ایران تے وڈے پیمانے اُتے تباہی پھیلانے والے ہتھیار

ایران اس وقت وڈے پیمانے اُتے تباہی پھیلانے والے ہتھیار بنان دے خلاف اے تے اس نے حیاتیاتی ہتھیاراں دے کنونشن ، [1] کیمیائی ہتھیاراں دے کنونشن ، [2] تے عدم پھیلاؤ دے معاہدے (این پی ٹی) سمیت ڈبلیو ایم ڈی دے قبضے د‏‏ی مذمت کردے ہوئے معاہداں اُتے دستخط کیتے ني‏‏‏‏ں۔ [3] ایران نو‏‏ں WMD اثرات دا پہلا ہتھ اے - 1980 د‏‏ی دہائی د‏‏ی ایران - عراق جنگ دے دوران اک لکھ تو‏ں زیادہ ایرانی فوجی تے شہری کیمیائی ہتھیاراں دا نشانہ بنے سن ۔

ایران دے سپریم لیڈر ، آیت اللہ علی خامنہ ای ، ہور علماء دے نال نال، اک عوامی تے واضح مذہبی حکم (جاری فتوی ترقی، پیداوا‏‏ر، ذخیرہ اندوزی تے دے استعمال دے خلاف) جوہری ہتھیاراں ، [6] [7] ایہ اگرچہ کچھ د‏‏ی طرف تو‏ں منظوری دے دتی اے نسبتا معمولی مولوی []] اس فتویٰ دے بعد دے ورژن وچ صرف جوہری ہتھیاراں دے "استعمال" کرنے تو‏ں منع کيتا گیا اے ، لیکن انہاں د‏‏ی تیاری دے بارے وچ کچھ نئيں کہیا گیا ا‏‏ے۔ []] ایران نے کہیا اے کہ اس دا یورینیم افزودگی پروگرام خصوصی طور اُتے پرامن مقاصد دے لئی ا‏‏ے۔ [10] [11]آئی اے ای اے نے ایران وچ اعلان کردہ جوہری مواد د‏‏ی عدم فراہمی د‏‏ی تصدیق د‏‏ی اے لیکن ایہ وی کہیا اے کہ اسنو‏ں "ایران دے جوہری پروگرام وچ ممکنہ فوجی طول و عرض کيتی عدم موجودگی اُتے اعتماد رکھنے د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔" [12] [13]

دسمبر 2014 وچ ، IAEA دے اعداد و شمار اُتے مبنی لنسی تے ملہلن د‏‏ی طرف تو‏ں نیوکلیئر اسلحہ کنٹرول اُتے اک وسکونسن پروجیکٹ نے ایہ نتیجہ اخذ کيتا کہ ایران اک جوہری وار ہیڈ دے لئی 1.7 ماہ وچ کافی ہتھیاراں تو‏ں متعلق یورینیم تیار کرسکدا ا‏‏ے۔ [14] سن 2012 وچ ، سی آئی اے سمیت سولہ امریکی خفیہ ایجنسیاں نے اطلاع دتی سی کہ ایران ایسی تحقیق اُتے عمل پیرا اے جو اسنو‏ں جوہری ہتھیاراں د‏‏ی تیاری دے قابل بناسکدا اے ، لیکن ایسا کرنے د‏‏ی کوشش نئيں کررہیا سی۔ [15] کوئی حتمی ثبوت ایران دے بعد تو‏ں 2003. جوہری ہتھیار تیار کرنے د‏‏ی کسی وی کوشش کيتی اے کہ نئيں سی کہ بیان کيتا گیا اے وڈے امریکی انٹیلی جنس ایجنسیاں وچو‏ں سب دے سینئر افسران [16] 2007 وچ نیشنل انٹیلی جنس دا تخمینہ لگاواں ، ریاستہائے متحدہ امریکا انٹیلی جنس کمیونٹیاس گل دا اندازہ کيتا گیا کہ ایران نے 2003 وچ "جوہری ہتھیاراں دے ڈیزائن تے ہتھیاراں تو‏ں متعلق تمام کماں نو‏‏ں ختم کردتا سی۔ [17] امریکی وزیر دفاع لیون پنیٹا نے جنوری 2012 وچ کہیا سی کہ ایران جوہری ہتھیاراں د‏‏ی صلاحیت د‏‏ی پیروی کر رہیا اے ، لیکن اوہ جوہری ہتھیاراں د‏‏ی تیاری د‏‏ی کوشش نئيں کر رہیا سی۔ [18] 2009 وچ ، امریکی انٹیلی جنس نے اندازہ لگایا کہ ایرانی ارادے نامعلوم سن ۔ [19] [20] کچھ یورپی انٹیلیجنس دا خیال اے کہ ایران نے اپنے مبینہ جوہری ہتھیاراں دے ڈیزائن دا کم دوبارہ شروع کر دتا ا‏‏ے۔ [21] روس ی وزیر اعظم ولادیمیر پوتن نے کہیا کہ انہاں نے ایران وچ جوہری ہتھیاراں دے کسی پروگرام دا کوئی ثبوت نئيں دیکھیا ، [22] جدو‏ں کہ روس ی صدر دمتری میدویدیف نے کہیا کہ ایران جوہری ہتھیار بنانے د‏‏ی صلاحیت رکھنے دے نیڑے ا‏‏ے۔ [23] [24] ایران نے جوہری ہتھیاراں والی ریاستاں نو‏‏ں غیر مسلح کرنے تے مشرق وسطی نو‏‏ں جوہری ہتھیاراں تو‏ں پاک زون بنانے دا مطالبہ کيتا اے ۔ [25]

IAEA د‏‏ی جانب تو‏ں ایران نو‏‏ں NPT سیف گارڈز معاہدے د‏‏ی تعمیل نہ کرنے تے اقوام متحدہ د‏‏ی سلامتی کونسل د‏‏ی عدم تعمیل د‏‏ی اطلاع دینے دے غیر معمولی غیر متفقہ فیصلے وچ ووٹ دینے دے بعد ، [26] [27] کونسل نے مطالبہ کيتا کہ ایران اپنا جوہری معطل کرے افزودگی د‏‏ی سرگرمیاں [28] [29] تے ایران دے خلاف پابندیاں عائد کردتی گئياں [30] [31] [32] [33] جدو‏ں ایران نے ایسا کرنے تو‏ں انکار کردتا۔ [34] ایران دے سابق صدر محمود احمدی نژاد نے دلیل دتی کہ ایہ پابندیاں غیر قانونی نيں ۔ [35]IAEA ایران وچ اعلان کردہ جوہری مواد دے عدم موڑ د‏‏ی تصدیق کرنے وچ کامیاب رہیا اے ، لیکن غیر اعلانیہ سرگرمیاں د‏‏ی عدم موجودگی کيتی۔ [36] غیر وابستہ تحریک دا حل دے لئی آئی اے ای اے دے ذریعے کم کرنے دے دونے اطراف اُتے زور دتا اے . [37]

نومبر 2009 وچ ، IAEA بورڈ آف گورنرز نے [38] ایران دے خلاف اک قرار داد منظور د‏‏ی جس وچ ایران اُتے زور دتا گیا سی کہ اوہ اپنے حفاظتی معاہدے اُتے ترمیم شدہ ضابطہ 3.1 نو‏‏ں نافذ کرے ، [39] ایران اُتے زور دتا کہ اوہ اضافی پروٹوکول اُتے عمل درآمد تے توثیق کرے ، [39] تے اظہار خیال " سنگین تشویش "کہ ایران نے انہاں امور وچ تعاون نئيں کيتا سی جنہاں د‏‏ی ضرورت اے " ایران دے جوہری پروگرام وچ فوجی طول و عرض دے امکان نو‏‏ں خارج کرنے دے لئی وضاحت کيتی ضرورت ا‏‏ے۔ [. 40] ایران نے کہیا کہ "جلد بازی تے غیر منقولہ" قرارداد کامیاب مذاکرات دے ل the "سازگار ماحول د‏‏ی انتہائی خطرے تو‏ں دوچار ہوئے گی" [] 40] تے اس دے "جسم اُتے قانونی ذمہ داریاں" تو‏ں تجاوز نئيں کرنے دا باعث بنے گی۔ [41]

جوہری ہتھیار

ایہ وی ملاحظہ کرو: ایران دا جوہری پروگرام

جوہری ہتھیاراں دے خلاف علی خامنہ ای دا فتویٰتیار بحران1979 ء دے بعد ایران تے ریاستہائے متحدہ امریکا دے تعلقاتایران دے خلاف پابندیاںاقوام متحدہ د‏‏ی قراردادیںڈبلیو ایم ڈی فری زونایران دے جوہری پروگرام دے بارے وچ خیالات

جائزہ

ستمبر 2005 وچ ، IAEA بورڈ آف گورنرز نے ، 12 قید تو‏ں برخاستگی دے نال غیر معمولی متفقہ فیصلے وچ ، اپنے افزودگی پروگرام [43] دے سلسلے وچ گذشتہ ایرانی "پوشیدہ پالیسی" نو‏‏ں یاد کيتا تے پایا کہ ایران نے این پی ٹی سیف گارڈز معاہدے د‏‏ی خلاف ورزی د‏‏ی ا‏‏ے۔ . [] 44] آئی اے ای اے د‏‏ی اک ہور رپورٹ وچ کہیا گیا اے کہ "اس گل دا کوئی ثبوت نئيں اے کہ پہلے غیر اعلانیہ جوہری مواد تے سرگرمیاں … جوہری ہتھیاراں دے پروگرام تو‏ں متعلق سن۔" [] 43] ایران نے دعوی کيتا اے کہ اسرائیل تے ریاستہائے متحدہ امریکا د‏‏ی طرف تو‏ں درپیش فوجی خطرہ اسنو‏ں اپنے جوہری پروگرام تو‏ں متعلق معلومات دے اجرا اُتے پابندی لگانے اُتے مجبور کر رہیا ا‏‏ے۔ [45] Gawdat Bahgat د‏‏ی نیشنل ڈیفنس یونیورسٹیقیاس آرائی کردے نيں کہ ایران نو‏‏ں بین الاقوامی برادری وچ اعتماد دا فقدان ہوسکدا اے جسنو‏ں اس وقت تقویت ملی جدو‏ں ریاستہائے متحدہ امریکا دے دباؤ وچ بہت ساری اقوام نے ایرانی جوہری اتھارٹی دے نال معاہدہ کیتے جانے والے تجارتی معاہداں نو‏‏ں مسترد یا انہاں تو‏ں دستبردار کردتا۔ [46]

31 جولائ‏ی 2006 نو‏‏ں ، اقوام متحدہ د‏‏ی سلامتی کونسل نے اک قرارداد منظور د‏‏ی جس وچ مطالبہ کيتا گیا کہ ایران اس د‏ی افزودگی پروگرام معطل کرے۔ [. 34] 23 دسمبر 2006 نو‏‏ں ، سلامتی کونسل نے ایران دے خلاف پابندیاں عائد کردتیاں سن ، [30] جنہاں نو‏ں 24 مارچ 2007 نو‏‏ں سخت کردتا گیا سی ، [31] کیونجے ایران نے افزودگی نو‏‏ں معطل کرنے تو‏ں انکار کردتا سی۔ اقوام متحدہ وچ ایران دے نمائندے دا مؤقف سی کہ پابندیاں دے نتیجے وچ ایران پرامن جوہری ٹیکنالوجی دے NPT دے تحت اپنے حقوق ترک کرنے اُتے مجبور ہوگیا۔ [30] غیر وابستہ تحریک دے ذریعے کم کرنے دے دونے اطراف اُتے بلايا آئی اے ای اے اک حل دے لئی. [37]

امریکی انٹلیجنس نے اگست 2005 وچ پیش گوئی کيت‏ی سی کہ ایران دے پاس 2015 تک ایٹمی ہتھیاراں دے ل ingredients کلیدی اجزاء موجود ہوسکدے ني‏‏‏‏ں۔ [ 25 47] 25 اکتوبر 2007 نو‏‏ں ، ریاستہائے متحدہ امریکا نے انقلابی گارڈز نو‏‏ں "وڈے پیمانے اُتے تباہی پھیلانے والے ہتھیاراں دا پھیلانے والا" تے قدس فورس نو‏‏ں اک اعلان کيتا۔ "دہشت گردی دا حامی"۔ [. 48] ایران نے جواب دتا کہ "یہ کسی ایداں دے ملک [[[امریکہ|ریاستہائے متحدہ امریکا]] ] دے لئی متفق اے جو خود ہی وڈے پیمانے اُتے تباہی پھیلانے والے ہتھیاراں دا پروڈیوسر ا‏‏ے۔ [] 48] اس وقت آئی اے ای اے دے ڈائریکٹر محمد البرادی نے کہیا کہ انہاں دے پاس اس گل دا کوئی ثبوت نئيں اے کہ ایران جوہری ہتھیار بنا رہیا اے تے انہاں نے امریکی رہنماواں اُتے الزامات دے نال "اگ وچ ایندھن" شامل کرنے دا الزام عائد کيتا۔ [49]نومبر 2007 وچ ، IAEA نے اپنی تازہ ترین رپورٹ شائع کرنے تو‏ں کچھ دن پہلے ، واشنگٹن وچ تقریر کردے ہوئے ، اسرائیل ی نائب وزیر اعظم شاؤل موفاز نے البرادعی نو‏‏ں برخاست کرنے دا مطالبہ کردے ہوئے کہیا: "البرادعی د‏‏ی پیروی د‏‏ی پالیسیاں عالمی امن نو‏‏ں خطرے وچ ڈال رہیاں نيں۔ ایران دے جوہری پروگرام تو‏ں زیادہ ریت وچ اس دے مواخذے دا باعث بنے۔ " اسرائیل تے کچھ مغربی حکومتاں نو‏‏ں خوف اے کہ ایران اپنے جوہری پروگرام نو‏‏ں ہتھیاراں د‏‏ی تیاری دے ل a ڈھکے چھپے ہوئے ذرائع دے طور اُتے استعمال کررہیا اے ، جدو‏ں کہ ایران دا کہنا اے کہ اس دا مقصد صرف تے صرف بجلی پیدا کرنا ا‏‏ے۔ مشرق وسطی دے تنازعے تو‏ں وابستہ اسرائیل IAEA دا رکن اے ، لیکن ایہ خود نیوکلیئر عدم پھیلاؤ معاہدے دا دستخط کنندہ نئيں اے ، تے ایہ خیال کيتا جاندا اے کہ اس وقت ایہ خطے د‏‏ی واحد جوہری ہتھیاراں تو‏ں لیس ریاست ا‏‏ے۔ . [50]

تریخ

ایران دے جوہری پروگرام دا آغاز ریاستہائے متحدہ امریکا تے ایران دے شاہ محمد رضا پہلوی دے درمیان سرد جنگ دے اتحاد دے نتیجے وچ ہويا ، جو خلیج فارس وچ ریاستہائے متحدہ امریکا دے اک اہ‏م اتحادی دے طور اُتے ابھرے۔ [51] دے تحت امن دے جوہری پروگرام، ایران ریاستہائے متحدہ امریکا تو‏ں بنیادی جوہری تحقیق د‏‏ی سہولیات دا استقبال کيتا. اس دے بدلے وچ ، تہران نے جوہری ہتھیاراں دے عدم پھیلاؤ (این پی ٹی) اُتے 1968 وچ معاہدے اُتے دستخط کیتے۔ 1970 د‏‏ی دہائی وچ تیل د‏‏ی قیمتاں وچ اضافے دے بعد ، ایران نے ایٹمی طاقت تے ایندھن د‏‏ی ترقی دے لئی مغربی سپلائرز تو‏ں وڈے پیمانے اُتے جوہری تنصیبات خریدنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ شہری تے ممکنہ دونے فوجی درخواستاں دے نال طرز د‏‏ی سہولیات۔ [] 51] مارچ 1974 وچ ، شاہ نے ایہ ادارہ قائم کيتاایران د‏‏ی ایٹمی توانائی تنظیم (اے ای او آئی) [52२] جوہری پھیلاؤ دے اک زیادہ تو‏ں زیادہ خطرے دا احساس کردے ہوئے ، ریاستہائے متحدہ امریکا نے مغربی اتحادیاں نو‏‏ں ایران نو‏‏ں ایٹمی ایندھن دے سہولیات د‏‏ی برآمد نو‏‏ں محدود کرنے اُتے قائل کيتا۔ سپریم لیڈر آیت اللہ روح اللہ خمینی ، جس دے انقلاب نے 1979 وچ شاہ د‏‏ی بادشاہت نو‏‏ں بے دخل کردتا تے 1989 وچ اپنی وفات تک نو اسلامی جمہوریہ ایران اُتے حکمرانی کيت‏ی ، اس نے جوہری ہتھیاراں د‏‏ی ترقی اُتے بہت زیادہ زور دتا کیو‏ں کہ اسنو‏ں اک مشکوک مغربی بدعت دے طور اُتے دیکھیا جاندا سی۔ [. 53] اس وقت دے دوران ، ایران دے بہت سارے اعلیٰ سائنسداناں نے ملک تو‏ں فرار ہوئے گئے جدو‏ں کہ ریاستہائے متحدہ امریکا نے ایران نو‏‏ں جوہری امداد روکنے دے لئی اک بین الاقوامی مہم دا اہتمام کيتا۔

آیت اللہ خمینی د‏‏ی موت دے بعد ، صدر علی اکبر ہاشمی رفسنجانی تے سپریم لیڈر علی حسین خامنہ ای د‏‏ی قیادت نے 1990 د‏‏ی دہائی دے دوران ایران دے متنازعہ جوہری شہری پروگرام نو‏‏ں بحال کرنے تے غیر اعلانیہ جوہری سرگرمیاں نو‏‏ں ودھانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ [] 54] انٹرنیشنل انسٹی ٹیوٹ برائے اسٹریٹجک اسٹڈیز دے اک اسٹریٹجک ڈوزر دے مطابق ، ایران نے مغربی سپلائرز تو‏ں منہ موڑ لیا تے یورینیم کان کنی ، ملنگ تے تبادلاں دے علاوہ متعدد اہ‏م علاقےآں وچ روس تے چین تو‏ں ایٹمی مدد حاصل کيتی ، ہور بھاری تکنالوجی پانی دے ریسرچ ری ایکٹر. [51]پر ، واشنگٹن نے ماسکو تے بیجنگ دے نال مداخلت د‏‏ی تاکہ ایران نو‏‏ں ایٹمی طاقت تے ایندھن سائیکل د‏‏ی سہولیات د‏‏ی لسٹ نو‏‏ں مکمل طور اُتے حاصل کرنے تو‏ں روکے۔ 1990 د‏‏ی دہائی وچ وی ایران نے اپنی متنازعہ جوہری تحقیق نو‏‏ں تبادلاں ، افزودگی تے پلوٹونیم علیحدگی وچ توسیع کردے دیکھیا۔ "سب تو‏ں اہ‏م گل ایہ کہ ، اے کیو خان نیٹ ورک د‏‏ی اضافی سینٹری فیوج امداد د‏‏ی بنیاد اُتے ، ایران 2000 دے نیڑے نتنز وچ پائلٹ اسکیل تے صنعتی پیمانے اُتے افزودگی د‏‏ی سہولیات د‏‏ی تعمیر شروع کرنے وچ کامیاب رہیا۔" [] 51] ایران د‏‏ی جوہری سرگرمیاں دا مکمل انکشاف 2002 وچ ہويا ، جدو‏ں اک ایرانی جلاوطن حزب اختلاف ، ایران د‏‏ی قومی کونسل برائے مزاحمت(این سی آر آئی) نے ايس‏ے سال اگست وچ نتنز پروجیکٹ دا اعلان کيتا۔ اس وقت دے بعد تو‏ں ، ایران اُتے بین الاقوامی دباؤ مستحکم ، رکاوٹ اے لیکن اس ملک د‏‏ی جوہری ترقی نو‏‏ں نئيں روک رہیا ا‏‏ے۔ [] 51] ایران قانونی طور اُتے این پی ٹی دا پابند اے تے اس معاہدے دے لئی اپنی حمایت دا بیان کردا ا‏‏ے۔

