativa, dê forti mplicazziuni panteistichi e pirciò eturudòssi o novupagani, ê quali lu Marino, pristannu a iddi sfuggiati vesti curtijani, arrèsta fidèli tutta la vita, di na parti uttinènnu granni successu pressu l'òmini dutti cunfurmisti, di l'àutra ncuntrànnu cuntinui difficurtà pê cosi sapinzali cuntinuti ntê sò òpiri, ncumpatibbili o macari direttamenti cuntrari cu l'urtudussia contrurifurmista.

Ntra l'àutri genti ca fònu dicisivi pô Marino c'è Camillo Pellegrino, primiceriu di Capua, già cumpagnu di Turquatu Tassu(ca lu Marino canuscìu di pirsuna, macari ca fu scappànnu scappànnu, ntâ casa di Giovan Battista Manso, unni si pòttunu scanciari nu sunèttu) e auturi, 'n unùri dû famusu pueta di Surrentu, dû diàlugu Il Carrafa overo della epica poesia, unni chistu vinìa mìsu 'n capu di Ludovicu Ariostu. Lu Marino stissu è prutagunista di 'n àutru diàlugu dû pàrrinu, Del concetto poetico(1599).

S'addidicau ê studi littirari, all'amuri, â vita facinurusa, tantu ca vìnna arristàtu pî dui vòti. Sutta stu aspettu - ma macari sutta àutri - la sò paràbbula isistinziali ricarcau chidda di 'n àutru granni pueta a cui fu spissu cuntrappostu: Gabriello Chiabrera. Ma supra la vita dû Marino, suprattuttu pî rivàrda li diversi vòti ca fu attaccàtu, si jètta pirsistenti l'ònna di quarchi misteru; una dê vòti picchì prucurau abbortu a na certa Antonella Testa, figghia di unu dê sìnnici dâ cità di Nàpuli, fatta prèna nun si sa sî dû Marino o dî 'n sò cumpagnu; na secunna cunnànna (pî cui s'arrisicau la morti), cu cchiù cirtizza, fu duvuta ô fattu ca farsificau certuni carti viscuvili pî sarvàri nu amicu cuinvurgiutu ntî nu duellu. Ma àrcuni tistimoni, tantu ntra l'accusaturi (primu ntra tutti Tommaso Stigliani) quantu ntra cui lu difinnìa (comu l'edituri-biògrafu Antonio Bulifon), ntî na vita dû Marino dû 1699) hana assignatu cu assai cirtizza ô Marino, tanta assai lirica pisantimenti ambigua ca tratta di amuri omusessuali. La riticenza dê funti supra sta materia è duvuta ô fattu ca li pirsicuzzioni dê pratichi "sodumitichi" avèunu hà statu pisanti nnô mentri dâ Contrurifurma.

Marino scappau dû capolòcu campanu e si trasfirìu a Roma, prima ô sirvizziu di Melchiorre Crescenzio e 'n sècutu dû cardinali Aldobrandini.

Nnô 1608 si trasfirìu a Turinu ntâ corti di Carlo Emmanuele I. Chistu pî iddu nun fu nu pirìudu furtunatu picchì subbìu nu tintativu di èssiri ammazzatu dî 'n sò rivali, Gaspare Murtola, e 'n sècutu vìnna carziràtu pî 'n annu picchì avìa diciutu e scrivutu cosi tinti supra ô duca.

Nnô 1615 lassau Turinu e si n'ìju 'n Francia, a Pariggi e ci ristau nzinu ô 1623 unuratu dâ corti e apprizzatu dî l'ambienti littirari.

Turnau 'n Italia di triunfaturi, morìu a Nàpuli nnô 1625.

Òpiri

Lu Marino scrivìu assai, sia 'n prosa ca 'n puisia. Li òpiri 'n puisia arrèstunu li cchiù fini e imitati.

Òpiri 'n prosa

'N prosa sunu nutevuli li Dicerie Sacre (1614), ca sunu na spèci di pruntuariu di prèdichi, ca fu assai apprizzatu e cumpursatissimu di tutti li pridicaturi a vèniri; ntê schietti, smisurati prèdichi, ca 'n sustanza hanu picca a chi fari ca riliggiuni, vèni applicata nzinu a li stremi cunsicuènzi la tecnica trascindintali dâ metafura cuntinuata, na spicialità mariniana assai largamenti imitata nnô mentri dû Baroccu. Cchiù ntirissanti pô littùri mudernu sunu li Lettere, ducumentu eluquenti dâ sò spiriènza artistica e umana. Ntî iddi nija l'accusa di sinsualità fatta â sò puisia spiegannu ca nun è àutru ca la rispunnuta ê spittatìvi dâ classi diriggènti, comu si pò lèggiri ntî na lìtra ô duca Carlo Emanuele I.

