Domu

Naraus domu unu calisisiat fraigau imperau de is òminis po ddu istai e tenni aprigu. In d-una domu nci podint essi un'o prus famìllias e a bortas animalis.

Sa domu est stètia, in sa stòria, su primu fraigau chi at mudau s'ambienti ìnnidu sterrendi is fràigus pròprius de is biddas e de is citadis.

Etimologia

Su fueddu domu benit de su latinu domus.

Giografia

In su sèculu IV a.C. cumintzant a si spainai domus cuncordadas po famìllias chi bivint a contu pròpriu. Fintzas de s'edadi de mesu agataus domu a unu locali sceti: monolocali. Po su prus ddas agataus arrimadas s'una a s'àtera. Si imponit unu modellu de domu chi si spainat meda: de sa Mesopotamia a s'Egittu, de Creta a sa Grècia antiga.

Assentendisì a is mudàntzias de sa sociedadi e de su clima, sa domu mesopotamica si ndi pesat a giru de una pratza, o cortilla a parti de aìnturu, de innui si podiat intrai a is aposentus. A su pianu paris terra istaiant is òminis a su pianu de susu is feminas e is tzaracus.

In s'Egittu antigu teniant domus a cumoni assentadas a fileras un'asusu de s'àtera fatas de matonis de terra e palla chi a bortas fadiant bixinaus mannus.

Sa domu de is romanus, chi ndi beniat in deretura de sa domu grega e de cussa etrusca, fiat fraigada a giru de duas cortillas (atrium e peristilium) e si dividiat in aposentus privaus e àterus abertus a sa vida publica.

Cun s'Edadi de mesu torrat sa domu po una famìllia sceti, po bivi e po traballai, cun magasinus e butegas a pianu paris terra.

Po tenni amparu e po bivi impari in comunidadi bessint a campu, in su comintzu de s'edadi de mesu, is monastèrius fatus ponendi imparis is domus (is cellas de is paras a giru de s'inclàustru) po passai impari sa vida, su pregai, su papai, su traballai. Acanta de is monastèrius si ndi pesant biddas mannas e piticas.

In su Rinascimento, sighendi sa curtura de s'epoca, is domus funt a sa moda de sa domu romana, cun cortillas fatas a cuadru o a retàngulu; po una famìllia sceti, po bivi e po traballu.

Nudda mudat fintzas a s'edadi barocca candu, de su sèculu XVIII, cumintzant a nasci domus po prus famìllias e a prus pianus, po podi assentai sempri prus genti mein citadis. Cun sa rivolutzioni industriali si ponit su problema de comenti depint bivi is muntonis de genti chi de dònnia logu sprondint mein citadis.

Sa prima citadi anca, in su sèculu XIX (Millieotuxentu), si fràigat unu tipu de domu proletària est London, cun cussus chi funt numenaus slums: tristus e mali famaus po is cunditzionis igienicas non fiant àteru chi monolocalis pòberus e a unu pianu solu chi serbiant po dormiri sceti.

Sa chistioni de sa domu in sa sociedadi moderna est stètiu farcau in is primas dexenas de annus de su sèculu XX (Millienoixentu) de is architetus de su Modernismu. Gràtzias a su cimentu armau fait a fraigai domus diferentis a segunda de s'abisongiu. De innoi movit s'interessu po is domus prefraigadas chi podint essi fatas a lestru e cun diferentis poniduras de is aposentus. Custu arresolivit, unu pagu, sa pregunta de domus baratas ma meda bortas depit tenni a contu a comenti custus fraigaus atumbant in s'ambienti.

Genias de domu

Sa gruta est sa prima domu aprigada, in arrocas stuvonadas de s'arroidura de su mari, de is frùminis o de is àstragus o de àtera natura.

Sa tenda fut sa cumpangia de s'omini chi arrolliàt po su mundu chena de si firmai meda in nisciunu logu, ndi faint imoi puru de tanti arratzas e mannarias.

Sa barraca, chi si cumintzat a biri in su Neolìticu, amostat unu progetu di architetura primitiva; sa prus simpli est un aprigu cun brancus pinnicaus, cun is càbudus cravaus in terra, amuntaus de scoma: est a tipu abiàrgiu. Su tipu a bòvida, chi est su prus malu a fai, est imperau finas oindii de meda populatzionis cun materialis chi funt diferentis a segunda de su clima e de sa curtura.

Sa palafita e is domus asusu de is arburis benint sèmpiri de su Neolìticu, is palafitas funt domus de linna asusu de unu sostri incravau in palus fichius in s'acua po si podi difendi de nemigus e logus malisanus. S'imperu de linna po is domus est pròpriu de cuddu logus de padentis mannus in su nord e in su càbudu de s'orienti de su mundu, candu su matoni ddu agataus in is logus a sud e a orienti.

Murus de terra lugianosa, codi e perda a brocus cumintzant a essi strantaxaus a s'acabu de su Neolìticu de is civilidadis de s'orienti anca is domus pigant cussa froma chi at abarrai sa pròpria in is sèculus. Funt domus a un'o prus pianus, cun sa cobertura a sutea chi serbiat po ndi ingolli s'acua proina.

Imoi in Giaponi is domus faint a trivas cun is terremotus e po cussu funt ligereddas e moviditzas.

Aposentus

Is domus de oi tenint aposentus po funtzioni diferentis

s'intrada
sa sala
sa coxina po aprontai e coi su de papai.
s'aposentu de prandi
su passaditzu de innui si intrat a àterus aposentus;
su bànniu
s'aposentu de corcai (càmbara de letu)
su corridoriu
sa sutea
sa lolla.

Domu

Etimologia

Giografia

Genias de domu

Aposentus

Notas

Boxis arrelatadas

Liòngius a foras