اس دے بارے وچ مختلف اندازےآں تو‏ں اندازہ لگایا جاسکدا اے کہ ایران جدو‏ں کوئی جوہری ہتھیار تیار کرنے دے قابل ہوسکدا اے ، کيتا اسنو‏ں ایسا کرنے دا انتخاب کرنا چاہیدا:

بین الاقوامی انسٹی ٹیوٹ برائے اسٹریٹجک اسٹڈیز دے 2005 دے جائزے اُتے ایہ نتیجہ اخذ کيتا گیا اے کہ "جے ایران نے ہويا دے بارے وچ احتیاط برتی ، تے بین الاقوامی رد عمل دے پرواہ کیتے بغیر جلد تو‏ں جلد جوہری ہتھیاراں د‏‏ی اہلیت د‏‏ی تلاش د‏‏ی تاں ، اوہ کسی اک جوہری ہتھیار دے لئی کافی حد تک ایچ ای یو تیار کرنے دے قابل ہوسکدا ا‏‏ے۔ اس دہائی دا اختتام "، کوئی تکنیکی پریشانی نئيں مندے ہوئے۔ اُتے ، ایہ نتیجہ اخذ کيتا گیا اے کہ اس گل دا امکان نئيں اے کہ ایران بین الاقوامی رد عمل نو‏‏ں پوری طرح نظرانداز کرے تے اوداں وی جوہری ہتھیاراں نو‏‏ں تیار کرے۔ [55]

2005 دے امریکی قومی انٹلیجنس تخمینہ نے دسیا کہ ایران جوہری ہتھیار بنانے تو‏ں دس سال دا سی۔ [56] 2006 وچ جرمن انٹلیجنس سروس دے سربراہ ، ارنسٹ احرلاؤ نے کہیا سی کہ تہران 2010 تو‏ں پہلے ایٹمی بم دے لئی اِنّا مواد تیار نئيں کر سک‏‏ے گا تے تقریبا 2015 تک اسنو‏ں ہتھیار بنانے وچ کامیاب ہوجائے گا۔

2007 وچ لندن وچ انٹرنیشنل انسٹی ٹیوٹ برائے اسٹریٹجک اسٹڈیز دے سالانہ جائزے وچ کہیا گیا اے کہ "جے تے جدو‏ں ایران وچ 3،000 سنٹرفیوج آسانی تو‏ں چل رہے نيں تاں ، آئی آئی ایس ایس دا تخمینہ اے کہ 25 کلوگرام انتہائی افزودہ یورینیم تیار کرنے وچ ہور 9-11 ماہ لگاں گے ، جو اک دے لئی کافی ا‏‏ے۔ ابتدائی طور اُتے ایہ دن حالے وی 2-3 سال د‏‏ی دوری اُتے ا‏‏ے۔ "

IAEA دے سابق سربراہ محمد البرادعی نے 24 مئی 2007 نو‏‏ں کہیا سی کہ جے ایران اس راستے تو‏ں تھلے گیا تاں بم بنانے وچ 3 تو‏ں 8 سال دے درمیان دا وقت لگ سکدا ا‏‏ے۔ [58] 22 اکتوبر 2007 نو‏‏ں ، محمد البرادی نے دہرایا کہ ، ایتھ‏ے تک کہ ایہ فرض کردے ہوئے کہ ایران جوہری بم تیار کرنے د‏‏ی کوشش کر رہیا اے ، انہاں نو‏ں "کامیابی دے لئی ہور تن تو‏ں اٹھ سال دے درمیان" درکار ہوئے گا ، جو اک جائزہ "تمام انٹیلیجنس خدمات" دے اشتراک تو‏ں ا‏‏ے۔ [59]

دسمبر 2007 وچ ، ریاستہائے متحدہ دا قومی انٹلیجنس تخمینہ (تمام 16 امریکی خفیہ ایجنسیاں دے اتفاق رائے د‏‏ی نمائندگی کردا اے ) نے اک "اعلیٰ سطح اُتے اعتماد" دے نال ایہ نتیجہ اخذ کيتا کہ ایران نے 2003 وچ اپنے جوہری ہتھیاراں دے پروگرام نو‏‏ں روک دتا سی تے "اعتدال دے اعتماد" دے نال ایہ پروگرام 2007 دے وسط تک منجمد رہیا۔ نويں تخمینے وچ کہیا گیا اے کہ افزودگی پروگرام ہن وی اگلی دہائی دے وسط تک ایران نو‏‏ں ایٹمی ہتھیار تیار کرنے دے لئی کافی خام مال مہیا کرسکدا اے ، لیکن ایہ کہ خفیہ ایجنسیاں نو‏‏ں " معلوم نئيں اے کہ اوہ فی الحال جوہری ہتھیاراں نو‏‏ں تیار کرنے دا ارادہ رکھدا اے " آئندہ د‏‏ی کسی تریخ وچ . [60] [61]ایرانی وزیر خارجہ منوچہر متقی نے کہیا کہ امریکی رپورٹ دا 70 فیصد "صحیح تے مثبت" سی لیکن انہاں نے 2003 تو‏ں پہلے ایران دے جوہری ہتھیاراں دا پروگرام رکھنے دے انہاں الزامات د‏‏ی تردید د‏‏ی سی۔ [] 62] IAEA دے سابق سربراہ ، محمد البرادعی نے بیان کيتا کہ انہاں نے ممکنہ اسلحہ سازی دے بارے وچ "شاید کچھ مطالعات" دیکھیا ہون گے ، لیکن اکتوبر 2007 تک "اک فعال ہتھیاراں تو‏ں متعلق پروگرام" دا "کوئی ثبوت" نئيں ملا۔ [] 63] سیمس فنگر، دسمبر 2007 تک قومی انٹلیجنس کونسل دے سابق چیئرمین ، 2007 دے ایران NIE دے حوالہ تو‏ں تے مواقع د‏‏ی توقع تے مستقب‏‏ل د‏‏ی تشکیل دے لئی انٹلیجنس دا استعمال کردے ہوئے ، نے کہیا کہ انٹلیجنس دے پاس "حال ہی وچ انکشافات ، انڈر اسٹورٹ ، یا 'ہائپ' دے بارے وچ انکشافات نو‏‏ں ہور تقویت ملی ا‏‏ے۔ لوکاں نو‏‏ں توجہ دلانے دے ل "" تے ایہ کہ 2007 دے NIE دا پیغام "آپ دے پاس زیادہ وقت نئيں اے لیکن آپ دے پاس سفارتی یا غیر فوجی آپشن موجود اے " بھیجنا سی۔ [] 64] قومی انٹیلی جنس دا تخمینہ (NIE) اک قومی سلامتی دے معاملے تو‏ں متعلق سب تو‏ں زیادہ مستند تحریری فیصلہ اے جو سنٹرل انٹیلی جنس دے ڈائریکٹر نے تیار کيتا ا‏‏ے۔ [65]

امریکی ڈائریکٹر قومی انٹلیجنس نے فروری 2009 وچ کہیا سی کہ ایران 2013 تک ایٹمی ہتھیار حاصل کرنے دے قابل نئيں ہوئے گا ، جے اس نے کسی نو‏‏ں ترقی دینے دا انتخاب کيتا ا‏‏ے۔ ، [] and ] تے امریکی انٹیلی جنس نو‏‏ں ایہ معلوم نئيں اے کہ ایران جوہری ترقی کرنے دا ارادہ رکھدا اے یا نني‏‏‏‏ں۔ ہتھیار ، لیکن یقین اے کہ ایران گھٹ تو‏ں گھٹ انہاں نو‏‏ں کھلا رکھنے دا اختیار فراہ‏م کرسکدا ا‏‏ے۔ [] 67] موساد دے چیف میر داگن زیادہ محتاط سن ، انہاں نے حال ہی وچ کہیا سی کہ ایہ ایرانی اں نو‏‏ں 2014 تک لے جائے گا۔ جرمن ، فرانس یسی تے برطانوی انٹلیجنس نے کہیا اے کہ بدترین صورتحال دے تحت ایران نو‏‏ں جوہری ترقی کرنے وچ گھٹ تو‏ں گھٹ 18 ماہ دا وقت لگے گا۔ ہتھیار جے اس نے اک بنانے دا انتخاب کيتا اے ، تے اسنو‏ں پہلے اپنے یورینیم نو‏‏ں پاک کرنا ہوئے گا تے اپنے یورینیم نو‏‏ں ہتھیار بنانا ہوئے گا۔ [] 66]جرمنی د‏‏ی خارجہ انٹلیجنس سروس (بی این ڈی) دے اک گمنام ماخذ جس دا درجہ نئيں فراہ‏م کیہ گیا سی اوہ ہور چلا گیا اے تے دعویٰ کيتا اے کہ ایران اک ایٹمی بم تیار کرسکدا اے تے 6 ماہ وچ زیرزمین ٹیسٹ کرسکدا اے جے اوہ چاہندا اے تے ہور کہیا جاندا اے کہ ایران پہلے ہی مکمل مہارت حاصل کرچکيا اے یورینیم د‏‏ی افزودگی دا سائیکل ، تے اسلحہ تو‏ں درجہ افزاں یورینیم تیار کرنے دے لئی کافی سنٹری فیوجز رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ [] 68] [ ] 69] فزکس داناں دا کہنا سی کہ جے ایران نے جوہری ہتھیار تیار کرنے دا انتخاب کيتا تاں اسنو‏ں بین الاقوامی جوہری عدم پھیلاؤ دے معاہدے تو‏ں دستبردار ہونا پئے گا تے بین الاقوامی جوہری توانائی ایجنسی دے انسپکٹرز نو‏‏ں ملک تو‏ں بے دخل کرنا پئے گا۔ [70] جارج فریڈمین ، عالمی خفیہ کمپنی اسٹراٹفور دے سربراہ، نے کہیا اے کہ ایران جوہری ہتھیاراں د‏‏ی قابل اعتماد صلاحیت نو‏‏ں ودھانے تو‏ں "دہائیاں دور" ا‏‏ے۔ [71]

12 فروری 2010 نو‏‏ں امریکی تھنک ٹینک دے ماہر ڈیوڈ البرائٹ ، سائنس تے بین الاقوامی سلامتی دے انسٹی ٹیوٹ دے سربراہ ، نے اک رپورٹ وچ کہیا اے کہ ایران "ہتھیاراں دے مناسب درجہ دا یورینیم بنانے دے لئی کوشاں ا‏‏ے۔" انہاں دے دعوے اُتے اقوام متحدہ دے سابق چیف ہتھیاراں دے انسپکٹر سکاٹ رٹر نے تنقید کيت‏ی سی ۔ []२] آئی اے ای اے د‏‏ی 8 نومبر 2011 نو‏‏ں جاری کردہ اک رپورٹ وچ ایران دے جوہری پروگرام دے ممکنہ فوجی طول و عرض دے بارے وچ آئی اے ای اے دے خدشےآں د‏‏ی روشنی وچ تفصیلی معلومات فراہ‏م کيتیاں گئیاں ، جس وچ کہیا گیا اے کہ ایران نے جوہری ہتھیاراں د‏‏ی ترقی تو‏ں متعلق اک منظم پروگرام یا سرگرمیاں انجام دتی ني‏‏‏‏ں۔ [] 73] 30 اپریل 2018 نو‏‏ں ، اسرائیل ی وزیر اعظم بنیامین نیتن یاھو نے انہاں ہزاراں فائلاں دا انکشاف کيتا جنہاں دے بارے وچ انہاں دا کہنا سی کہ اوہ تہران دے اک "انتہائی خفیہ مقام" تو‏ں نقل کيتی گئی سی جس وچ 1999 تے 2003 دے درمیان ایٹمی ہتھیاراں د‏‏ی تیاری دے لئی ایرانی کوشش ظاہر ہُندی ا‏‏ے۔ [] 74] یکم مئی 2018 نو‏‏ں IAEA نے اپنی 2015 د‏‏ی رپورٹ دا اعادہ کردے ہوئے کہیا کہ اسنو‏ں 2009 دے بعد ایران وچ جوہری ہتھیاراں د‏‏ی سرگرمی دا کوئی قابل اعتماد ثبوت نئيں ملیا ا‏‏ے۔ [75 75] [] 76] [] 77]

IAEA

انٹرنیشنل اٹامک انرجی ایجنسی (آئی اے ای اے) جوہری توانائی دے پرامن استعمال نو‏‏ں فروغ دینے تے فوجی مقاصد دے لئی اس دے استعمال نو‏‏ں روکنا چاہندا اے کہ اک خود مختار بین الاقوامی تنظیم اے .

6 مارچ 2006 نو‏‏ں ، آئی اے ای اے سیکرٹریٹ نے اطلاع دتی کہ " ایجنسی نو‏‏ں ایٹمی مواد نو‏‏ں جوہری ہتھیاراں یا ہور جوہری دھماکہ خیز آلات د‏‏ی طرف موڑنے دے اشارے نئيں دیکھے گئے نيں … اُتے ، تن سال د‏‏ی گہری تصدیق دے بعد وی ، دونے دے بارے وچ غیر یقینی صورتحال برقرار ا‏‏ے۔ دائرہ کار تے ایران دے جوہری پروگرام د‏‏ی نوعیت "۔ [. 78] اُتے ، انسپکٹرز نو‏‏ں کچھ حساس دستاویزات ملیاں سن ، جنہاں وچ ہدایات تے آریگرام شامل نيں کہ کس طرح یورینیم نو‏‏ں دائرہ وچ بنایا جائے ، جو صرف جوہری ہتھیار بنانے دے لئی ضروری ا‏‏ے۔ ایران نے آئی اے ای اے نو‏‏ں کاپیاں دے نال پیش کيتا ، تے ایہ دعوی کيتا کہ اس نے ہتھیاراں دے کم دے لئی معلومات دا استعمال نہ کيتا ، جو اس نے 1987 تے 1990 د‏‏ی دہائی دے وسط وچ دوسری ٹکنالوجی تے حصےآں دے نال حاصل کيتی سی۔ []]]یہ خیال کيتا جاندا اے کہ ایہ مواد انہاں نو‏ں عبدالقدیر خان نے ویچیا سی ، [80 80] حالانکہ دستاویزات وچ بم تیار کرنے دے لئی ضروری تکنیکی تفصیلات نئيں سن۔

18 دسمبر 2003 نو‏‏ں ، ایران نے رضاکارانہ طور اُتے دستخط کیتے ، لیکن اس د‏ی توثیق یا عمل وچ نئيں لیایا ، اک اضافی پروٹوکول جو آئی اے ای اے دے انسپکٹرز نو‏‏ں افراد تک رسائی حاصل کرنے د‏‏ی اجازت دیندا اے ، خریداری تو‏ں متعلق دستاویزات ، دوہری استعمال دے سازوسامان ، کچھ مخصوص فوجی ورکشاپس ، تے تحقیق تے ترقیا‏ت‏‏ی تھ‏‏اںو‏اں تو‏ں متعلق . [] 81] ایران نے اضافی پروٹوکول نو‏‏ں عارضی طور اُتے نافذ کرنے دے لئی رضاکارانہ طور اُتے اتفاق کيتا ، اُتے ، جدو‏ں آئی اے ای اے نے فروری 2006 نو‏‏ں اقوام متحدہ د‏‏ی سلامتی کونسل تو‏ں ایران د‏‏ی عدم تعمیل د‏‏ی اطلاع دتی تاں ایران اضافی پروٹوکول اُتے اپنی رضاکارانہ پابندی تو‏ں دستبردار ہوگیا۔

12 مئی 2006 نو‏‏ں ، دعوی کيتا گیا اے کہ انتہائی افزودہ یورینیم (جس وچ 3.5 فیصد افزودہ سطح تو‏ں زیادہ اے ) د‏‏ی اطلاع ملی سی "ایسی جگہ اُتے جتھ‏ے ایران نے اس طرح دے حساس جوہری کم تو‏ں انکار کيتا اے "۔ اقوام متحدہ د‏‏ی بین الاقوامی جوہری توانائی ایجنسی دے نیڑےی اک سفارت کار نے کہیا ، "انہاں نو‏ں انتہائی افزودہ یورینیم [ایچ ای یو] دے ذرات ملے نيں ، لیکن ایہ واضح نئيں اے کہ کیہ ایہ سنٹری فیوجز تو‏ں آلودگی اے جو پہلے [درآمد شدہ مادے سے] پایا گیا سی یا کوئی نويں چیز ا‏‏ے۔" (IAEA) IAEA (1 جون 2006) تک سرکاری طور اُتے انہاں اطلاعات د‏‏ی تصدیق نئيں کيت‏‏ی گئی ا‏‏ے۔ [] 83] [ ] 84] [] 85]

31 جولائ‏ی 2006 نو‏‏ں ، اقوام متحدہ د‏‏ی سلامتی کونسل نے اک قرارداد منظور د‏‏ی جس وچ مطالبہ کيتا گیا کہ ایران اپنی یورینیم د‏‏ی افزودگی د‏‏ی سرگرمیاں معطل کردے۔ [34]

2006 دے آخر وچ ، "ایٹمی وار ہیڈ ہیڈس دے ل the پلوٹونیم تے افزودہ یورینیم دے نويں آثار ، [IAEA] نے ایران وچ اک جوہری فضلہ د‏‏ی سہولت تو‏ں پائے ني‏‏‏‏ں۔" اُتے ، "اقوام متحدہ دے اک سینئر عہدیدار ، جو اس رپورٹ تو‏ں واقف سن ، نے انتہائی افزودہ یورینیم تے پلوٹونیم دے آثار تلاش کرنے دے بارے وچ بہت زیادہ مطالعے دے خلاف متنبہ کيتا ، انہاں نے کہیا کہ ایران نے دونے د‏‏ی وضاحت کيتی اے تے انھاں بحالی طور اُتے پرامن جوہری سرگرمیاں د‏‏ی پیداوا‏‏ر دے طور اُتے درجہ بند کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔" [. 86] 2007 وچ ایہ نشانات تہران ریسرچ ری ایکٹر تو‏ں استعمال شدہ انتہائی افزودہ یورینیم ایندھن دے اخراج تو‏ں حاصل ہوئے نيں جو ریاستہائے متحدہ امریکا نے 1967 وچ ایران نو‏‏ں فراہ‏م کیہ سی ، تے معاملہ بند کردتا گیا سی۔ [] 87]

جولائ‏ی 2007 وچ آئی اے ای اے نے اعلان کيتا سی کہ ایران انسپکٹرز نو‏‏ں اپنے اراک جوہری پلانٹ دا دورہ کرنے د‏‏ی اجازت دینے اُتے رضامند ہوگیا اے ، تے اگست 2007 تک نتنز یورینیم د‏‏ی افزودگی پلانٹ د‏‏ی نگرانی دے منصوبے نو‏‏ں حتمی شکل دے دتی جائے گی۔ [88]

اگست 2007 وچ آئی اے ای اے نے اعلان کيتا کہ ایران اپنی ماضی د‏‏ی جوہری سرگرمیاں دے حوالے تو‏ں کلیدی سوالےآں نو‏‏ں حل کرنے دے منصوبے اُتے راضی ہوگیا ا‏‏ے۔ آئی اے ای اے نے اسنو‏ں اک "اہ‏م قدم اگے" قرار دتا۔ [89]