Li òpiri 'n puisia

Li Rimi (1602) e la Lira (1614)

Marino nnàugura nu stili nòvu "morbido, vezzoso e attrattivo" pôn nòvu pubblicu, jittànnusi luntanu accussì dû Tassu e dû petrarchisimu rinascimintali e inòrtri di ogni tipu di pricèttu di tipu aristotèlicu.

Stu nòvu attiggiamentu lu s'attrova già ntê Rimi dû 1602, aumintati 'n sècutu, nnô 1614, cu titulu di Lira.

Si tratta di cumpunimenti di caràttiri amurusu, ncumiasticu, sacru, ca iddu ricògghia sia pê temi (rimi marittimi, rimi voscaricci, rimi amurusi, rimi lugubbri, rimi sacri) ca pê metri (matrigali,canzuni).

S'arrichiama spissu â tradizziuni classica latina e greca cu na particulari pridilizzioni pî lu Ovidiu amurusu e â tradizzioni stilnuvistica e muderna, sprimènnu na forti tinzioni spirimintali ca si jetta 'n sensu anti-petrarchista.

Nnô 1620 Marino pùbblica La Sampogna, na cugghiuta di rimi spartùta ntî dui parti: una cumpunuta di idilli pasturali e una di rimi voscaricci spartènnusi accussì dâ timatica amurusa, eroica e sacra, a favùri di chidda mitulòggica e pasturali.

L'Adoni

L'Adoni vìnni pubblicatu a Pariggi nnô 1623 addidicatu ô re di Francia Luiggi XII ed è nu puema mitulòggicu scrivutu 'n uttàvi e spartùtu 'n vinti canti.

La Trama

Lu puema parra di l'amuri di Vèniri pô principi Adoni ca, scammanàtu di na burrascata, arriva ntâ l'ìsula di Cipru, lòcu unni s'attrova lu palazzu dâ dea. Cupidu fa nnamuràri la matri dû principi ca, risbigghiànnusi, vèni macari iddu allippàtu di na filèccia, ca ci fapi ricanciari l'amuri pî Véniri. Adoni ascùta di Cupidu e Mircùriu cunti d'amuri e appoi vèni a ccumpagnàtu ô Jardinu dû Piaciri, spartùtu 'n cincu parti ca currispùnnunu ê cincu sensi, e â funtana di Apollu. Marti avvirtùtu dî Ghilusìa dû nòvu amuri di Vèniri, si ni vapi bbêri Cipru. Adoni, vinutu a sapiri dû fattu, scappa e vèni trasfurmatu 'n ôn pappajaddu dâ dea pî nun avìri ricanciatu lu sò amuri. Si ripigghia l'aspettu umanu grazzî a Mircùriu ma vèni mprijunatu di dui latruni. Turnatu a Cipru vincìa na gara di biddizza, vèni numinatu suvranu di l'ìsula e si jùncia dû nòvu cu Vèniri ma Marti fapi 'n manèra ca iddu vèni ammazzatu ntî na jùta a caccia dôn cinniàli. Mòri ntê vrazza di Vèniri ca trasforma lu sò còri ntî 'n ciuri rrussu, l'anemuni. Lu puema si chiudi cu na lònca narrazziuni dê jochi fùnibbri 'n unùri dû carusu.

La tecnica narrativa

Ntâ basi di sta trama accussì ncusistènti lu Marino metta, cu granni fantasia, tanti àutri episodi ispirànnusi ê ntichi auturi comu Ovidiu, Apuleiu e Claudianu e agghiùncia macari li cchiù famusi fàvuli mitulòggici, comu chidda 'n capu ô jurìzziu di Paridi, Amuri e Psichi, Ecu e Narcìsu, Eru e Liàntru, Pulifemu e nummirùsi àutri. Pî tantu lu puema, ca 'n urìggini avìa èssiri fattu di suli tri canti, vìnna arriccùtu nzinu a divintari unu dê puemi cchiù lònchi dâ littiratura taliana chê sò 5.123 uttàvi (40.984 versi), sumigghianti a na fàvula smisurata, cu scunfinamenti dû tèma principali, digrissiuni e pausi discrittivi.

Tuttu ciò pòtta a carattirizzàri L'Adoni comu nu labbirìntu di situazzioni ntrizzàti senza nnâ riàrtà na vera struttura. Macari lu lòncu cantu vintèsimu, postu doppu la morti dû prutagunista, sèbbi a luvàri ogni pritisa di unitati narrativa. Ma propìu ntî sta mancanza di unitati cunsisti la nnuvazzioni dâ tecnica narrativa dû Marino ca cumpòni la sò òpira attraversu vari stratificazzioni e passa dî nu episodiu a 'n àutru senza apparènti liami lòggicu jittànnusi sulamenti nnô linguaggiu virbali arriccùtu di iperbuli, antitesi e mitafuri.