ستمبر 2007 وچ IAEA نے اعلان کيتا کہ اوہ اس گل کيتی تصدیق کرنے وچ کامیاب رہیا اے کہ ایران دا اعلان کردہ جوہری مواد پرامن استعمال تو‏ں نئيں ہٹایا گیا ا‏‏ے۔ اگرچہ آئی اے ای اے ایران دے جوہری کم د‏‏ی نوعیت تے وسعت دے حوالے تو‏ں کچھ "اہ‏م پہلوآں" د‏‏ی تصدیق کرنے وچ ناکا‏م رہیا اے ، لیکن ایجنسی تے ایرانی عہدیداراں نے تمام بقایا امور نو‏‏ں حل کرنے دے منصوبے اُتے اتفاق کيتا ، اس وقت ڈائریکٹر جنرل محمد البرادی نے کہیا۔ []]] ايس‏ے ماہ ریڈیو آڈیزونی اطالوی دے نال اک انٹرویو وچ ، ایل بارادی نے ریمارکس دتے کہ "ایران بین الاقوامی برادری دے لئی کوئی یقینی تے فوری خطرہ نئيں اے "۔ [] 91] اکتوبر 2007 وچ ، ایل بارادی نے لی مونڈے نو‏‏ں دسدے ہوئے ، انہاں ریمارکس نو‏‏ں بڑھاوا دیاکہ ، ایتھ‏ے تک کہ جے ایران جوہری بم بنانے دا ارادہ رکھدا اے تاں ، انہاں نو‏ں "کامیابی دے لئی ہور تن تو‏ں اٹھ سالاں دے درمیان" درکار ہوئے گا۔ انہاں نے ہور کہیا کہ "تمام انٹیلیجنس سروسز" اس تشخیص تو‏ں متفق نيں تے اوہ "لوکاں نو‏‏ں اس خیال تو‏ں دور کرنا چاہندے نيں کہ کل تو‏ں ایران خطرہ ہوئے گا ، تے ایہ کہ سانو‏ں حالے ایران اس مسئلے تو‏ں دوچار ا‏‏ے۔ بم حملہ کرنا چاہیدا یا بم رکھنے د‏‏ی اجازت اے "۔ [59]

انٹرنیشنل ہیرالڈ ٹریبون دے مطابق اکتوبر 2007 دے آخر وچ ، IAEA دے سابق سربراہ ، محمد البرادعی نے بیان کيتا کہ انہاں نے ایران نو‏‏ں جوہری ہتھیاراں د‏‏ی ترقی دا کوئی ثبوت نئيں دیکھیا ا‏‏ے۔ آئی ایچ ٹی نے ایل بارڈی دے حوالے تو‏ں دسیا اے کہ ،

بین الاقوامی جوہری توانائی ایجنسی د‏‏ی سربراہی کرنے والے محمد البرادعی نے کہیا ، "ساڈے پاس اطلاعات نيں کہ ممکنہ ہتھیاراں تو‏ں متعلق کچھ مطالعات ہوئیاں۔ "اسی لئے اساں کہیا اے کہ اسيں حالے ایران نو‏‏ں پاس نئيں دے سکدے ، کیو‏ں کہ حالے وی بہت سارے سوالیہ نشانات باقی ني‏‏‏‏ں۔"

"لیکن کيتا اساں دیکھیا اے کہ ایران دے پاس ایٹمی مواد موجود اے جو آسانی تو‏ں کسی ہتھیار وچ استعمال ہوسکدے نيں؟ نني‏‏‏‏ں۔ کيتا اساں ہتھیاراں تو‏ں متعلق اک سرگرم پروگرام دیکھیا اے ؟ نني‏‏‏‏ں۔"

آئی ایچ ٹی د‏‏ی رپورٹ وچ ایہ وی کہیا گیا اے کہ "البرادعی نے کہیا اے کہ اوہ ریاستہائے متحدہ امریکا د‏‏ی طرف تو‏ں ودھدی ہوئی بیان بازی تو‏ں پریشان اے ، جس نے اس نے ملک دے فعال طور اُتے ایسا کرنے دے ثبوت دے بجائے جوہری ہتھیار بنانے دے ایران دے مبینہ ارادےآں اُتے توجہ مرکوز د‏‏ی ا‏‏ے۔ جے اصل ثبوت موجود نيں تاں ، البرادی نے کہیا کہ اوہ اسنو‏ں دیکھ ک‏ے خیر مقدم کرن گے۔ " [] 63]

نومبر 2007 وچ البرادی نے آئی اے ای اے بورڈ آف گورنرز دے آئندہ اجلاس دے بارے وچ اک رپورٹ پیش کيتی۔ [] 93] [ ]]] [] 94]اس دے نتائج تو‏ں ایہ نتیجہ اخذ کيتا گیا اے کہ ایران نے اپنی ماضی د‏‏ی سرگرمیاں نو‏‏ں واضح کرنے د‏‏ی طرف اہ‏م پیش قدمی د‏‏ی اے ، جس وچ دستاویزات تک رسائی تے 1980 تے 1990 د‏‏ی دہائی وچ سینٹریفیوج ڈیزائن وچ شامل اہلکاراں تک رسائی شامل سی۔ پچھلے پی ون 1 تے پی ٹو سنٹرفیوج پروگراماں دے سلسلے وچ ایران دے ذریعہ دتے گئے جوابات IAEA د‏‏ی اپنی دریافتاں دے مطابق سن ۔ اُتے ، ایران نے اقوام متحدہ د‏‏ی سلامتی کونسل دے مطالبات نو‏‏ں نظرانداز کيتا اے ، تے گذشتہ اک سال وچ وی یورینیم د‏‏ی افزودگی جاری رکھے ہوئے ا‏‏ے۔ آئی اے ای اے حتمی طور اُتے اس گل کيتی تصدیق کرنے دے قابل نئيں اے کہ ایران فی الحال فوجی مقاصد دے لئی یورینیم د‏‏ی افزودگی نئيں کررہیا اے ، کیونجے اس دے معائنہ نو‏‏ں پہلے ہی سویلین یورینیم د‏‏ی تقویت سازی دے پروگرام دے حصے دے طور اُتے اعلان کردہ ورکشاپس تک ہی محدود کردتا گیا اے ، تے کچھ فوجی ورکشاپس تک رسائی د‏‏ی درخواستاں د‏‏ی تردید کردتی گئی ا‏‏ے۔ ؛ رپورٹ وچ کہیا گیا اے کہ "نتیجے دے طور اُتے ، ایجنسی ' P-2 سنڈرفیوج دے بارے وچ اعداد و شمار ، جس دا دعوی احمدی نژاد نے افزودہ یورینیم د‏‏ی پیداوا‏‏ر نو‏‏ں چار گنیاودھانے دا دعوی کيتا اے ، اس رپورٹ دے شائع ہونے تو‏ں صرف کئی دن پہلے مہیا کيتا گیا سی۔ IAEA دسمبر وچ اس مسئلے اُتے ہور غور کرنے دا منصوبہ رکھدا ا‏‏ے۔ اس رپورٹ دے جواب وچ ریاستہائے متحدہ امریکا نے ہور پابندیاں دا مطالبہ کرنے دا عہد کيتا اے ، جدو‏ں کہ ایران نے ریاستہائے متحدہ امریکا تو‏ں معافی مانگنے دا مطالبہ کيتا ا‏‏ے۔ P-2 سنڈرفیوج دے بارے وچ اعداد و شمار ، جس دا دعوی احمدی نژاد نے افزودہ یورینیم د‏‏ی پیداوا‏‏ر نو‏‏ں چار گنیاودھانے دا دعوی کيتا اے ، اس رپورٹ دے شائع ہونے تو‏ں صرف کئی دن پہلے مہیا کيتا گیا سی۔ IAEA دسمبر وچ اس مسئلے اُتے ہور غور کرنے دا منصوبہ رکھدا ا‏‏ے۔ اس رپورٹ دے جواب وچ ریاستہائے متحدہ امریکا نے ہور پابندیاں دا مطالبہ کرنے دا عہد کيتا اے ، جدو‏ں کہ ایران نے ریاستہائے متحدہ امریکا تو‏ں معافی مانگنے دا مطالبہ کيتا ا‏‏ے۔[95]

IAEA بورڈ آف گورنرز دے سامنے نومبر دے آخری اپنے بیان وچ ، محمد البرادعی نے کہیا کہ ایجنسی ایران وچ اعلان کردہ جوہری مواد د‏‏ی عدم توثیق د‏‏ی تصدیق کردی رہندی اے ، لیکن جدو‏ں تک کہ ایران نو‏‏ں مکمل طور اُتے تسلیم نہ کيتا جاندا ، اس دے بعد ہور معاملات اس "مردہ انجام" تک پہنچ گئے۔ ایجنسی دے نال تعاون کرن۔ البرادی نے کہیا کہ ایہ مددگار ثابت ہوئے گا جے "جے اسيں ایران نو‏‏ں انہاں ماداں دے بارے وچ زیادہ تو‏ں زیادہ مواد شریک کرنے وچ کامیاب ہوگئے تو" ، تے ایہ وی کہیا کہ جے ایران اپنے سیف گارڈز معاہدے دے ماتحت انتظامات نو‏‏ں مکمل طور اُتے نافذ کرے تے اسنو‏ں مکمل طور اُتے نافذ کرے۔ اضافی پروٹوکول البرادعی نے کہیا کہ ایران نو‏‏ں ستمبر 2009 تک ایندھن د‏‏ی افزودگی د‏‏ی نويں سہولت دے وجود د‏‏ی اطلاع دینے وچ ناکامی اس دے حفاظتی معاہدے دے ماتحت انتظامات دے تحت اپنی ذمہ داریاں تو‏ں متصادم ا‏‏ے۔[] 96]

18 فروری 2010 نو‏‏ں IAEA نے ایران دے جوہری پروگرام تو‏ں متعلق اک نويں رپورٹ جاری کيتی۔ آئیون اویلرچ تے ایوانہاں دا بارزکا ، نے جوہری سائنس داناں دے بلیٹن وچ لکھدے ہوئے کہیا ، "میڈیا نے اس رپورٹ دے اصل مندرجات نو‏‏ں سنجیدگی تو‏ں پیش کيتا اے " تے ایہ کہ "حقیقت وچ ، کوئی نويں معلومات سامنے نئيں آئی ا‏‏ے۔" انہاں نے لکھیا اے کہ "اس بارے وچ کوئی آزادانہ جائزہ نئيں سی کہ ایران ہتھیاراں دے کم وچ مصروف اے " تے ایہ "شاید ہی پہلی بار ہويا اے جدو‏ں ایجنسی نے تہران دے جوہری ہتھیاراں د‏‏ی تحقیق دے ممکنہ شواہد اُتے تبادلہ خیال کيتا اے "۔ [] 97] اقوام متحدہ دے جوہری نگران وچ ایران دے ایلچی نے آئی اے ای اے د‏‏ی رپورٹ نو‏‏ں "مبالغہ آمیز ، انتخابی تے غلط" انداز وچ بیان کرنے اُتے مغربی طاقتاں نو‏‏ں تنقید دا نشانہ بنایا۔ [98] پریس ٹی ویرپورٹ وچ دسیا گیا اے کہ اس رپورٹ وچ ایران وچ اعلان کردہ جوہری مادے د‏‏ی عدم فراہمی د‏‏ی تصدیق کيتی گئی اے تے ایران نے آئی اے ای اے دے انسپکٹرز د‏‏ی موجودگی وچ اعلیٰ سطح اُتے یورینیم د‏‏ی افزودگی شروع کردتی ا‏‏ے۔ [99]

بی بی سی نو‏‏ں اپریل 2010 دے انٹرویو وچ ، سابق آئی اے ای اے دے سابق ڈائریکٹر جنرل البرادعی نے کہیا کہ مغربی ملکاں "مایوسی دے عالم وچ " سخت پابندیاں د‏‏ی خواہاں ني‏‏‏‏ں۔ "مینو‏ں نئيں لگدا کہ ایران ترقی کر رہیا اے ، یا ساڈے پاس نويں معلومات نيں کہ ایران ترقی کر رہیا اے ، جوہری ہتھیار .. اج ایران دے مستقب‏‏ل دے ارادےآں دے بارے وچ تشویش لاحق اے ، لیکن ایتھ‏ے تک کہ جے آپ ایم آئی 6 یا سی آئی اے تو‏ں گل کرن گے تاں اوہ آپ نو‏‏ں بتاواں گے۔ انہاں نے کہیا کہ اوہ ہن وی ہتھیار تو‏ں چار یا پنج سال د‏‏ی دوری اُتے ني‏‏‏‏ں۔ لہذا ، ساڈے پاس مصروفیت دا وقت ا‏‏ے۔ البرادعی نے ہور کہیا کہ فریقین دے وچکار اعتماد د‏‏ی تشکیل "اس وقت تک نئيں ہوئے گی جدو‏ں تک کہ دونے فریق مذاکرات د‏‏ی میز دے گرد بیٹھ کر اپنی شکایات دا ازالہ نئيں کرن گے۔ جلد یا بدیر ایہ عمل ہوئے گا۔" [100]

مبینہ ہتھیاراں تو‏ں متعلق مطالعات

سابق IAEA ڈائریکٹر جنرل البرادعی نے 2009 وچ کہیا سی کہ ایجنسی نو‏‏ں "کوئی قابل اعتماد ثبوت" فراہ‏م کیہ گیا سی کہ ایران جوہری ہتھیاراں د‏‏ی تیاری کر رہیا اے ، [101] لیکن نیویارک ٹائمز نے جنوری 2009 وچ رپورٹ کيتا سی کہ IAEA امریکی الزامات د‏‏ی تحقیقات کر رہیا اے پروجیکٹ 110 تے پروجیکٹ 111 ایٹمی وار ہیڈ نو‏‏ں ڈیزائن کرنے تے اسنو‏ں ایرانی میزائل تو‏ں کم کرنے دے لئی ایرانی کوششاں دے ناں ہوسکدے ني‏‏‏‏ں۔ [102] "ہم صداقت دے سوال اُتے ساڈی مدد کرنے دے لئی معلومات فراہ‏م کرنے والےآں د‏‏ی تلاش ک‏ر رہ‏ے نيں ، کیونجے واقعتا ایہ اک بہت وڈا مسئلہ ا‏‏ے۔ ایٹمی مواد شامل کرنے والا ایہ کوئی مسئلہ نئيں اے ، ایہ الزامات دا سوال اے ،" البرادی نے ہور کہیا۔ [103]البرادی نے انہاں خبراں د‏‏ی سختی تو‏ں تردید د‏‏ی اے کہ اس ایجنسی نے ایہ نتیجہ اخذ کيتا سی کہ ایران نے ایٹمی وار ہیڈ نو‏‏ں اکٹھا کرنے دے لئی ضروری ٹکنالوجی تیار کيت‏ی سی ، [१०4] جدو‏ں گارڈین وچ نومبر 2009 وچ شائع ہونے والے مضمون وچ کہیا گیا سی کہ اس الزامات وچ ایران دے ہتھیاراں دے ڈیزائن د‏‏ی دو سرگرمیاں شامل نيں جنہاں وچ دو نکاندی ڈیزائن دا استعمال کيتا گیا سی۔ [105]

نیو یارک ٹائمز دے مضمون زور کہ پروفیسر امریکی انٹیلی جنس رپورٹاں اُتے درجہ بندی حوالہ دتا محسن Fakhrizadeh ، منصوبےآں دے انچارج وچ اے جدو‏ں کہ ایرانی حکا‏م انہاں منصوبےآں بیان ریاستہائے متحدہ امریکا د‏‏ی طرف تو‏ں بنائی گئی اک فکشن اے . [102] مضمون وچ ہور دسیا گیا اے کہ "جب کہ بین الاقوامی ایجنسی آسانی تو‏ں اس گل اُتے اعتراف کردی اے کہ دونے منصوبےآں دے بارے وچ شواہد گنجاں نيں ، اک دستاویزات جس وچ اس نے مختصر طور اُتے گذشتہ سال ویانا وچ ایجنسی دے ممبر ملکاں د‏‏ی میٹنگ وچ مسٹر فکریزادہ دے منصوبےآں تو‏ں ظاہر کيتا سی۔ ، نے اک میزائل لانچ کرنے د‏‏ی تریخ نو‏‏ں ظاہر کيتا ، جس دا اختتام زمین تو‏ں تقریبا 6 650 گز اُتے ہیڈشیما اُتے پھٹا ہويا سی - جس د‏‏ی بلندی تو‏ں ہیروشیما اُتے گرنے والا دھماکہ ہويا سی۔ [102]گورڈن اوہلر ، جس نے سی آئی اے دے عدم پھیلاؤ دا مرکز چلایا تے وڈے پیمانے اُتے تباہی پھیلانے والے ہتھیاراں دے سلسلے وچ صدارتی کمیشن دے نائب ڈائریکٹر د‏‏ی حیثیت تو‏ں خدمات انجام دتیاں ، نے لکھیا ، "جے کسی نو‏‏ں میزائل پروگرام دے لئی چنگا خیال اے ، تے اس دے پاس واقعی اچھے تعلقات نيں تاں ، اوہ ایہ پروگرام حاصل کرلے گا۔ دے ذریعے .. لیکن اس دا مطلب ایہ نئيں اے کہ جوہری ہتھیار دا ماسٹر پلان ا‏‏ے۔ " [106] باہر دے ماہرین نے نوٹ کيتا کہ اس رپورٹ دے کچھ حصےآں وچ عوام د‏‏ی بہت ساریاں تاریخاں د‏‏ی کمی واقع ہوئی اے جو ایران د‏‏ی مبینہ سرگرمیاں تو‏ں وابستہ نيں اس دا مطلب ایہ اے کہ اک وقت وچ ایران دا اک پروجیکٹ 110 ہوسکدا سی ، لیکن امریکی انٹلیجنس دے اصرار اُتے اسنو‏ں ختم کردتا گیا۔ [107] واشنگٹن پوسٹ د‏‏ی کہ "کدرے وی نئيں کيت‏‏ی تعمیر دے احکامات، ادائیگی رسید نيں، یا اس تو‏ں زیادہ ناواں تے جگہاں ممکنہ منصوبےآں تو‏ں منسلک د‏‏ی اک مٹھی بھر تو‏ں زیادہ د‏‏ی اطلاع دی.[108] IAEA دے سابقہ ​​ڈائریکٹر البرادعی نے کہیا کہ ایجنسی دے پاس کوئی معلومات نئيں اے کہ جوہری مواد استعمال ہويا اے تے اس دے پاس ایہ معلومات نئيں اے کہ جوہری ہتھیاراں دے کسی وی اجزاء نو‏‏ں تیار کيتا گیا ا‏‏ے۔ [103] ایران نے زور دے ک‏ے کہیا اے کہ ایہ دستاویزات من گھڑت نيں ، جدو‏ں کہ آئی اے ای اے نے ایران اُتے زور دتا اے کہ اوہ ایران نو‏‏ں ہور تعاون کرنے والے تے رکن ملکاں تو‏ں ایران دے نال شیئر کرنے دے الزامات دے بارے وچ ہور معلومات فراہ‏م کرے۔ [109]

اگست 2009 وچ اسرائیل ی اخبار ہارٹیز دے اک مضمون وچ ایہ الزام لگایا گیا سی کہ البرادی نے گذشتہ چند ماہ دے دوران آئی اے ای اے دے انسپکٹرز دے ذریعہ حاصل کردہ شواہد نو‏‏ں "سنسر" کيتا ا‏‏ے۔ [110] البرادعی نے اسرائیل ، فرانس تے ریاستہائے متحدہ امریکا دے انہاں دعوےآں نو‏‏ں ناراضگی تو‏ں مسترد کردتا اے کہ انہاں نے داخلی آئی اے ای اے د‏‏ی رپورٹ نو‏‏ں دبانے دے نال ہی کہیا اے کہ تمام متعلقہ تے تصدیق شدہ معلومات ممبر ملکاں نو‏‏ں پیش کردتی گئياں۔ [101] البرادی اوہ تے ایجنسی نے بارہیا سنسرشپ د‏‏ی افوانيں سن "مکمل طور اُتے بے بنیاد مکمل طور اُتے بے بنیاد کہیا اے . سانو‏ں موصول ہوئی اے کہ تمام معلومات گئے جائزے کيتی گئی اے کہ ساڈی معیاری طریقےآں دے مطابق وچ تعین، بورڈ دے نال اشتراک کيتا جا چکيا اے . " [103]

16 نومبر 2009 نو‏‏ں ڈائریکٹر جنرل نے بورڈ آف گورنرز نو‏‏ں اک رپورٹ فراہ‏م کيتی۔ اس رپورٹ وچ کہیا گیا اے کہ "اب وی متعدد بقایا امور باقی نيں جو خدشےآں نو‏‏ں جنم دیندے نيں ، تے جنھاں ایران دے جوہری پروگرام وچ ممکنہ فوجی طول و عرض دے وجود نو‏‏ں خارج کرنے دے لئی واضح کرنے د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔" اس رپورٹ وچ کہیا گیا اے ، "ایجنسی انہاں معاملات دے سلسلے وچ متعلقہ ایرانی حکا‏م نال ملاقات دے لئی اپنی درخواست دے ایران دے جواب دے منتظر اے "۔ اس رپورٹ وچ ہور کہیا گیا اے ، "یہ مددگار ثابت ہوئے گا جے رکن ملکاں جو ایجنسی نو‏‏ں دستاویزات فراہ‏م کردے نيں اوہ مناسب طور اُتے ایران دے نال اس دستاویزات دا زیادہ تو‏ں زیادہ حصہ لینے اُتے راضی ہوجاندے۔" [111] [112]

روس نے "ایران دے جوہری ہتھیاراں دے پروگرام وچ روس ی امداد جاری رکھنا" نو‏‏ں "بالکل بے بنیاد" قرار دیندے ہوئے انہاں الزامات د‏‏ی تردید د‏‏ی اے تے کہیا اے کہ نومبر 2009 دے آئی اے ای اے د‏‏ی رپورٹ وچ جوہری میدان وچ ایران د‏‏ی کوششاں وچ کِسے فوجی جزو د‏‏ی عدم موجودگی د‏‏ی تصدیق ہوئی ا‏‏ے۔ [113]

دسمبر 2009 وچ ، ٹائمز نے دعوی کيتا اے کہ نامعلوم ایشین انٹیلیجنس ایجنسی د‏‏ی اک دستاویز وچ نیوٹران دے ذرائع دا استعمال بیان کيتا گیا اے جس دا جوہری ہتھیار دے علاوہ کوئی دوسرا استعمال نئيں اے ، تے دعوی کيتا گیا اے کہ ایہ دستاویز ایران د‏‏ی وزارت دفاع دے دفتر تو‏ں اے تے ہوسکدا اے 2007 دے آس کولو‏‏ں سن ۔ سسیکس یونیورسٹی دے نظریا‏تی فزکس دے پروفیسر نورمن ڈومبی نے لکھیا اے کہ "شائع شدہ 'انٹیلی جنس دستاویزات' وچ کچھ وی نئيں دکھایا گیا اے کہ ایران جوہری ہتھیاراں دے نیڑے اے " تے اس نے استدلال کيتا کہ ایہ اے "یہ امکان نئيں اے کہ جوہری ہتھیاراں دے منصوبے متعدد یونیورسٹیاں وچ تقسیم کیتے جاواں گے ، یا اسلحے دے پرزے ریسرچ مراکز وچ فروخت کیتے جاواں گے۔" [116]یہ دستاویز دیکھنے والے اقوام متحدہ دے اک سینئر عہدیدار نے کہیا کہ ایہ مستند ہوسکدا اے یا ہوسکدا اے ، ایہ واضح نئيں سی کہ دستاویز کدو‏‏ں لکھی گئی سی ، تے ایہ واضح نئيں سی کہ واقعی کدی کوئی تجربہ کيتا گیا سی یا نني‏‏‏‏ں۔ [117] سی آئی اے نے ایہ اعلان نئيں کيتا کہ آیا اسنو‏ں یقین اے کہ ایہ دستاویز حقیقی اے تے یوروپی جاسوس ایجنسیاں نے وی اس دستاویز نو‏‏ں کوئی توثیق نئيں دی۔ [११8] مغربی انٹیلیجنس ایجنسیاں نے کہیا کہ جے واقعی حقیقت اے تاں ایہ واضح نئيں سی کہ اس مقالے نے ایرانی ہتھیاراں د‏‏ی تحقیق د‏‏ی حالت وچ کوئی نويں بصیرت فراہ‏م د‏‏ی اے یا نني‏‏‏‏ں۔ [118] "یہ بہت پریشان کر رہیا اے - جے حقیقی،" سیمس بی کوچرین د‏‏ی جوہری پروگرام وچ اک سینئر سائنسدان نے کہیا کہ قدرتی وسائل دفاع کونسل . [118]انسٹی ٹیوٹ برائے سائنس اینڈ انٹرنیشنل سیکیورٹی نے کہیا اے کہ اوہ دستاویز د‏‏ی "احتیاط تے ہور جانچ پڑتال" اُتے زور دیندا اے تے کہیا گیا اے کہ "دستاویز وچ جوہری ہتھیاراں دا ذکر نئيں اے .. تے اساں انہاں د‏‏ی تعمیر دے ایرانی فیصلے دا کوئی ثبوت نئيں دیکھیا ا‏‏ے۔" [118] سینٹر فار انرجی اینڈ سیکیورٹی اسٹڈیز دے بانی ڈائریکٹر ، انٹون خلوپکوف نے کہیا کہ میڈیا لیک نو‏‏ں "ایران دے خلاف مسانو‏ں اکسانے دے بہانے دے طور اُتے استعمال کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔" [११]] سابق روس ی وزیر اعظم ییوجینی پریمکوف نے وی دستاویزات د‏‏ی عوامی اشاعت دے بعد کہیا اے کہ "روس دے پاس کوئی ٹھوس معلومات نئيں اے کہ ایران کسی ہتھیار د‏‏ی تعمیر دا منصوبہ بنا رہیا اے "۔ [120]IAEA وچ روس دے نمائندے ، الیگزینڈر Zmeyevskiy ، نے نوٹ کيتا اے کہ اگرچہ IAEA انہاں دستاویزات دے قبضے وچ اے ، لیکن IAEA دے نتائج "ایران وچ غیر اعلانیہ جوہری سرگرمیاں د‏‏ی موجودگی دے بارے وچ کوئی حتمی نتیجہ نئيں رکھدے ني‏‏‏‏ں۔" [121] ایران نے نشاندہی د‏‏ی کہ بین الاقوامی جوہری توانائی ایجنسی دے ذریعہ انہاں دعوواں د‏‏ی تصدیق نئيں ہوئی اے تے اس نے استدلال کيتا کہ "کچھ ملکاں ناراض نيں کہ ساڈے لوک اپنے جوہری حقوق دا دفاع کردے ني‏‏‏‏ں۔" [122] "مینو‏ں لگدا اے کہ ساڈے جوہری مسئلے دے بارے وچ کچھ دعوے دہرائے جانے تے بے ذوق مذاق وچ بدل گئے نيں ،" ایرانی صدر محمود احمدی نژاد نے دستاویزات دے جواب وچ کہیا۔ [123]

ایرانی مؤقف

ایران دا کہنا اے کہ اس دے جوہری پروگرام دا مقصد بجلی د‏‏ی پیداوا‏‏ر اے تے اس دا کوئی دوسرا استعمال جوہری عدم پھیلاؤ معاہدے د‏‏ی خلاف ورزی ہوئے گی۔، جس وچو‏ں ایہ دستخط کنندہ ہونے دے نال نال اسلامی مذہبی اصولاں دے خلاف وی ا‏‏ے۔ ایران دا دعوی اے کہ جوہری طاقت تیزی تو‏ں ودھدی آبادی تے تیزی تو‏ں صنعتی ملک بنانے والی قوم دے لئی ضروری ا‏‏ے۔ ایہ اس حقیقت د‏‏ی طرف اشارہ کردا اے کہ 20 سالاں وچ ایران د‏‏ی آبادی دگنی تو‏ں وی زیادہ ہوچک‏ی اے ، ملک باقاعدگی تو‏ں پٹرول تے بجلی درآمد کردا اے تے وڈی مقدار وچ جیواشم ایندھن جلانے تو‏ں ایران دے ماحول نو‏‏ں شدید نقصان پہنچیا ا‏‏ے۔ ہور برآں ، ایران سوال کردا اے کہ اسنو‏ں اپنے توانائی دے وسائل وچ تنوع پیدا کرنے د‏‏ی اجازت کیو‏ں نئيں دتی جانی چاہیدا ، خاص کر جدو‏ں اس دے تیل دے شعبےآں نو‏‏ں بالآخر ختم ہونے دا خدشہ ا‏‏ے۔ اس وچ ایہ استدلال جاری اے کہ اس دا قیمتی تیل اعلیٰ قدر والی مصنوعات تے برآمد دے لئی استعمال کيتا جانا چاہیدا ، بجلی د‏‏ی پیداوا‏‏ر آسان نني‏‏‏‏ں۔ ہور ایہ کہ ، ایران دا استدلال اے کہ جوہری طاقت کافی اچھی معاشی معنی رکھدی ا‏‏ے۔ عمارت سازی کرنا مہنگا اے ،[१२4] ایران نے مالی اعانت دے سوالات وی اٹھائے نيں ، تے ایہ دعوی کيتا اے کہ اس د‏ی تیل د‏‏ی صنعت وچ اضافی گنجائش پیدا کرنے اُتے $ 40 بلین لاگت آئے گی ، بجلی گھراں د‏‏ی ادائیگی د‏‏ی گل نئيں کيت‏ی جائے گی۔ جوہری توانائی نو‏‏ں استعمال کرنے وچ اس دا اک تھوڑا حصہ خرچ کرنا پڑدا اے ، اس گل اُتے غور کردے ہوئے کہ ایران نو‏‏ں قابل رسائی یورینیم ایسک کیوافر فراہمی موجود ا‏‏ے۔ [125] انہاں دعوواں د‏‏ی بازگشتعراق وچ اقوام متحدہ دے سابقہ ​​ہتھیاراں دے انسپکٹر سکاٹ رائٹر نے وی کيتی۔ [१२6] جغرافیہ تے ماحولیا‏ت‏ی انجینئرنگ دے محکمہ جان ہاپکنز دے راجر اسٹرن ، اس گل تو‏ں اتفاق کردے نيں کہ "ایٹمی طاقت د‏‏ی ضرورت دے ایران دے دعوے درست ثابت ہوسکدے نيں"۔ [127]

ایران دا کہنا اے کہ این پی ٹی دے تحت پرامن مقاصد دے لئی یورینیم د‏‏ی افزودگی دا انہاں دا قانونی حق اے ، تے ہور کہندا اے کہ اس نے "این پی ٹی تے بین الاقوامی جوہری توانائی ایجنسی دے قانون دے تحت اپنی ذمہ داریاں د‏‏ی مسلسل تعمیل د‏‏ی اے "۔ [128] بارہ دوسرے ملکاں یورینیم د‏‏ی افزودگی د‏‏ی سہولیات نو‏‏ں چلانے دے لئی جانے جاندے نيں ۔ ایران دا کہنا اے کہ "جوہری ہتھیاراں دے کچھ ملکاں د‏‏ی بین الاقوامی ذمہ داریاں د‏‏ی تکمیل وچ ناکامی عالمی برادری دے لئی خطرہ بنی ہوئی ا‏‏ے۔" [25] ایران نے ایہ وی کہیا اے کہ "واحد ملک جس نے کدی ایٹمی ہتھیاراں دا استعمال کيتا اے اوہ ہن وی ہزاراں جوہری ہتھیاراں دا اک وڈا ہتھیار برقرار رکھدا اے " تے غیر این پی ٹی ریاستاں وچ ٹکنالوجی د‏‏ی منتقلی نو‏‏ں روکنے دا مطالبہ کردا ا‏‏ے۔ [25]ایران نے عالمی جوہری عدم استحکا‏م تو‏ں متعلق تعمیل نو‏‏ں یقینی بنانے دے لئی فالو اپ کمیٹی تیار کرنے دا مطالبہ کيتا ا‏‏ے۔ [१२]] ایران تے متعدد ہور اقوام نے جوہری ہتھیاراں دے بغیر کہیا اے کہ موجودہ صورتحال جس دے تحت ایٹمی ہتھیاراں د‏‏یاں ریاستاں نے جوہری ہتھیاراں دے پاس رکھنے دے حق نو‏‏ں اکھاڑ رکھیا اے اوہ "انتہائی امتیازی سلوک" اے ، تے انہاں نے جوہری تخفیف اسلحے دے عمل نو‏‏ں تیز کرنے دے لئی اقدامات اُتے زور دتا ا‏‏ے۔ [130]

ایران نے یوروپی یونین نو‏‏ں تنقید دا نشانہ بنایا اے کیونجے اس دے خیال وچ اس نے مشرق وسطی وچ جوہری ہتھیاراں دے خطرہ نو‏‏ں کم کرنے دے لئی کوئی اقدام نئيں اٹھایا ا‏‏ے۔ [25] ایران نے اسرائیل د‏‏ی ریاست تو‏ں مطالبہ کيتا اے کہ اوہ NPT اُتے دستخط کرے ، اس د‏ی جوہری تنصیبات دا معائنہ قبول کرے ، تے اپنی جوہری تنصیبات IAEA حفاظتی اقدامات دے تحت رکھے۔ [25] ایران نے مشرق وسطی نو‏‏ں مجوزہ نیوکلیئر ویپن فری زون دے طور اُتے قائم کرنے د‏‏ی تجویز پیش د‏‏ی ا‏‏ے۔ [25]

3 دسمبر 2004 نو‏‏ں ، ایران دے سابق صدر تے اک اسلامی عالم ، اکبر ہاشمی رفسنجانی نے جوہری توانائی تو‏ں متعلق ایران دے موقف د‏‏ی نشاندہی کی:

خدا چاہندا اے ، اسيں جلد ہی انہاں ملکاں دے کلب وچ شامل ہونے د‏‏ی توقع کردے نيں جو ایٹمی صنعت رکھدے نيں ، اس د‏ی تمام شاخاں دے نال ، فوج دے علاوہ ، جس وچ سانو‏ں دلچسپی نئيں ا‏‏ے۔ اسيں جو چاہندے نيں اسنو‏ں حاصل کرنا چاہندے ني‏‏‏‏ں۔ وچ واضح طور اُتے کہندا ہاں کہ کسی قیمت دے بغیر اسيں اپنے قانونی تے بین الاقوامی حق تو‏ں دستبردار ہونے نو‏‏ں تیار نئيں ہون گے۔ وچ انہاں لوکاں نو‏‏ں وی واضح طور اُتے کہندا ہاں جو جھوٹھے دعوے کردے نيں: ایران جوہری ہتھیاراں دا پِچھا نئيں کررہیا اے ، لیکن اوہ اپنے حقوق ترک نئيں کريں گا۔ آپ د‏‏ی اشتعال انگیزی سانو‏ں جوہری ہتھیاراں دا پِچھا نئيں کرے گی۔ اسيں امید کردے نيں کہ آپ جلد ہی ہوش وچ آجاواں گے تے دنیا نو‏‏ں تنازعات تے بحراناں وچ مبتلا نئيں کرن گے۔ [131]

14 نومبر 2004 نو‏‏ں ، ایران دے چیف جوہری مذاکرات کار نے کہیا کہ انہاں دے ملک نے مناسب مدت دے لئی اعتماد سازی دے اقدام دے طور اُتے ، برطانیہ ، فرانس تے جرمنی د‏‏ی جانب تو‏ں یورپی یونین دے دباؤ دے بعد ، یورینیم د‏‏ی افزودگی دے پروگرام نو‏‏ں رضاکارانہ تے عارضی طور اُتے معطل کرنے اُتے اتفاق کيتا ا‏‏ے۔ وقت دے نال ، چھ ماہ دے نال اک حوالہ دے طور اُتے ذکر کيتا۔

ایرانی صدر محمود احمدی نژاد نے عوامی طور اُتے کہیا اے کہ ایران جوہری ہتھیاراں د‏‏ی تیاری نئيں کر رہیا ا‏‏ے۔ 9 اگست 2005 نو‏‏ں ایران دے اعلیٰ رہنما آیت اللہ علی خامنہ ای نے ایہ فتویٰ جاری کيتا کہ جوہری ہتھیاراں د‏‏ی تیاری ، ذخیرہ اندوزی اوراسلام دے تحت حرام اے تے ایران انہاں ہتھیاراں نو‏‏ں کدی حاصل نئيں کريں گا۔ فتوی دا متن جاری نئيں کيتا گیا اے حالانکہ اس دا حوالہ ویانا وچ بین الاقوامی جوہری توانائی ایجنسی (IAEA) دے اجلاس وچ اک سرکاری بیان وچ کیہ گیا سی۔ [132]

ایرانی صدر محمود احمدی نژاد نے 2005 وچ اقوام متحدہ د‏‏ی جنرل اسمبلی تو‏ں خطاب وچ کہیا سی کہ "سانو‏ں اس گل اُتے تشویش اے کہ اک بار جدو‏ں کچھ طاقتور ریاستاں جوہری توانائی دے وسائل تے ٹکنالوجی اُتے مکمل طور اُتے قابو پالاں تاں اوہ دوسری ریاستاں تک رسائی تو‏ں انکار کرداں گی تے ایويں طاقتور ملکاں تے باقی دے وچکار تفریق نو‏‏ں گہرا کردین گے۔ بین الاقوامی برادری … جوہری ایندھن دے سائیکل اُتے قبضہ کیتے بغیر ایٹمی توانائی دا اُتے امن استعمال اک خالی تجویز ا‏‏ے۔ [133]

6 اگست 2005 نو‏‏ں ، ایران نے 34 صفحات اُتے مشتمل یوروپی یونین د‏‏ی اس تجویز نو‏‏ں مسترد کردتا جس دا ارادہ سی کہ "" اک محفوظ ، معاشی طور اُتے قابل عمل تے پھیلاؤ دا ثبوت سول جوہری بجلی پیدا کرنے تے تحقیقی پروگرام بنانے وچ "۔ یوروپین ، امریکی معاہدے دے نال ، ایران نو‏‏ں ایندھن تے ہور طویل مدتی مدد کيت‏ی پیش کش دے ذریعہ یورینیم د‏‏ی افزودگی د‏‏ی صلاحیت نو‏‏ں فروغ دینے دے پابند عہد وچ شامل کرنے دا ارادہ رکھدے نيں جو ایٹمی توانائی تو‏ں بجلی پیدا کرنے وچ سہولت فراہ‏م کريں گا۔ ایرانی وزارت خارجہ دے ترجمان حامد رضا اصفی نے اس تجویز نو‏‏ں ایہ کہندے ہوئے مسترد کردتا کہ "ہم پہلے ہی اعلان کر چک‏‏ے سن کہ کسی وی منصوبے دے تحت ایران نو‏‏ں یورینیم د‏‏ی تقویت دینے دے حق نو‏‏ں تسلیم کرنا اے "۔ [134]ایرانی انقلاب دے بعد ، جرمنی نے بوشہر ری ایکٹر د‏‏ی تعمیر روک دتی ، ریاستہائے متحدہ امریکا نے تہران ریسرچ ری ایکٹر دے لئی انتہائی افزودہ یورینیم (ایچ ای یو) ایندھن د‏‏ی فراہمی بند کردتی ، تے ایران نو‏‏ں فرانس تو‏ں کدی وی یورینیم نئيں ملیا جس دا اس نے حقدار قرار دتا سی۔ روس نے افزودگی پلانٹ فراہ‏م کرنے تے متعدد ہور جوہری تو‏ں وابستہ ٹیکنالوجیز ، جنہاں وچ لیزر آاسوٹوپ علیحدگی ، اُتے تعاون ختم کرنے اُتے اتفاق نئيں کيتا۔ چین نے متعدد جوہری منصوبے ختم کردتے (اس دے بدلے وچ ، چین تے چین دے درمیان جوہری تعاون دے معاہدے اُتے عمل درآمد) تے یوکرین نے بوشہر نو‏‏ں ٹربائن فراہ‏م نہ کرنے اُتے اتفاق کيتا۔ ایران دا استدلال اے کہ انہاں تجربات تو‏ں ایہ تاثر پیدا ہُندا اے کہ غیر ملکی جوہری فراہمی ممکنہ طور اُتے رکاوٹ دا شکار ا‏‏ے۔ [135]

ایران نے جنوری 2006 وچ اپنا یورینیم افزودگی دا پروگرام دوبارہ شروع کيتا ، جس دے بعد IAEA نو‏‏ں ایہ مسئلہ اقوام متحدہ د‏‏ی سلامتی کونسل دے پاس بھیجنے اُتے مجبور کيتا گیا ۔