Ntî L'Adoni Marino citàu e riscrivìu passaggi dâ Divina Cummedia, da Ariostu, Tassu, e dâ littiratura francisi dû sò tempu. Lu scopu di sti prilèvi nun è lu plagiu, ma cchiuttostu lu affirmari ccô littùri nu jòcu isàtu di ricanuscimentu dâ funti e apprizzamentu dû travagghiu di rivisioni. Marino sfida lu littùri a "cògghiri" la citazzioni e a gustarisi comu tali citazzioni hà statu travagghiàta, secunnu na idea dû fari puèticu ntî cui ogni cosa dû munnu (e pirciò macari la littiratura dû passatu) pò divèniri uggèttu di puisia. Ntî sta manèra, Marino ntènni macari custruìri cu L'Adoni na spèci di inciclupidìa puètica, ca vèni a cogghiri e ammudirnassa tutti li risurtàti pricidenti dû ncègnu umanu.

Lu puèma è ìnnici di na nòva sinsibbilità attaccàta macari ê nòvi cquisizzioni scientifichi (si vìdinu pî esempiu li làudi a Galileu nnô cantu dècimu) e macari ê nòvi scuperti giugrafichi (comu nnô cantu sèttimu, cu lu elòggiu dâ passiciura - màcchia ricintimenti mpurtata 'n Europa dâ Mèrica).

L'Adoni pirciò, cu tuttu chiddu ca vèni cunsidiratu virtusismu tecnicu-stilisticu, è 'n òpira ricca di autentica puisia scrivùta cu nu stili ca spissu ragghiunci nu ritmu perfettu.

La critica

Pî assai tempu la critica, ca havi cunsidiratu 'n manèra tinta l'òpira nzinu ê ùrtimi dicènni dû XX seculu, hà sustinùtu ca chiddu ca lu pueta hà vulutu fari pî daveru hà statu di maravigghiari lu littùri tramiti l'iliganza dê particulari e dê sò discrizzioni. Ma L'Adoni, accussì comu granni parti dâ littiratura barocca, hà statu urmai ampiamenti rivalutata a pàrtiri di Giovanni Ghetto ntî l'anni 1960ini e 'n sècutu, nnô 1975, dû criticu Marzio Pieri e nnô 1988 di Giovanni Pozzi ca, cu puru ca nija la prisènza di na struttura, hà ricanusciutu ô puema na forma assai raffinata ca difinìscia "bilucàli e ellittica" e ca rifletti l"irrisuluzzioni di l'òmu dû Seicentu 'n facci ê mudelli cosmichi cuntraddittùri, tulimaicu e cupernicanu". Cchiù ricintimenti, nnô 2002, è di ricurdari la pubblicazzioni 'n Francia dû saggiu di Marie-France Tristan La Scène de l'ècriture, ca metta 'n risàrtu lu caràttiri filusòficu dâ puisia dû Marino.

Àutri òpiri

Marino scrivìu àutri òpiri 'n puisia comu li Panegirici, la Gallirìa(discrizzioni 'n versi di quàtri e scurtùri), lu puema sacru 'n 4 canti la Stràgi dê nnuccènti. Ispirati ô Tassu i frammenti epichi dâ Girusalèmmi distruìuta e L'Anversa libbiràta"(di dubbia attribuzzioni). Ntirissanti e ncignùsi li cumpunimenti burleschi comu la Murtoleide (81 sunètti satirichi contru Gaspare Murtola), lu capitulu ternariu dû Stivali, Il Pupulo alla Pupula(lèttiri burleschi),eccetra. Assai dê sò òpiri sunu nnunziàti e mai scrivùti, ntra chisti lu puema dê Trasformazzioni, d'inchiantu ovidianu, lassàtu pèrdiri doppu ca la sò scigghiuta ìju a cascari ntî L'Adoni.

Marino fu pupulari â sò èbbica e salutatu dê cuntimpurànî comu cuntinuatùri e ammudirnatùri di Tassu. La sò nfruènza 'n capu ê littirati taliani e furistèri nnô Sècentu fu grannissima. Iddu pî chissu era lu rapprisintanti dû 'n muvimentu ca si stava affirmànnu 'n tutta Europa, comu lu prizziusismu 'n Francia, lu eufuisìmu 'n Nghirterra (dû rumanzu di John Lyly Euphues), lu cultiranisìmu 'n Spagna.