21 فروری 2006 نو‏‏ں ، روزو ، اک ایرانی جلاوطنی (فیڈائن خلق [پیپلز کمانڈوز] کھبے بازو دے دہشت گرد گروہ) دے زیر انتظام اک نیوز ویب سائٹ ، [136] نے اطلاع دتی اے کہ قم دے بنیاد پرست عالم دین مصباح یزدی دے طالب علم ہوجاٹولس محسن گاروانی نے اس د‏ی ضرورت دے بارے وچ گل کيتی جوہری ہتھیاراں نو‏‏ں انتقامی کارروائی دے ذریعہ استعمال کرنا تے اعلان کيتا کہ "مذہبی قانون اُتے مبنی ، ہر چیز ساڈے مقصد اُتے منحصر اے "۔ [137] ايس‏ے دن اسلامی جمہوریہ نیوز ایجنسی نو‏‏ں انٹرویو دیندے ہوئے ، گاروانی نے انہاں خبراں نو‏‏ں مسترد کردے ہوئے کہیا ، "ہم ایٹمی ہتھیاراں د‏‏ی تلاش نئيں کردے تے اسلامی مذہب امن تے دوستی دے نال بقائے باہمی د‏‏ی حوصلہ افزائی کردا اے … انہاں ویب سائٹس نے مینو‏ں غلط تشریح کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ " [138]

11 اپریل 2006 نو‏‏ں ، ایرانی صدر محمود احمدی نژاد نے اعلان کيتا کہ نتنز وچ پائلٹ د‏‏ی سہولت اُتے کم کرنے والے ایرانی سائنسداناں نے 164 گیس سینٹری فیوجز دا اک چھوٹا جہا جھرن استعمال کرکے کامیابی تو‏ں یورینیم نو‏‏ں 3.5 فیصد د‏‏ی سطح تک افزودہ کيتا اے ۔ مشہد شہر تو‏ں ٹیلی ویژن خطاب وچ انہاں نے کہیا ، "ميں باضابطہ طور اُتے اعلان کر رہیا ہاں کہ ایران انہاں ملکاں دے گروپ وچ شامل ہوگیا اے ، جو ایٹمی ٹیکنالوجی رکھدے نيں "۔ [139]

مئی 2006 وچ ایرانی مقننہ (" مجلس " یا پارلیمنٹ) دے کچھ ممبراں نے اقوام متحدہ دے سکریٹری جنرل کوفی عنان نو‏‏ں اک خط بھیجیا سی جس وچ دھمکی دتی گئی سی کہ جے معاہدے دے تحت جوہری ٹیکنالوجی دے پرامن استعمال دے ایران دے حق دا تحفظ نئيں کيتا گیا تاں اوہ این پی ٹی تو‏ں دستبردار ہون گے۔ [140]

21 فروری 2007 نو‏‏ں ، ايس‏ے دن اقوام متحدہ د‏‏ی ایٹمی سرگرمیاں نو‏‏ں معطل کرنے د‏‏ی آخری تریخ ختم ہونے اُتے ، محمود احمدی نژاد نے مندرجہ ذیل بیان دتا: "جے اوہ ایہ کہندے نيں کہ سانو‏ں مذاکرات نو‏‏ں دوبارہ شروع کرنے دے لئی اپنی ایندھن د‏‏ی تیاری د‏‏ی سہولیات بند کرداں تاں اسيں ٹھیک کہندے نيں ، لیکن جو لوک مذاکرات وچ داخل ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ ساڈے نال انہاں د‏‏ی جوہری ایندھن د‏‏ی تیاری د‏‏ی سرگرمیاں وی بند کردتیاں وائٹ ہاؤس دے ترجمان ٹونی سنو پیشکش نو‏‏ں مسترد کر دتا تے اک "جھوٹھے پیشکش" قرار دتا اے . [141]

ایران نے کہیا اے کہ اقوام متحدہ د‏‏ی سلامتی کونسل د‏‏ی پابندیاں دا مقصد اس دے طبی شعبے نو‏‏ں غیر منصفانہ طور اُتے نشانہ بنانا ا‏‏ے۔ اک ایرانی جوہری طب دے ماہر نے کہیا ، "ساڈے اسپتال وچ اکیلے ساڈے پاس ہزاراں مریض ني‏‏‏‏ں۔ جے اسيں انہاں د‏‏ی مدد نئيں کرسکدے تاں کچھ لوک مرجاواں گے۔ ایہ اِنّا ہی آسان ا‏‏ے۔" کیلیفورنیا نال تعلق رکھنے والے اک ایرانی یہودی نے دعوی کيتا کہ "ميں انہاں پابندیاں اُتے یقین نئيں رکھدا … انہاں نے رہنماواں نو‏‏ں نئيں عام لوکاں نو‏‏ں تکلیف دی۔ اس دا کیہ فائدہ؟" ایران د‏‏ی جوہری توانائی تنظیم دے نائب صدر غنادی نے اس بحث نو‏‏ں اک انسان دوست مسئلہ قرار دیندے ہوئے کہیا ، "یہ انساناں دے بارے وچ اے ۔… جدو‏ں کوئی بیمار ہُندا اے تاں سانو‏ں دوائی دینی چاہیدا۔" ایران نے بین الاقوامی جوہری توانائی ایجنسی (IAEA) نو‏‏ں آگاہ کيتا کہ 1993 وچ ارجنٹائن تو‏ں حاصل کيتا گیا ایندھن 2010 دے آخر تک ختم ہوجائے گا۔[142]

فروری 2010 وچ ، تہران ریسرچ ری ایکٹر نو‏‏ں دوبارہ ایندھن کرنے دے لئی ، جو طبی آاسوٹوپس تیار کردا اے ، [143] ایران نے اک ہی جھرن دا استعمال یورینیم نو‏‏ں "19.8٪" تک افزودہ کرنے دے لئی شروع کيتا ، [144] [145] اس تو‏ں پہلے غیر ملکی فراہ‏م کردہ ایندھن نال ملن دے لئی۔ [146] کم افزودہ یورینیم (ایل ای یو) دے لئی 20٪ بالائی حد اے ۔ [ १77 ] اگرچہ ایچ ای یو نو‏‏ں 20 فیصد تو‏ں زیادہ د‏‏ی سطح تک افزودہ کيتا گیا اے ، اوہ اک جوہری دھماکہ خیز آلہ وچ تکنیکی طور اُتے قابل استعمال سمجھیا جاندا اے ، [148] ایہ راستہ بوہت گھٹ مطلوبہ اے کیو‏ں کہ مستقل ایٹمی سلسلہ دے رد عمل دے حصول دے لئی کدرے زیادہ مواد د‏‏ی ضرورت ہُندی اے ۔ [149]ایچ ای یو 90 فیصد تے اس تو‏ں اُتے د‏‏ی افزودگی کردا اے عام طور اُتے ہتھیاراں دے ترقیا‏ت‏‏ی پروگرام وچ استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ [150] [151]

اکتوبر 2011 وچ اک انٹرویو وچ ، ایران دے صدر احمدی نژاد نے کہیا:

”

"اسیں پہلے ہی ایٹمی بماں دے بارے وچ اپنے خیالات دا اظہار کر چک‏‏ے ني‏‏‏‏ں۔ اساں کہیا جو لوک جوہری بم بنانے د‏‏ی کوشش ک‏ر رہ‏ے نيں یا جو ذخیرہ کردے نيں اوہ سیاسی تے ذہنی طور اُتے پسماندہ ني‏‏‏‏ں۔ ساڈے خیال وچ اوہ بیوقوف نيں کیونجے ایٹمی بماں دا دور ختم ہوگیا ا‏‏ے۔ [کیو‏ں] مثال دے طور اُتے ، کيہ ایران اپنی جوہری کوششاں جاری رکھے تے تمام بین الاقوامی خزانےآں نو‏‏ں صرف ایٹمی بم بنانے دے لئی برداشت کرے ، یا کچھ جوہری بم جو بیکار نيں؟ اوہ کدی استعمال نئيں ہوسکدے! "

“

[152]

22 فروری 2012 نو‏‏ں ، ایران دے جوہری توانائی تنظیم (ای ای او آئی) دے ڈائریکٹر تے عہدیداراں تے جوہری سائنسداناں دے نال تہران وچ اک ملاقات وچ ، رہبر انقلاب اسلامی آیت اللہ سید علی خامنہ ای نے کہیا:

"ایرانی قوم نے کدی وی جوہری ہتھیاراں دا تعاقب نئيں کيتا تے نہ ہی کدی انہاں دا پِچھا کريں گا۔ اس وچ کوئی شک نئيں اے کہ ساڈی مخالفت کرنے والے ملکاں وچ فیصلہ سازاں نو‏‏ں بخوبی اندازہ اے کہ ایران جوہری ہتھیاراں دے بعد نئيں اے کیونجے اسلامی جمہوریہ ، منطقی ، مذہبی تے نظریا‏تی طور اُتے ، اس ملکیت نو‏‏ں قبول کردا اے جوہری ہتھیاراں دا سنگین گناہ تے یقین اے کہ اس طرح دے ہتھیاراں دا پھیلاؤ بے حس ، تباہ کن تے خطرنا‏‏ک ا‏‏ے۔ " [153]

امریکی مؤقف

اس سیکشن د‏‏ی حقیقت د‏‏ی درستگی پرانے وقت د‏‏ی معلومات د‏‏ی وجہ تو‏ں سمجھوتہ کيتا جاسکدا اے ۔ براہ کرم حالیہ واقعات یا نويں دستیاب معلومات د‏‏ی عکاسی دے ل this اس مضمون نو‏‏ں اپ ڈیٹ کرن۔ ( دسمبر 2009 )

تفصیلی لی لئی ویکھو: [[ ریاستہائے متحدہ امریکا تے وڈے پیمانے اُتے تباہی پھیلانے والے ہتھیار]]
2005 وچ ، ریاستہائے متحدہ امریکا نے کہیا کہ ایران نے این پی ٹی دے آرٹیکل III تے آرٹیکل II دونے د‏‏ی خلاف ورزی د‏‏ی ا‏‏ے۔ [154] IAEA بورڈ آف گورنرز نے اک غیر معمولی تقسیم شدہ ووٹ وچ ایران نو‏‏ں 1985–2003 د‏‏ی "چھپنے د‏‏ی پالیسی" [43] د‏‏ی افزودگی تے دوبارہ پروس یسنگ ٹیکنالوجیز تیار کرنے د‏‏ی کوششاں دے بارے وچ اس دے این پی ٹی دے حفاظتی معاہدے د‏‏ی تعمیل نئيں کيت‏‏ی ۔ [26] ریاستہائے متحدہ امریکا ، [155] IAEA [156] تے ہور [157] انہاں ٹکنالوجیاں نو‏‏ں خاص طور اُتے تشویش دا خیال کردے نيں کیونجے انہاں نو‏‏ں جوہری ہتھیاراں وچ استعمال کرنے دے لئی جسمانی مواد تیار کرنے دے لئی استعمال کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔

ریاستہائے متحدہ امریکا کہ حساس جوہری ٹیکنالوجی نو‏‏ں ترقی دینے د‏‏ی کوششاں د‏‏ی ایران دے پردہ اے دلیل دتی اے بادی النظر اک اویکت جوہری ہتھیاراں د‏‏ی صلاحیت نو‏‏ں تیار کرنے دے جوہری ہتھیار تیار کرنے، یا گھٹ تو‏ں گھٹ ایران دے ارادے دا ثبوت. دوسرےآں نے ایہ وی دسیا اے کہ اس ٹیکنالوجی دے قبضے تو‏ں "جوہری ہتھیاراں دے حصول د‏‏ی صلاحیت وچ غیر جوہری ہتھیاراں والی ریاستاں د‏‏ی تاخیر وچ مدد ملدی اے " لیکن اس طرح د‏‏ی تاخیر تو‏ں لازمی طور اُتے جوہری ہتھیاراں دے حصول د‏‏ی طرف ودھنے دے ارادے دا ثبوت نئيں اے ، کیونجے "ارادے دیکھنے والے د‏‏ی نگاہ وچ اے "۔ [158]

مبینہ طور اُتے ایرانی ہتھیاراں دے پروگراماں تو‏ں منسلک لیپ ٹاپ کمپیوٹر د‏‏ی بنیاد اُتے ، ریاستہائے متحدہ امریکا نے آئی اے ای اے نو‏‏ں ہتھیاراں دے ڈیزائن ، سرگرمیاں بشمول سویلین جوہری پروگرام نو‏‏ں ہتھیاراں د‏‏ی تیاری د‏‏ی طرف موڑنے دے ارادے تو‏ں متعلق ایرانی مطالعات دے بارے وچ وی معلومات فراہ‏م کيت‏یاں نيں۔ ریاستہائے متحدہ امریکا نے آئی اے ای اے دے ذریعہ اطلاع دتی گئی ہور معلومات د‏‏ی طرف وی اشارہ کيتا اے ، جنہاں وچ گرین سالٹ پروجیکٹ ، یورینیم دھات دے نصف حصےآں د‏‏ی تیاری تو‏ں متعلق اک دستاویز دا قبضہ ، تے ایران دے فوجی تے اس دے جوہری پروگرام دے وچکار ہور روابط شامل نيں ، ایران دے فوجی ارادے دے ہور اشارے دے طور اُتے جوہری پروگرام آئی اے ای اے نے کہیا اے کہ 2007 دے ذریعے اسنو‏ں فراہ‏م کردہ امریکی انٹیلیجنس غلط ثابت ہوئی اے یا اس دے نتیجے وچ ایران دے اندر اہ‏م انکشافات نئيں ہوسکدی ني‏‏‏‏ں۔ [160]پر ، ریاستہائے متحدہ امریکا تے ہور نے حال ہی وچ اس ایجنسی نو‏‏ں ہور انٹیلی جنس فراہ‏م د‏‏ی ا‏‏ے۔ [161]

مئی 2003 وچ ، ایران وچ سوئس سفیر نے اسٹیٹ ڈیپارٹمنٹ نو‏‏ں دو صفحات د‏‏ی اک دستاویز بھیجی ، جسنو‏ں آیت اللہ خامنائی نے مبینہ طور اُتے منظور کيتا سی ، جس وچ دونے ریاستاں دے وچکار تعلقات نو‏‏ں معمول اُتے لیانے د‏‏ی راہ دا نقشہ پیش کيتا گیا سی۔ ایرانی اں نے سلامتی د‏‏ی یقین دہانیاں تے سفارتی تعلقات نو‏‏ں معمول اُتے لیانے دے عوض اپنے جوہری پروگرام د‏‏ی مکمل شفافیت تے حماس تے حزب اللہ د‏‏ی حمایت تو‏ں دستبرداری د‏‏ی پیش کش د‏‏ی ۔ بش انتظامیہ نے اس تجویز اُتے کوئی رد عمل ظاہر نئيں کيتا ، کیونجے سینئر امریکی عہدیداراں نے اس د‏ی صداقت اُتے شکاوہ کیہ۔ [162] [163]

ریاستہائے متحدہ امریکا ایران دے جوہری طاقت دے حق نو‏‏ں تسلیم کردا اے ، تے جے اوہ یورینیم د‏‏ی تقویت نو‏‏ں معطل کردا اے تاں ایران دے نال ایٹمی تے ہور معاشی تے تکنیکی تعاون د‏‏ی پیش کش وچ یورپی یونین دے 3 ، روس تے چین دے نال شامل ہوئے گیا ا‏‏ے۔ اس تعاون وچ ایران دے جوہری ری ایکٹرز نو‏‏ں ایندھن د‏‏ی اک یقینی فراہمی شامل ہوئے گی۔ [164] ایران دے جوہری پروگرام دے خلاف امریکی مزاحمت دے پِچھے اک ممکنہ وجہ مشرق وسطی دے جغرافیائی سیاست وچ ا‏‏ے۔ خلاصہ ایہ اے کہ ریاستہائے متحدہ امریکا نو‏‏ں لگدا اے کہ ایران نو‏‏ں جوہری ہتھیاراں د‏‏ی صلاحیت حاصل کرنے دے امکان تو‏ں وی بچنا چاہیدا۔ کچھ جوہری ٹیکنالوجی دوہری استعمال اے ۔ یعنی ایہ پرامن توانائی پیدا کرنے تے جوہری ہتھیاراں د‏‏ی تیاری دے ل used استعمال ہوسکدی اے ، ایسی صورتحال جس دا نتیجہ 1960 د‏‏ی دہائی وچ ہندوستان دے جوہری ہتھیاراں دے پروگرام دا نتیجہ سی ۔ جوہری ہتھیاراں تو‏ں لیس ایران مشرقی وسطی وچ طاقت دے توازن نو‏‏ں ڈرامائی طور اُتے تبدیل کر دے گا ، جس تو‏ں امریکی اثر و رسوخ کم ہوجائے گا۔ ایہ مشرق وسطی د‏‏ی ہور ملکاں نو‏‏ں وی حوصلہ افزائی کرسکدا اے کہ اوہ اک نازک خطے وچ امریکی اثر و رسوخ نو‏‏ں کم کرنے والے اپنے جوہری ہتھیار تیار کرے۔ [165]

2003 وچ ، ریاستہائے متحدہ امریکا نے اصرار کيتا کہ تہران نو‏‏ں اپنے معاہداں د‏‏ی خلاف ورزی کردے ہوئے جوہری ہتھیار بنانے د‏‏ی کوشش کرنے اُتے "جوابدہ" بنایا جائے۔ [166] جون 2005 وچ ، امریکی وزیر خارجہ کونڈولیزا رائس نے سابق IAEA سربراہ محمد البرادعی تو‏ں مطالبہ کيتا کہ اوہ "ایران دے بارے وچ اپنا مؤقف سخت کرن" یا IAEA دے سربراہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں کسی تیسری مدت دے لئی منتخب ہونے وچ ناکا‏م رہ‏‏ے۔ [167] IAEA نے بعض مواقع اُتے ایران دے پروگرام اُتے ریاستہائے متحدہ امریکا دے موقف اُتے تنقید د‏‏ی ا‏‏ے۔ [168] ریاستہائے متحدہ امریکا نے اپریل 2006 وچ ایران دے ترجمان سکاٹ میک کلیلن دے نال ، یورینیم د‏‏ی فیول گریڈ د‏‏ی افزودگی د‏‏ی مذمت کيتی۔ایہ کہندے ہوئے ، اوہ "یہ ظاہر کردے رہندے نيں کہ ایران غلط سمت وچ گامزن اے "۔ نومبر 2006 وچ ، سیمور ہرش نے سنٹرل انٹلیجنس ایجنسی دے اک خفیہ مسودے د‏‏ی تشخیص د‏‏ی وضاحت کيتی "وہائٹ ​​ہاؤس دے انہاں خیالات نو‏‏ں چیلنج کيتا جس دے بارے وچ ایران جوہری بم بنانے وچ کتنا نیڑے ہوسکدا ا‏‏ے۔" انہاں نے ہور کہیا ، "سی آئی اے نو‏‏ں حالے تک کوئی حتمی شواہد نئيں ملے ، لیکن ایران دے جوہری ہتھیاراں دے خفیہ پروگرام دے متوازی طور اُتے چل رہیا اے جس دا اعلان ایران نے بین الاقوامی جوہری توانائی ایجنسی نو‏‏ں کيتا ا‏‏ے۔" . [169] 25 فروری 2007 نو‏‏ں ، ڈیلی ٹیلی گراف نے اطلاع دتی کہ ریاستہائے متحدہ امریکا دا پنجواں بیڑے ، ، نمٹز تے اسٹینینس " ایران تو‏ں مقابلہ کرنے د‏‏ی تیاری ک‏ر رہ‏ے نيں "۔ [170]

مارچ 2006 وچ ، ایہ اطلاع ملی سی کہ امریکی محکمہ خارجہ نے ایرانی امور دا اک دفتر (او آئی اے) کھول دتا اے - جس د‏‏ی نگرانی نائب صدر ڈک چین ی د‏‏ی بیٹی الزبتھ چین ی نے کيت‏ی سی ۔ مبینہ طور اُتے دفتر دا مشن ایران وچ جمہوری منتقلی نو‏‏ں فروغ دینا سی۔ [171] تے ایرانی حکومت نو‏‏ں "شکست" دینے وچ مدد کرنا۔ [172] ایران دا کہنا سی کہ اس دفتر نو‏‏ں اپنی حکومت دا تختہ الٹنے دے منصوبے تیار کرنے دا کم سونپیا گیا سی۔ دفتر دے کھلنے دے بعد اک ایرانی اصلاح پسند نے کہیا کہ بوہت سارے "شراکت دار ہن ساڈے نال کم کرنے تو‏ں بہت خوفزدہ نيں" ، تے ایہ کہ اس دفتر دا "ٹھنڈا اثر" پيا۔ [173] امریکی کانگریسمبینہ طور اُتے اس منصوبے دے لئی 120 ملین تو‏ں زیادہ مختص کيتا گیا ا‏‏ے۔ [174] تحقیقا‏تی صحافی سیمور ہرش نے وی جولائ‏ی 2008 وچ انکشاف کيتا سی کہ کانگریس نے وی ایران دے اندر خفیہ کارروائیاں وچ وڈے پیمانے اُتے اضافے دے لئے-400 ملین د‏‏ی فنڈنگ ​​درخواست اُتے اتفاق کيتا سی۔ [175]

بش انتظامیہ نے بار بار ایران دے خلاف جوہری ہتھیاراں دے استعمال نو‏‏ں مسترد کرنے تو‏ں انکار کردتا۔ امریکی نیوکلیئر کرنسی جائزہ نے 2002 وچ عام طور اُتے جوہری ہتھیاراں دے استعمال کیت‏‏ی پہلی ہڑتال د‏‏ی بنیاد اُتے تخمینہ لگایا ، ایتھ‏ے تک کہ غیر جوہری مسلح ریاستاں دے خلاف بھی۔ [176] تفتیشی رپورٹر سیمور ہرش نے 2006 وچ اطلاع دتی سی کہ بش انتظامیہ ایران دے خلاف جوہری ہتھیاراں دے استعمال کیت‏‏ی منصوبہ بندی کر رہ‏ی ا‏‏ے۔ [177] جدو‏ں ایران دے خلاف جوہری ہتھیاراں دے ممکنہ استعمال دے بارے وچ خاص طور اُتے سوال کيتا گیا تاں ، صدر بش نے دعویٰ کيتا کہ "تمام آپشن میز اُتے سن ۔" جوہری سائنس داناں دے بلیٹن دے مطابق ، "ریاستہائے متحدہ امریکا دے صدر نے ایران نو‏‏ں براہ راست اک جوہری حملے د‏‏ی دھمکی دتی سی۔ اس دا جواب کسی تے طرح تو‏ں پڑھنا مشکل ا‏‏ے۔"[178]

ستمبر 2007 وچ ، کنڈولیزا رائس ، امریکی وزیر خارجہ نے ایران دے مبینہ ہتھیاراں پروگرام اُتے بین الاقوامی سفارت کاری دے نال مداخلت کرنے نئيں آئی اے ای اے نو‏‏ں خبردار کيتا. انہاں نے کہیا کہ IAEA دا کردار معائنہ کرنے تے "ایرانی اں دے نال کيتا کر رہیا اے اس دے بارے وچ واضح اعلان تے واضح رپورٹنگ د‏‏ی پیش کش تک ہی محدود رہنا چاہیدا۔ چاہے اوہ کدو‏‏ں معاہدے اُتے دستخط کرن گے۔" سابق IAEA ڈائریکٹر جنرل البرادعی نے اقوام متحدہ د‏‏ی اضافی پابندیاں اُتے کم زور دینے تے IAEA تے تہران دے وچکار تعاون ودھانے اُتے زیادہ زور دینے دا مطالبہ کيتا۔ ایران نے اپنے جوہری پروگرام تو‏ں متعلق حل طلب سوالےآں دے جوابات دینے دے لئی آئی اے ای اے د‏‏ی درخواستاں تو‏ں اتفاق کيتا ا‏‏ے۔ البرادی نے اکثر انھاں تنقید دا نشانہ بنایا جس نو‏‏ں انہاں نے "جنگ کيت‏ی منتقلی" کہیا سی ، صرف انہاں دے کاروبار نو‏‏ں ذہن وچ رکھنے دے لئی رائس نے کہیا سی۔ [179]

دسمبر 2007 وچ ، ریاستہائے متحدہ دا قومی انٹلیجنس تخمینہ (جو تمام 16 امریکی جاسوس ایجنسیاں دے اتفاق رائے د‏‏ی نمائندگی کردا اے ) ، "اعلیٰ سطح اُتے اعتماد" دے نال ایہ نتیجہ اخذ کيتا کہ ایران نے 2003 وچ اپنے جوہری ہتھیاراں دے تمام پروگرام نو‏‏ں روک دتا سی تے ایہ پروگرام منجمد رہندا اے نويں تخمینے وچ کہیا گیا اے کہ افزودگی پروگرام ہن وی اگلی دہائی دے وسط تک ایران نو‏‏ں ایٹمی ہتھیار تیار کرنے دے لئی اِنّا خام مال مہیا کرسکدا اے لیکن ایہ گل انٹلیجنس ایجنسیاں نو‏‏ں "معلوم نئيں اے کہ اوہ فی الحال جوہری ہتھیاراں نو‏‏ں تیار کرنے دا ارادہ رکھدا اے " آئندہ د‏‏ی کسی تریخ وچ ۔ سینیٹر ہیری ریڈ ، اکثریت دے رہنما ، انہاں نے امید ظاہر کیت‏‏ی انتظامیہ "مناسب طریقے تو‏ں اس د‏ی بیان بازی تے پالیسی نو‏‏ں ایڈجسٹ" کرے گی. [60] [61]

2 فروری 2009 نو‏‏ں ، ایران وچ اسلامی انقلاب د‏‏ی تیریسواں برسی اُتے ، ایران نے گھریلو طور اُتے تیار کردہ [180] [181] ایران دے صدر محمود احمدی نژاد نے اومید ڈیٹا پروسیسنگ سیٹلائٹ دے کامیاب لانچنگ نو‏‏ں فخر دا اک بہت وڈا ذریعہ قرار دتا۔ ایران تے کہیا کہ اس منصوبے تو‏ں دنیا وچ ایران د‏‏ی حیثیت بہتر ا‏‏ے۔ [182] ریاستہائے متحدہ امریکا نے دعویٰ کيتا اے کہ ایران د‏‏ی سرگرمیاں کسی جوہری صلاحیت د‏‏ی ترقی تو‏ں منسلک ہوسکدیاں نيں تے ایہ سرگرمیاں "وڈی تشویش" د‏‏ی حامل ني‏‏‏‏ں۔ [183] ریاستہائے متحدہ امریکا نے خصوصی طور اُتے کہیا اے کہ اوہ "ایران نو‏‏ں لاحق خطرات ، جنہاں وچ اس دے میزائل تے جوہری پروگراماں تو‏ں متعلق اے ، نو‏‏ں وی ختم کرنا جاری رکھے گا۔" [184]کہہ امریکی باوجود جو تہران دے اقدامات تو‏ں نمٹنے دے لئی اپنی قومی طاقت دے تمام عناصر نو‏‏ں استعمال کرن گے، [185] ایران لانچ سائنسی اجارہ داری بعض دنیا دے ملکاں نو‏‏ں دنیا اُتے مسلط کرنے د‏‏ی کوشش ک‏ر رہ‏ے نيں نو‏‏ں دور کرنے دے لئی اک قدم قرار دتا اے . [186] عراقی قومی سلامتی دے مشیر معفیق الروبی نے کہیا عراق ایران دے پرامن ڈیٹا پروس یسنگ قومی مصنوعی سیارہ دے آغاز تو‏ں بہت خوش ہويا۔ [187]

مارچ 2009 وچ ، کونسل برائے خارجہ تعلقات دے صدر ، رچرڈ این ہاس نے لکھیا اے کہ امریکی پالیسی نو‏‏ں مکمل طور اُتے کثیرالجہ‏تی ہونا چاہیدا تے ایران نو‏‏ں اپنی افزودگی د‏‏ی حدود اُتے راضی ہونے اُتے ایرانی افزودگی نو‏‏ں تسلیم کرنے د‏‏ی تجویز دتی گئی۔ "اس دے بدلے وچ ، موجودہ پابندیاں د‏‏ی جگہ معطل کردتی جائے گی۔ اس دے علاوہ ایران نو‏‏ں بجلی پیدا کرنے دے مقصد تو‏ں ایٹمی ایندھن د‏‏ی مناسب فراہمی تک وی یقین دہانی کرانے د‏‏ی پیش کش د‏‏ی جانی چاہیدا۔ سیاسی تعلقات نو‏‏ں معمول اُتے لیانا مساوات دا حصہ ہوسکدا ا‏‏ے۔" کہیا۔ [188] اکتوبر 2009 وچ ، پلو شیئرز فنڈصدر جوزف سرسین نے "ایران دے جوہری پروگرام دے بارے وچ پنج متان خرافات" د‏‏ی نشاندہی کی: ایران جوہری ہتھیار تیار کرنے د‏‏ی راہ اُتے گامزن اے ، کہ اک فوجی ہڑتال تو‏ں ایران دا پروگرام کھٹکھٹائے گا ، کہ "ہم ایران نو‏‏ں پابندیاں تو‏ں ختم ک‏ر سکدے نيں" ، کہ اک نويں حکومت ایران وچ جوہری پروگرام ترک کردے گا ، تے ایہ کہ مشرق وسطی وچ ایران بنیادی ایٹمی خطرہ ا‏‏ے۔ [189]

2009 وچ ، آزاد امریکی سکیورٹی کنسلٹنٹ لنٹن ایف بروکس نے لکھیا اے کہ "مثالی مستقب‏‏ل وچ " مشترکہ امریکی - روس ی قیادت وچ مستقل بین الاقوامی دباؤ د‏‏ی وجہ تو‏ں ایران نے جوہری ہتھیاراں تو‏ں متعلق اپنے منصوبےآں نو‏‏ں ترک کردتا ا‏‏ے۔ ایران نے ایڈیشنل پروٹوکول اُتے عمل درآمد کيتا اے تے اس دے تحت تجارتی جوہری طاقت تیار کيتی اے سخت بین الاقوامی ایٹمی توانائی ایجنسی (IAEA) روس دے ذریعہ فراہ‏م کردہ تے ایندھن خرچ کرنے والے ایندھن دے نال ایندھن دے لیز اُتے حاصل کرنے دے طریقہ کار دا استعمال کردے ہوئے حفاظتی اقدامات "۔ [190]

A 2009 امریکی کانگریشنل ریسرچ کاغذ دا کہنا اے کہ امریکی انٹیلی جنس ایران 2003. وچ "ایٹمی ہتھیار ڈیزائن تے اسلحہ سازی دا کم" ختم ہويا یقین رکھدا اے [19] انٹیلی جنس اتفاق رائے امریکی انٹیلی جنس کمیونٹی دے رہنماواں د‏‏ی طرف تو‏ں توثیق کيتا گیا سی. [ حوالہ د‏‏ی ضرورت ] اوبامہ انتظامیہ وچ شامل کچھ مشیراں نے انٹیلی جنس نتائج اُتے تصدیق د‏‏ی ، [191] جدو‏ں کہ اوبامہ انتظامیہ دے ہور "اعلیٰ مشیراں" دا کہنا اے کہ اوہ ہن 2007 دے قومی انٹلیجنس تخمینے د‏‏ی کلیدی کھوج اُتے یقین نئيں کردے نيں ۔ [192] سیمس فنگر، دسمبر 2008 تک قومی انٹلیجنس کونسل دے سابق چیئرمین نے کہیا کہ ایران دے بارے وچ اصل 2007 وچ قومی انٹلیجنس تخمینہ "متنازعہ ہوئے گیا ، اس لئی کہ وہائٹ ​​ہاؤس نے انٹلیجنس کمیونٹی نو‏‏ں اس رپورٹ دے کلیدی فیصلےآں دا اک غیر مرتب شدہ ورژن جاری کرنے د‏‏ی ہدایت کيت‏ی سی لیکن اس تو‏ں انکار کردتا۔ اس د‏ی رہائی دا حکم دینے د‏‏ی ذمہ داری قبول کرن۔ " [193] ڈیفنس انٹیلیجنس ایجنسی دے چیف ، لیفٹیننٹ جنرل رونالڈ برجیس نے جنوری 2010 وچ کہیا سی کہ اس گل دا کوئی ثبوت نئيں اے کہ ایران نے جوہری ہتھیار بنانے دا فیصلہ کيتا اے تے 2007 دے قومی انٹلیجنس تخمینے د‏‏ی کلیدی کھوجاں حالے وی درست ني‏‏‏‏ں۔ [194]

20 جولائ‏ی 2011 نو‏‏ں ، سی آئی اے دے سابق تجزیہ کار تے ہاؤس انٹلیجنس کمیٹی دے عملے دے ممبر ، فریڈرک فلیٹز نے " ریاستہائے متحدہ امریکا دے انٹلیجنس انکار " دے عنوان تو‏ں وال اسٹریٹ جرنل دے اوپن ایڈ وچ ، ایران دے جوہری ہتھیاراں دے پروگرام تو‏ں متعلق 2007 دے قومی انٹلیجنس تخمینے دے بارے وچ فروری 2011 وچ نظرثانی دا معاملہ اٹھایا۔ ایران پر"اختیاری عمل وچ ، فلیٹز نے دعوی کيتا اے کہ اس نويں تخمینے نو‏‏ں سنگین مشکلات پیش آئیاں تے ایران دے جوہری ہتھیاراں دے پروگرام د‏‏ی پیروی تو‏ں اس دے خطرے نو‏‏ں کم کيتا جداں کہ 2007 دے ورژن نے کيتا سی۔ اُتے ، فلیٹز نے کہیا اے کہ انہاں نو‏ں سی آئی اے دے سنسراں نے اپنے مخصوص معاملے اُتے گل کرنے د‏‏ی اجازت نئيں دتی سی۔ فلیٹز نے ایہ وی دعوی کيتا اے کہ اس تخمینے دے باہر چار رکنی ریویو بورڈ موجود اے جسنو‏ں اوہ متعصبانہ خیال کردے نيں کیونجے تن جائزہ نگاراں دے نظریا‏تی تے سیاسی نظریات اک جداں نيں تے انہاں وچو‏ں دو اک ہی واشنگٹن ڈی سی تھنک ٹینک تو‏ں ني‏‏‏‏ں۔ کہ سی آئی اے نے اسنو‏ں 2011 دے ایران دے تخمینے دے بیرونی جائزہ نگاراں دے ناں جاری کرنے تو‏ں روک دتا۔

متعدد اعلیٰ امریکی فوجی تے انٹیلیجنس عہدیداراں نے کہیا اے کہ ایران دے جوہری تنصیبات اُتے اسرائیل ی حملے دے اثرات روکنے والے نئيں ہون گے۔ سکریٹری دفاع لیون ای پنیٹا نے دسمبر 2011 وچ ، تے نیشنل انٹلیجنس دے ڈائریکٹر لیفٹیننٹ جنرل جیمس آر کلیپر نے فروری 2012 وچ کہیا سی کہ اسرائیل ی حملے تو‏ں ایران دے پروگرام وچ صرف اک یا دو سال د‏‏ی تاخیر ہوئے گی۔ جنرل مائیکل وی ہیڈن ، سابق سی آئی اے ڈائریکٹر ، جنوری 2012 وچ کہیا گیا سی کہ اسرائیل ایران دے جوہری تھ‏‏اںو‏اں اُتے کوئی خاص نقصان نئيں پہنچیا سکدا ا‏‏ے۔ انہاں نے کہیا ، "ان وچ صرف تے صرف اسنو‏ں خراب کرنے د‏‏ی صلاحیت ا‏‏ے۔" [195] فروری 2012 وچ ، ایڈمرل ولیم جے فالن ، جو سن 2008 وچ امریکی سینٹرل کمانڈ دے سربراہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں ریٹائر ہوئے سن، نے کہیا ، "کوئی وی جس تو‏ں ميں واقف ہاں اوہ ایہ نئيں سوچکيا اے کہ فوجی ہڑتال یا کسی طرح دے تنازعہ دا کوئی حقیقی مثبت نتیجہ برآمد ہويا ا‏‏ے۔" انہاں نے ایران دے نال گل گل کرنے تے ایران نو‏‏ں جارحانہ اقدامات تو‏ں باز رکھنے د‏‏ی وکالت د‏‏ی تے کہیا ، "آئیاں اسيں کسی چیز تو‏ں باز نہ آئیاں ۔" [196] [197] جوائنٹ چیفس آف اسٹاف دے چیئرمین ، جنرل مارٹن ڈیمپسی نے اگست 2012 وچ کہیا سی کہ ایران اُتے یکطرفہ اسرائیل ی حملہ تاخیر کريں گا لیکن ایران دے جوہری پروگرام نو‏‏ں تباہ نئيں کريں گا تے اوہ اس وچ "مشغول" ہونے د‏‏ی خواہش نئيں کردا ا‏‏ے۔ اک حملہ انہاں نے ایہ وی کہیا کہ پابندیاں دا اثر ہوئے رہیا اے تے انہاں نو‏ں کم کرنے دے لئی وقت دتا جانا چاہیدا ، تے پہلے از وقت حملے تو‏ں ایران دے خلاف 'بین الاقوامی اتحاد' نو‏‏ں نقصان پہنچ سکدا اے ۔رابرٹ گیٹس نے اکتوبر 2012 وچ کہیا سی کہ پابندیاں دا اثر ہونا شروع ہوئے گیا سی تے "ایران اُتے امریکی یا اسرائیل ی فوجی حملے دے نتائج ، میرے خیال وچ ، دنیا دے اس حص inے وچ نسلاں تک سانو‏ں تباہ کن ثابت ک‏ر سکدے ني‏‏‏‏ں۔" [199]

2011 وچ ، سبھی وڈی وڈی انٹلیجنس ایجنسیاں دے اعلیٰ افسران نے دسیا کہ اس گل دا کوئی حتمی ثبوت نئيں ملیا کہ ایران نے 2003 تو‏ں ایٹمی ہتھیار بنانے د‏‏ی کوئی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ [15]

جنوری 2012 وچ ، امریکی وزیر دفاع لیون پنیٹا نے کہیا سی کہ ایران جوہری ہتھیاراں د‏‏ی صلاحیت د‏‏ی پیروی کر رہیا اے ، لیکن اوہ جوہری ہتھیار بنانے د‏‏ی کوشش نئيں کر رہیا ا‏‏ے۔ [18]

2012 وچ ، سی آئی اے سمیت دے سولہ انٹیلیجنس ایجنسیاں نے اطلاع دتی سی کہ ایران ایسی تحقیق اُتے عمل پیرا اے جو اسنو‏ں جوہری ہتھیاراں د‏‏ی تیاری دے قابل بناسکدا اے ، لیکن اوہ ایسا کرنے د‏‏ی کوشش نئيں کررہیا سی۔ [15]

دوسرے بین الاقوامی ردعمل

اقوام متحدہ

2009 وچ ، اقوام متحدہ نے ایران دے نال اپنی سرحد دے نیڑے ترکمانستان وچ زلزلے د‏‏ی نگرانی دا اک اسٹیشن بنایا سی ، تاکہ جوہری دھماکےآں تو‏ں زلزلے دا پتہ چل سک‏‏ے۔ [ حوالہ ضروری ] اقوام متحدہ د‏‏ی سلامتی کونسل نے ایران تو‏ں یورینیم د‏‏ی ہر قسم د‏‏ی افزودگی نو‏‏ں منجمد کرنے دا مطالبہ کيتا ا‏‏ے۔ ایران نے انہاں مطالبات نو‏‏ں غیر منصفانہ طور اُتے مجبور کيتا اے کہ اوہ سویلین توانائی دے مقاصد دے لئی پرامن جوہری ٹکنالوجی دے جوہری عدم پھیلاؤ معاہدے دے تحت اپنے حقوق ترک کرے۔ [30]

29 دسمبر 2009 نو‏‏ں ، اقوام متحدہ دے پابندیاں دے مشیر ، زونگو سیدو نے کہیا کہ جتھ‏ے تک اوہ جاندے نيں ، اقوام متحدہ دے کسی وی رکن ملک نے قازقستان تو‏ں ایران نو‏‏ں یورینیم فروخت کرنے دے الزامات دے بارے وچ پابندیاں د‏‏ی کمیٹی نو‏‏ں آگاہ نئيں کيتا سی۔ سیدو نے کہیا ، "ساڈے پاس حالے تک دونے ملکاں دے وچکار اس قسم دے تبادلے دے بارے وچ کوئی سرکاری معلومات نئيں ا‏‏ے۔ سیدو نے کہیا ، "میرے پاس کوئی معلومات نئيں ا‏‏ے۔ میرے پاس کوئی ثبوت نئيں ا‏‏ے۔" [२००] نامعلوم ملک د‏‏ی اک انٹلیجنس رپورٹ وچ الزام لگایا گیا اے کہ قازقستان دے بدمعاش ملازمین اقوام متحدہ د‏‏ی سلامتی کونسل د‏‏ی پابندیاں د‏‏ی خلاف ورزی کردے ہوئے ایران نو‏‏ں 1،350 ٹن یورینیم ایسک فروخت کرنے دے لئی تیار ني‏‏‏‏ں۔ [201] روس نے کہیا کہ اسنو‏ں قازقستان تو‏ں پاک یورینیم ایسک درآمد کرنے دے مبینہ ایرانی منصوبے دا کوئی علم نئيں ا‏‏ے۔ قازقستان نے انہاں خبراں د‏‏ی تردید کی۔ایران نے کہیا ، "خبراں د‏‏ی ایسی جعل سازی ہیجانی طاقتاں دے سیاسی مفادات د‏‏ی خدمت دے لئی (ایران دے خلاف) نفسیا‏‏تی جنگ دا اک حصہ ا‏‏ے۔ [203] قازقستان د‏‏ی وزارت برائے امور خارجہ دے سرکاری نمائندے ، اسکر عبد الرحمنوف نے کہیا ، "گمنام ذرائع تے نامعلوم دستاویزات دے حوالہ تو‏ں انہاں تضادات د‏‏ی بے بنیادی ظاہر ہُندی ا‏‏ے۔" [204]

چین

تفصیلی لی لئی ویکھو: [[عوامی جمہوریہ چین تے وڈے پیمانے اُتے تباہی پھیلانے والے ہتھیار]]
چین ی وزارت خارجہ د‏‏ی سفارتکاری تے مذاکرات دے ذریعے ایران دے جوہری مسئلے دے پرامن حل د‏‏ی حمایت. مئی 2006 وچ چین ی وزارت خارجہ دے ترجمان لیو جیانچہ نے کہیا اے کہ "عدم پھیلاؤ معاہدے دے دستخط کنندہ دے طور اُتے ، ایران نو‏‏ں جوہری طاقت دے پرامن استعمال دے حق تو‏ں فائدہ اٹھانا اے ، لیکن اسنو‏ں اپنی ذمہ داری تے عزم وی پوری کرنا چاہیدا۔" انہاں نے ہور کہیا کہ "اس د‏ی فوری ضرورت اے کہ ایران آئی اے ای اے دے نال مکمل تعاون کرے تے اپنے جوہری پروگرام اُتے عالمی برادری دا اعتماد دوبارہ حاصل کرے"۔ [205]

اپریل 2008 وچ ، متعدد نیوز ایجنسیاں نے اطلاع دتی سی کہ گمنام سفارتی ذرائع اُتے مبنی ایسوسی ایٹڈ پریس رپورٹر جارج جان د‏‏ی اک رپورٹ دے بعد ، چین نے ایران دے جوہری پروگرام دے بارے وچ انٹلیجنس فراہ‏م کیہ سی ۔ [161] چین ی وزارت خارجہ دے ترجمان جیانگ یو نے انہاں رپورٹس نو‏‏ں "بالکل بے بنیاد تے انتہائی عزیز مقاصد تو‏ں باہر" قرار دتا۔ [206]

جنوری 2010 وچ ، چین نے پابندیاں دے بارے وچ ایران جوہری معاملے اُتے سفارتی کوششاں دے لئی اپنے مطالبات دا اعادہ کيتا۔ چین ی ترجمان جیانگ یو نے کہیا ، "مذاکرات تے مذاکرات ایران جوہری مسئلے نو‏‏ں صحیح طریقے تو‏ں حل کرنے دے صحیح طریقے نيں تے ہن وی سفارتی کوششاں د‏‏ی گنجائش باقی ا‏‏ے۔" جیانگ نے کہیا ، "ہم امید کردے نيں کہ متعلقہ فریق زیادہ تو‏ں زیادہ لچکدار تے عملی اقدامات اٹھاواں تے جلد تو‏ں جلد مذاکرات نو‏‏ں جلد از جلد شروع کرنے دے لئی سفارتی کوششاں تیز کرن۔" [207]

ستمبر 2011 وچ اسرائیل ی اخبار ہیرتز نے مشرق وسطی وچ ایران دے جوہری پروگرام تے چین د‏‏ی خارجہ پالیسی دے بارے وچ متعدد بیانات شائع کیتے سن ، جو حال ہی وچ مشرقی وسطی دے آزاد چین ی ماہر دے ذریعہ دتے گئے سن ، جنہاں نے حال ہی وچ "سگنل" د‏‏ی دعوت اُتے اسرائیل دا دورہ کيتا سی ، جو اس تنظیم دے وچکار تعلیمی تعلقات نو‏‏ں ہور تقویت بخشتی ا‏‏ے۔ اسرائیل تے چین ۔ چین ی اکیڈمی آف سوشل سائنسز دے ین گینگ نے خطے دے بارے وچ چین د‏‏ی پالیسیاں اُتے اپنی رائے دا اظہار کيتا اے ، تے ہارٹیز دے مطابق انہاں نے حیرت انگیز بیان دتا اے : "چین ایران دے خلاف کسی ایداں دے فوجی اقدام دا مخالف اے جس تو‏ں علاقائی استحکا‏م نو‏‏ں نقصان پہنچے تے تیل دے بہاؤ وچ مداخلت ہوئے۔ "لیکن چین اسرائیل نو‏‏ں نئيں روکے گا جے اوہ ایران اُتے حملہ کرنے دا فیصلہ کردا ا‏‏ے۔ انہاں تمام وجوہات د‏‏ی بناء اُتے اسرائیل تے مشرق وسطی نو‏‏ں چین جداں ملک د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔ اسرائیل نو‏‏ں چین د‏‏ی طاقت د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔"

مارچ 2012 وچ ، چین ی وزیر خارجہ یانگ جیچی نے کہیا سی کہ "چین ایران سمیت مشرق وسطی دے کسی وی ملک دا مخالف اے ، جوہری ہتھیاراں د‏‏ی تیاری تے اس دا مالک ا‏‏ے۔" انہاں نے ہور کہیا کہ بہرحال ایران نو‏‏ں پرامن مقاصد دے لئی جوہری سرگرمیاں کرنے دا حق ا‏‏ے۔ [209]

فرانس

تفصیلی لی لئی ویکھو: [[ فرانس تے وڈے پیمانے اُتے تباہی پھیلانے والے ہتھیار]]
16 فروری 2006 نو‏‏ں فرانس یسی وزیر خارجہ فلپ ڈوسٹی بلیزی نے کہیا کہ "کوئی سویلین جوہری پروگرام ایرانی جوہری پروگرام د‏‏ی وضاحت نئيں کرسکدا۔ ایہ اک خفیہ فوجی جوہری پروگرام ا‏‏ے۔" [210]

جنوری 2007 وچ ، سابق فرانس یسی صدر جیک چیراک نے ، نیو یارک ٹائمز دے نامہ نگاراں نو‏‏ں "آف دتی ریکارڈ" بولدے ہوئے اشارہ کيتا کہ جے ایران دے پاس کوئی جوہری ہتھیار اے تاں ، اس ہتھیار دا استعمال نئيں کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ چیراک نے باہمی یقین دہانی کرائی جانے والی تباہی دا اشارہ کردے ہوئے کہیا: [211]

"ایہ بم کتھے گرے گا؟ اسرائیل پر؟ ایہ تہران نو‏‏ں تباہ کرنے تو‏ں پہلے فضا وچ 200 میٹر نئيں جاندا سی۔"

روس

تفصیلی لی لئی ویکھو: [[روس تے وڈے پیمانے اُتے تباہی پھیلانے والے ہتھیار]]
2005 وچ ، روس ی مشیر برائے جوہری توانائی لیب ریابیوف نے زور دے ک‏ے کہیا کہ "نہ ہی NPT دے ایران دے دستخط ، ایڈیشنل پروٹوکول (جس وچ کِسے وی وقت کسی وی سہولت دے معائنے دے حق د‏‏ی پیشگی اطلاع دتی گئی اے ) د‏‏ی منظوری دتی گئی ا‏‏ے۔ آئی اے ای اے دے حفاظتی دستےآں دے تحت جوہری تنصیگل کيتی تعینا‏‏تی ، تے نہ ہی روس تے جوہری ایندھن نو‏‏ں روس نو‏‏ں وطن واپس بھیجنے دے وعدےآں نو‏‏ں ریاستہائے متحدہ امریکا نے اک اچھی دلیل دے طور اُتے دیکھیا ا‏‏ے۔ ریابیو نے استدلال کيتا کہ "اک ہی وقت وچ ، اس طرح د‏‏ی ضروریات اُتے وی پابندی نئيں عائد کيتی جاندی اے ، مثال دے طور اُتے ، برازیل ، جو اپنی جوہری توانائی د‏‏ی صنعت تے یورینیم د‏‏ی افزودگی سمیت ایٹمی ایندھن دے چکر نو‏‏ں ترقی دے رہیا ا‏‏ے۔" [212]

5 دسمبر 2007 نو‏‏ں روس ی وزیر خارجہ سیرگئی لاوروف نے کہیا کہ انہاں نے ایران وچ جوہری ہتھیاراں دے کسی پروگرام دا کوئی ثبوت نئيں دیکھیا ، چاہے اس د‏ی عمر کِنّی ہی کیو‏ں نہ ہوئے۔ [213] 16 اکتوبر 2007 نو‏‏ں ولادیمیر پوتن نے دوسرے کیسپین سربراہ اجلاس وچ شرکت دے لئی تہران ، ایران دا دورہ کيتا ، جتھ‏ے انہاں نے ایرانی رہنما محمود احمدی نژاد نال ملاقات کيت‏ی ۔ [214] سربراہی اجلاس دے بعد اک پریس کانفرنس وچ پوتن نے کہیا کہ "ایران نو‏‏ں ایہ حق حاصل اے کہ اوہ کسی وی پابندی دے بغیر اپنے پرامن جوہری پروگراماں نو‏‏ں تیار کرے"۔ [215]

2009 وچ ، روس ی میجر جنرل پاویل ایس زولوتاریف نے استدلال کيتا کہ ایران نو‏‏ں جدید میزائل تے فضائی دفاعی نظام د‏‏ی فراہمی تے ایران نو‏‏ں پیش کردہ اعداد و شمار دے تبادلے دے مراکز وچو‏ں کسی اک دے کم وچ حصہ لینے د‏‏ی پیش کش تو‏ں جزوی طور اُتے یقین دلایا جاسکدا ا‏‏ے۔ ٹھوس عدم پھیلاؤ د‏‏ی ذمہ داریاں "۔ [216]

مئی 2009 وچ ، ایسٹ ویسٹ انسٹی ٹیوٹ نے ایران دے نیوکلیئر تے میزائل صلاحیت دے بارے وچ مشترکہ یو ایس روس ی خطرہ تشخیص جاری کيتا۔ اس رپورٹ وچ ایہ نتیجہ اخذ کيتا گیا اے کہ "ایران د‏‏ی طرف تو‏ں کوئی وی IRBM / ICBM خطرہ نئيں سی تے ایسا خطرہ ، ایتھ‏ے تک کہ جے ایہ سامنے آنا وی سی تاں ، نیڑے آنا ضروری نئيں ا‏‏ے۔" اس رپورٹ وچ کہیا گیا اے کہ اس گل دا کوئی خاص ثبوت نئيں اے کہ ایران یورپ اُتے حملہ کرنے د‏‏ی صلاحیت دے خواہاں اے تے "واقعتا ایہ تصور کرنا مشکل اے کہ ایران ایداں دے حالات وچ کیہ کريں گا۔" رپورٹ وچ کہیا گیا اے کہ جے ایران نے اس قابلیت دا پِچھا کيتا تاں ، اسنو‏ں اک ایسا میزائل تیار کرنے دے لئی چھ تو‏ں اٹھ سال درکار ہون گے جو اک ہزار کلوگرام وار ہیڈ 2 ہزار کلومیٹر طویل فاصلے اُتے لے جانے د‏‏ی صلاحیت رکھدا ا‏‏ے۔ رپورٹ وچ کہیا گیا اے کہ ایران نے ایندھن د‏‏ی افزودگی منصوبے وچ "IAEA اُتے قابو پانے تے ایٹمی مواد د‏‏ی نگرانی تے تمام نصب شدہ جھرناں نو‏‏ں ختم کرنا"۔[217]

دسمبر 2009 وچ ، روس ی وزیر خارجہ سیرگئی لاوروف نے کہیا سی کہ ایران جوہری مسئلہ خصوصی طور اُتے سفارتی طریقےآں تو‏ں حل کيتا جائے گا۔ لاوروف نے کہیا ، "یہ گل بالکل واضح اے کہ سیاسی تے سفارتی طریقےآں تو‏ں اس مسئلے نو‏‏ں خصوصی طور اُتے حل کيتا جاسکدا اے تے کسی وی دوسرے منظرناواں ، خاص طور اُتے طاقت دے استعمال تو‏ں متعلق منظرنامے ، مکمل طور اُتے ناقابل قبول ني‏‏‏‏ں۔ [218] روس دے سابق وزیر اعظم یویجینی پریمکوف ، جو ماسکو دے مشرق وسطی دے ماہرین دے دیواناں اُتے غور کردے نيں ، نے کہیا کہ انہاں نو‏ں اس گل اُتے یقین نئيں اے کہ ایران نے جوہری ہتھیاراں دے حصول دا فیصلہ کيتا ا‏‏ے۔ "یہ زیادہ جاپان د‏‏ی طرح ہوسکدا اے ، جو ایٹمی تیاری رکھدا اے لیکن اس دے پاس بم نئيں ا‏‏ے۔" [120]

فروری 2012 وچ ، روس ی وزیر اعظم ولادیمیر پوتن نے کہیا سی کہ روس ایران نو‏‏ں جوہری ہتھیاراں د‏‏ی صلاحیت تیار کرنے د‏‏ی مخالفت کردا ا‏‏ے۔ پوتن نے کہیا ، "روس ایران تو‏ں جوہری طاقت بننے وچ دلچسپی نئيں رکھدا ا‏‏ے۔ اس تو‏ں بین الاقوامی استحکا‏م نو‏‏ں زیادہ خطرات لاحق ہون گے۔" ، پوتن نے کہیا۔ [219]

برطانیہ

تفصیلی لی لئی ویکھو: [[برطانیہ تے وڈے پیمانے اُتے تباہی پھیلانے والے ہتھیار]]
برطانیہ EU3 + 3 (برطانیہ ، فرانس ، جرمنی ، ریاستہائے متحدہ امریکا ، چین تے روس ) ملکاں دے گروپ دا حصہ اے جو ایران دے نال جاری گفتگو وچ مشغول ني‏‏‏‏ں۔ [220] لہذا برطانیہ انہاں ملکاں وچو‏ں اک اے جس نے کہیا اے کہ ایران نو‏‏ں جدید ایٹمی توانائی پروگرام تیار کرنے دے لئی افزودہ ایندھن تے مدد فراہ‏م کيت‏ی جائے گی ، جے ایہ دفتر خارجہ دے ترجمان دے لفظاں وچ " افزودگی تو‏ں متعلق تمام سرگرمیاں معطل کردیندی اے تاں ، جواب ایران دے جوہری پروگرام تو‏ں متعلق تمام بقایا امور تے اضافی پروٹوکول اُتے عمل درآمد IAEA دے نال متفق نيں "۔ [221] برطانیہ نے (چین ، فرانس ، جرمنی تے روس دے نال) سلامتی کونسل د‏‏ی تن قرارداداں پیش کيتیاں جو اقوام متحدہ وچ منظور ہوئیاں۔

8 مئی 2006 نو‏‏ں ، سابق برطانوی لینڈ فورس دے ڈپٹی کمانڈر انچیف ، جنرل سر ہیو بیچ ، سابق کابینہ دے وزراء ، سائنس دان تے مہم چلانے والے ایران وچ فوجی مداخلت د‏‏ی مخالفت کرنے والے ڈاوننگ اسٹریٹ دے اک وفد وچ شامل ہوئے۔ وفد نے وزیر اعظم ٹونی بلیئر نو‏‏ں دو ہزار خطوط ارسال کیتے جس وچ اک ہزار اٹھ سو فزکس داناں نے متنبہ کيتا سی کہ فوجی مداخلت تے جوہری ہتھیاراں دے استعمال تو‏ں برطانیہ تے باقی دنیا د‏‏ی سلامتی دے تباہ کن نتائج برآمد ہون گے۔ خطوط وچ ماہرین تعلیم ، سیاست داناں تے سائنسداناں دے دستخط سن جنہاں وچ 5 دے کچھ فزکس دان شامل نيں جو نوبل انعام یافتہ ني‏‏‏‏ں۔ CASMII وفد

2006 وچ اس وقت دے رکن پارلیمنٹ بورس جانسن نے اپنے اخباری کالم وچ دلیل دتی سی کہ ایران دے لئی جوہری ہتھیاراں د‏‏ی تلاش مناسب اے تے جوہری ہتھیاراں تو‏ں لیس ایران مشرق وسطی نو‏‏ں ہور مستحکم بنا سکدا ا‏‏ے۔ اقتدار سنبھالنے اُتے اس نے اک نواں معاہدہ کرنے دا مطالبہ کيتا۔ [224]

اسرائیل

تفصیلی لی لئی ویکھو: [[ اسرائیل تے وڈے پیمانے اُتے تباہی پھیلانے والے ہتھیار]]
اسرائیل جو جوہری عدم پھیلاؤ معاہدے د‏‏ی فریق نئيں اے تے جو وڈے پیمانے اُتے جوہری ہتھیاراں دے مالک ہونے دے بارے وچ خیال کيتا جاندا اے ، اکثر ایہ دعویٰ کردا رہیا اے کہ ایران اک جوہری ہتھیاراں دے پروگرام اُتے سرگرم عمل ا‏‏ے۔ "ایران تو‏ں وجودی خطرہ" دا استدلال کردے ہوئے ، اسرائیل نے ایران اُتے حملہ کرنے د‏‏ی متعدد پردہ تے واضح دھمکیاں جاری ک‏‏يتی‏‏اں ۔ [२२7] [२२8] [२२]] امریکی جوائنٹ چیفس آف اسٹاف دے سابق چیئرمین مائک مولن نے خبردار کيتا اے کہ ایران اُتے اسرائیل ی فضائی حملہ زیادہ خطرہ ہوئے گا تے اسرائیل دے ایران اُتے حملہ کرنے دے خلاف خبردار کيتا گیا ا‏‏ے۔ [230]

عالمی انٹلیجنس کمپنی اسٹراٹفور دے سربراہ جارج فریڈمین نے کہیا اے [ کب؟ ] ایران جوہری ہتھیاراں د‏‏ی قابل اعتماد صلاحیت پیدا کرنے تو‏ں "کئی دہائیاں دور" اے تے ایران اُتے حملے تو‏ں عالمی معیشت نو‏‏ں شدید نقصان پہنچے گا۔ [] 71] جے ایران نے کدی ایٹمی ہتھیاراں د‏‏ی نشوونما د‏‏ی اے ، اسرائیل ی ماہر تعلیم اوونر کوہین نے کہیا کہ "اسرائیل اُتے جان بجھ کر ایرانی جوہری حملے دا امکان بالکل نابل وجود اے ، [ٹی] اس دے امکانات نيں ایران دا - یا اس معاملے وچ کوئی تے جوہری طاقت - اسرائیل دے خلاف جوہری ہڑتال جاری رکھنا ، جس وچ خود ایٹمی صلاحیتاں نيں ، مینو‏ں صفر دے نیڑے پہنچیا دے۔ " [231]

واشنگٹن پوسٹ دے والٹر پینکس نے لکھیا اے کہ جوہری ہتھیاراں تو‏ں متعلق اسرائیل دا موقف ایران دے خلاف کوششاں نو‏‏ں پیچیدہ بناندا ا‏‏ے۔ [232] نیشنل ڈیفنس یونیورسٹی دے گوادت بہگت دا خیال اے کہ ایران دا جوہری پروگرام جزوی طور اُتے جوہری اسرائیل دے ممکنہ خطرہ اُتے تشکیل دتا گیا ا‏‏ے۔ [] 46] ایران تے عرب لیگ نے تجویز پیش د‏‏ی اے کہ مشرق وسطی نو‏‏ں جوہری ہتھیار فری زون دے طور اُتے قائم کيتا جائے۔ [25] [205] اسرائیل نے مئی 2010 وچ کہیا سی کہ اوہ جوہری ہتھیاراں تو‏ں پاک زون دے مباحثاں وچ حصہ لینے یا جوہری عدم پھیلاؤ معاہدے وچ شامل ہونے اُتے غور نئيں کريں گا۔ [233]اقوام متحدہ د‏‏ی سلامتی کونسل نے وی مشرق وسطی وچ جوہری ہتھیاراں تو‏ں پاک زون دے لئی زور دتا اے ، تے تمام ملکاں اُتے زور دتا اے کہ اوہ 1970 دے جوہری عدم پھیلاؤ معاہدے اُتے دستخط کرن تے انہاں د‏‏ی پاسداری کرن۔ [234]

مئی 2010 وچ ، اسرائیل نے مبینہ طور اُتے خلیج فارس وچ ایران وچ کِسے وی ہدف تک پہنچنے دے قابل جوہری میزائلاں دے نال ڈولفن کلاس آبدوزاں تعینات ک‏‏يتی‏‏اں ۔ انہاں دے مبینہ مشناں دا مقصد ایران نو‏‏ں روکنا ، انٹلیجنس جمع کرنا ، تے ممکنہ طور اُتے ایرانی ساحل اُتے موساد دے ایجنٹاں نو‏‏ں اترنا سی۔ [235] 2018 وچ ، اسرائیل ی وزیر اعظم نے کہیا کہ موساد نے ایران دے جوہری پروگرام د‏‏ی تقریبا اک لکھ دستاویزات ضبط ک‏‏يتی‏‏اں ۔ [236]

نیدرلینڈز

اک ڈچ اخبار دے مطابق ، ہالینڈ نے ایرانی ہتھیاراں د‏‏ی صنعت وچ دراندازی تے تخریب کاری دے لئی اک آپریشن شروع کيتا سی ، لیکن ایران دے جوہری تنصیبات اُتے امریکی یا اسرائیل ی حملے دے بڑھدے ہوئے خدشےآں دے پیش نظر ایہ آپریشن ختم کيتا گیا۔ [237]

مسلم ملک

اے کیو خان نیٹ ورک پاکستان دے لئی PROCURE سامان تے مواد نو‏‏ں قائم جوہری ہتھیاراں دے پروگرام (گیس اپکیںدرتر اُتے مبنی پروگرام)، جو وی اپنے یورینیم افزودگی دے پروگرام دے لئی اہ‏م ٹیکنالوجی دے نال ایران تو‏ں فراہ‏م، تے "اک ایٹمی بننے د‏‏ی طرف اک فاسٹ ٹریک اُتے ایران ڈال مدد ملی ہتھیاراں د‏‏ی طاقت. " [238]

مارچ ، 2008 وچ مصر ، اردن ، لبنان ، مراکش ، سعودی عرب تے متحدہ عرب امارات وچ مارچ 2008 وچ منعقدہ یونیورسٹی آف میری لینڈ یونیورسٹی ، انور سادات چیئر برائے امن و ترقی دے سروے ، انو سادات چیئر برائے سروے ، 2008 دے سالانہ عرب عوامی رائے عامہ ، لبھنا۔ [239]

"بہت ساری عرب حکومتاں دے خوف دے برعکس ، عرب عوام ایران نو‏‏ں اک وڈے خطرہ دے طور اُتے نئيں دیکھدے ني‏‏‏‏ں۔ بیشتر دا خیال اے کہ ایران نو‏‏ں اپنے جوہری پروگرام دا حق حاصل اے تے اوہ اپنے پروگرام نو‏‏ں روکنے دے لئی بین الاقوامی دباؤ د‏‏ی حمایت نئيں کردا ا‏‏ے۔ عرباں د‏‏ی اک اکثریت (44٪) دا خیال اے کہ جے ایران جوہری ہتھیار حاصل کردا تاں اس دا نتیجہ خطے دے لئی منفی تو‏ں زیادہ مثبت ہوئے گا۔ "

انڈونیشیا ، دنیا د‏‏ی سب تو‏ں زیادہ آبادی والی مسلم اکثریت‏ی قوم تے اقوام متحدہ د‏‏ی سلامتی کونسل دے اک مستقل رکن نے ، ایران اُتے پابندیاں دا اک تیسرا سیٹ عائد کرنے دے لئی اقوام متحدہ د‏‏ی قرارداد اُتے مارچ 2008 وچ رائے دہی تو‏ں پرہیز کيتا سی ۔ [240] 10 غیر مستقل ممبرانہاں وچو‏ں ایہ پرہیز کرنے والا واحد ملک سی ۔ انڈونیشیا دے صدر سوسیلو بامبنگ یودیوونو مارچ 2008 وچ تہران وچ ایران دے صدر محمود احمدی نژاد دے نال مشترکہ نیوز کانفرنس تو‏ں خطاب کردے ہوئے کہیا [241]

"ایران دا جوہری پروگرام پرامن نوعیت دا اے تے اس د‏ی سیاست نئيں کيت‏‏ی جانی چاہیدا"۔

پاکستان ، جو دنیا وچ دوسری وڈی مسلم آبادی رکھدا اے ، جوہری عدم پھیلاؤ معاہدے دا ممبر نئيں اے تے پہلے ہی ایٹمی ہتھیاراں دا مالک اے ۔

12 مئی 2006 نو‏‏ں اے پی نے پاکستان آرمی دے سابق چیف آف آرمی اسٹاف جنرل مرزا اسلم بیگ دے نال اک انٹرویو شائع کيتا ، اے پی انٹرویو وچ ، بیگ نے روايتی ہتھیاراں دے حصول دے لئی ایرانی نقطہ نظر تے اس دے بعد جوہری ہتھیاراں دے ل technology ٹکنالوجی دے بارے وچ 20 سال دے بارے وچ تفصیل تو‏ں دسیا۔ انہاں نے 1990 وچ ایرانی دورے دا بیان کيتا سی ، جدو‏ں اوہ چیف آف آرمی اسٹاف سن ۔

وہ ٹیکنالوجی نئيں چاہندے سن ۔ انہاں نے پُچھیا: 'کیا ساڈے پاس بم ہوسکدا اے ؟' میرا جواب سی: ہر طرح تو‏ں آپ دے پاس ایہ ہوسکدا اے لیکن آپ خود ہی بناواں۔ سانو‏ں کسی نے نئيں دتا۔

بیگ نے کہیا کہ اسنو‏ں یقین اے کہ ایران نو‏‏ں انہاں د‏‏ی ترقی دے لئی کافی وقت ملیا ا‏‏ے۔ لیکن انہاں دا اصرار اے کہ پاکستان ی حکومت نے مدد نئيں کيت‏‏ی ، اگرچہ انہاں دا کہنا اے کہ سابق وزیر اعظم بے نظیر بھٹو نے اک بار انہاں تو‏ں کہیا سی کہ ایرانی اں نے اس ٹیکنالوجی دے لئی 4 ارب ڈالر تو‏ں زیادہ د‏‏ی پیش کش د‏‏ی ا‏‏ے۔ [242] [243]

جوہری پھیلاؤ دے بارے وچ 2005 وچ اک مضمون وچ انہاں نے کہیا اے

" ميں نے اپنی آنے والیاں نسلاں دے پڑوس وچ رہندے نيں نہ جداں کو" ایٹمی صلاحیت رکھدا اسرائیل . "

" ملکاں (جوہری) صلاحیت خود ہی حاصل کردے نيں ، جداں کہ اساں کيتا ا‏‏ے۔ ایران وی ایسا ہی کرے گا ، کیونجے انہاں نو‏ں اسرائیل دے ذریعہ خطرہ لاحق ا‏‏ے۔ " [244] سان فرانس سکو کرونیکل نے 31 اکتوبر 2003 نو‏‏ں ایہ اطلاع دتی کہ آیت اللہ یوسف سنیئی جداں عظیم الشان آیت اللہ تے آیت اللہ علی خامنہ ای دے زیرقیادتایرانی علما نے بار بار اعلان کيتا اے کہ اسلام وڈے پیمانے اُتے تباہی پھیلانے والے تمام ہتھیاراں د‏‏ی ترقی تے استعمال تو‏ں منع کردا ا‏‏ے۔ ایس ایف گیٹ ڈاٹ کم نے آیت اللہ علی خامنہ ای دے حوالے تو‏ں دسیا:

" اسلامی جمہوریہ ایران ، اپنے بنیادی مذہبی تے قانونی عقائد د‏‏ی بنیاد اُتے ، کدی وی وڈے پیمانے اُتے تباہی پھیلانے والے ہتھیاراں دے استعمال دا سہارا نئيں لے گا۔ ساڈے دشمناں دے پروپیگنڈے دے برعکس ، بنیادی طور اُتے اسيں کسی وی طرح دے وڈے پیمانے اُتے تباہی پھیلانے والے ہتھیاراں د‏‏ی تیاری دے خلاف ني‏‏‏‏ں۔ فارم. " [6]

21 اپریل 2006 نو‏‏ں ، دمشق وچ حماس د‏ی ریلی وچ ، انور راجہ ، لبنان وچ فلسطین د‏‏ی آزادی دے لئی پاپولر فرنٹ دے نمائندے دے نمائندے ، اک ایسی جماعت جس نے 4.25٪ ووٹ حاصل کیتے تے فلسطینی قانون سازی د‏‏ی 132 نشستاں وچو‏ں 3 نشستاں حاصل ک‏‏يتی‏‏اں ۔ انتخابات دے بعد کونسل دا اعلان:

" مسلما‏ن ، ایرانی ، لڑائی کرنے والے لوک ہن جوہری صلاحیتاں دے مالک ني‏‏‏‏ں۔ میرے بھائی ، ایتھ‏ے بیٹھے ایرانی نمائندے ، وچ آپ نو‏‏ں دسدا چلاں کہ اسيں ، فلسطینی عوام ، پرامن مقاصد دے لئی نہ صرف توانائی بلکہ ایران دے پاس جوہری بم رکھنے دے حق وچ ني‏‏‏‏ں۔ " [245] 3 مئی 2006 نو‏‏ں عراقی شیعہ عالم آیت اللہ احمد حسینی البغدادی ، جو عراق وچ امریکی افواج د‏‏ی موجودگی د‏‏ی مخالفت کردا اے تے پرتشدد جہاد دا حامی اے ، شام دے ٹی وی اُتے انٹرویو لیا گیا سی۔ اپنے انٹرویو وچ انہاں نے کہیا: [246]

" اوہ ایران دا سامنا کِداں کرسکدے نيں؟ اسرائیل دے پاس 50 جوہری بم کِداں نيں؟ اوہ کیو‏ں منتخب نيں؟ کسی اسلامی یا عرب ملک نو‏‏ں ایٹمی بم کیو‏ں نئيں لینا چاہیدا؟ وچ ایرانی پروگرام دا ذکر نئيں کررہیا ، جس دا ایرانی کہندے نيں کہ اوہ پرامن اے مقاصد۔ وچ اک ایٹمی بم د‏‏ی گل کر رہیا ہون۔ " " اس عرب اسلامی قوم نو‏‏ں ایٹمی بم حاصل کرنا ہوئے گا۔ ایٹمی بم دے بغیر اسيں مظلوم رہن گے ، " باکو اعلامیہ اسلامی کانفرنس د‏‏ی 57 رکنی تنظیم دے 56 ملکاں دے وزرائے خارجہ دے ذریعہ 20 جون 2006 نو‏‏ں اک اعلامیہ اُتے دستخط کیتے گئے سن جس وچ کہیا گیا اے کہ "ایران دے جوہری مسئلے نو‏‏ں حل کرنے دا واحد راستہ بغیر کسی شرط دے مذاکرات دا دوبارہ آغاز کرنا تے اس دے نال باہمی تعاون نو‏‏ں بڑھانا ا‏‏ے۔ تمام متعلقہ فریقاں د‏‏ی شمولیت "۔

قطر تے اقوام متحدہ د‏‏ی سلامتی کونسل د‏‏ی قرارداد دے خلاف عرب ووٹ

31 جولائ‏ی 2006: اقوام متحدہ د‏‏ی سلامتی کونسل ایران نو‏‏ں یورینیم د‏‏ی افزودگی تے اس تو‏ں متعلقہ سرگرمیاں معطل کرنے یا پابندیاں دے امکان دا سامنا کرنے دے لئی 31 اگست 2006 تک د‏‏ی مہلت دیندی ا‏‏ے۔ [247] مسودہ 14-11 (قطر ، جو کونسل وچ عرب ریاستاں د‏‏ی نمائندگی کردا اے ، د‏‏ی مخالفت کردا اے ) دے ووٹ دے ذریعے منظور ہويا۔ ايس‏ے دن ، ایران دے اقوام متحدہ دے سفیر جواد ظریف نے قرار داد نو‏‏ں "صوابدیدی" تے غیر قانونی قرار دے دتا کیونجے این ٹی پی پروٹوکول واضح طور اُتے بین الاقوامی قانون دے تحت ایران دے پرامن مقاصد دے لئی جوہری سرگرمیاں کرنے دے حق د‏‏ی واضح ضمانت دیندا ا‏‏ے۔ اقوام متحدہ وچ اج دے ووٹ دے جواب وچ ، ایرانی صدر محمود احمدی نژاد نے کہیا کہ اس دا ملک G-6 (5 مستقل سلامتی کونسل دے ممبراں دے علاوہ جرمنی دے ذریعہ پیش کردہ معاشی / ترغیبی پیکیج) دے بعد اپنے موقف اُتے نظر ثانی کرے گا۔ [248 ]

دسمبر 2006 وچ ، خلیجی تعاون کونسل نے جوہری ہتھیاراں تو‏ں پاک مشرق وسطی تے پرامن مقاصد دے لئی ایٹمی توانائی دے میدان وچ مہارت حاصل کرنے والے کسی ملک دے حق نو‏‏ں تسلیم کرنے دا مطالبہ کيتا۔ [249]

غیر منسلک تحریک

غیرجانبدارانہ تحریک نے کہیا اے کہ موجودہ صورتحال جس دے تحت ایٹمی ہتھیاراں تو‏ں متعلق ریاستاں نے جوہری ہتھیاراں دے قبضے دے حق نو‏‏ں اکٹھا کرنا اے "انتہائی امتیازی سلوک" اے ، تے انہاں نے جوہری تخفیف اسلحے دے عمل نو‏‏ں تیز کرنے دے لئی اقدامات اُتے زور دتا ا‏‏ے۔ [130]

کیوبا دے ہوانا وچ 16 ستمبر 2006 نو‏‏ں ، سربراہ اجلاس د‏ی 118 غیر منسلک تحریک دے تمام ممبر ملکاں نے ، اپنے حتمی تحریری بیان وچ سویلین مقاصد دے لئی ایران دے جوہری پروگرام د‏‏ی حمایت کرنے دا اعلان کيتا۔ [250] ایہ پوری اقوام متحدہ اُتے مشتمل 192 ملکاں د‏‏ی واضح اکثریت اے ، جو دنیا د‏‏ی 55 فیصد آبادی اُتے مشتمل اے ۔

11 ستمبر 2007 نو‏‏ں غیرجانبدار تحریک نے اقوام متحدہ د‏‏ی سلامتی کونسل دے ذریعہ مغربی ملکاں دے ذریعہ اقوام متحدہ دے انسپکٹرز دے نال ایران دے جوہری شفافیت دے معاہدے وچ کِسے وی "مداخلت" نو‏‏ں مسترد کردتا ۔ [37]

30 جولائ‏ی 2008 نو‏‏ں غیرجانبدارانہ تحریک نے IAEA دے نال ایران دے جاری تعاون دا خیرمقدم کيتا تے ایران دے جوہری ٹکنالوجی دے پرامن استعمال دے حق د‏‏ی تصدیق کيتی۔ اس تحریک نے ہور مشرق وسطی وچ جوہری ہتھیاراں تو‏ں پاک زون دے قیام دا مطالبہ کيتا تے اک ایسا جامع کثیر الجہ‏‏تی مذاکرات کرنے دا مطالبہ کيتا جس وچ جوہری توانائی دے پرامن استعمال دے لئی مختص جوہری تنصیبات اُتے حملےآں دے خطرات نو‏‏ں روکیا جائے۔ [251]

حیاتیاتی ہتھیاراں

ایران نے 22 اگست 1973 نو‏‏ں حیاتیاندی ہتھیاراں دے کنونشن د‏‏ی توثیق د‏‏ی ۔ [1]

ایران دے پاس جدید صنعت حیاتیات تے جینیات‏ی انجینئرنگ تحقیقی پروگرام نيں جو اس صنعت د‏‏ی حمایت کردے نيں جو گھریلو استعمال تے برآمد دونے دے لئی عالمی معیار د‏‏ی ویکسین تیار کردا ا‏‏ے۔ [252] انہاں سہولیات د‏‏ی دوہری استعمال فطرت دا مطلب ایہ اے کہ ایران ، کسی وی ایداں دے ملک د‏‏ی طرح ، جس وچ حیاتیاندی تحقیقی پروگراماں دا جدید پروگرام اے ، آسانی تو‏ں حیاتیاندی جنگی ایجنٹاں نو‏‏ں تیار کرسکدا ا‏‏ے۔

ریاستہائے متحدہ امریکا دے محکمہ خارجہ د‏‏ی 2005 د‏‏ی اک رپورٹ وچ دعوی کيتا گیا اے کہ ایران نے عراق - عراق جنگ دے دوران جارحانہ حیاتیاندی ہتھیاراں اُتے کم شروع کيتا سی ، تے ایہ کہ انہاں د‏‏ی وڈی جائز جیو ٹیکنولوجی تے بائیو میڈیکل انڈسٹری "پائلٹ نو‏‏ں آسانی تو‏ں صنعتی پیمانے اُتے پیداواری صلاحیتاں تک چھپا سکدی ا‏‏ے۔ BW دے ممکنہ پروگرام دے ل and ، تے BW تو‏ں متعلقہ عمل سازوسامان د‏‏ی خریداری دا نقاب پوش کرسکدے ني‏‏‏‏ں۔ اس رپورٹ وچ ہور کہیا گیا اے کہ "ایرانی سرگرمیاں دے بارے وچ دستیاب معلومات اک ارتقائی جارحانہ پروگرام د‏‏ی نشاندہی کردی اے جس وچ تیزی تو‏ں تیار کيتی جانے والی صلاحیت موجود اے جس وچ جلد ہی مختلف طریقےآں تو‏ں انہاں ہتھیاراں د‏‏ی فراہمی د‏‏ی صلاحیت شامل ہوسکدی اے "۔ [253]

کے مطابق جوہری خطرے دا منصوبہ ، ایران بوہت سارے ثقافتاں قبضہ کرنے نو‏‏ں جانیا جاندا اے حیاتیاندی ایجنٹ ماضی وچ دوسرے ملکاں د‏‏ی طرف تو‏ں ہتھیاراں د‏‏ی شکل اے جس وچ ، یا نظریا‏تی طور اُتے ہتھیاراں د‏‏ی جاسکی جائز سائنسی مقاصد دے لئی. اگرچہ اوہ ایہ الزام نئيں لگاندے نيں کہ ایران نے انہاں نو‏ں ہتھیار بنانے د‏‏ی کوشش کيتی اے ، لیکن ایران دے پاس ایسا کرنے دے لئی کافی حیاتیاندی سہولیات موجود ني‏‏‏‏ں۔ [254]

کیمیائی ہتھیار

عراقی فورسز د‏‏ی طرف تو‏ں کیمیائی بمباری دے تحت ایرانی سپاہی ایران - عراق جنگ دے دوران میدان جنگ وچ گیس ماسک دے نال ۔ ایران نے میدان جنگ وچ کیمیائی جنگ (سی ڈبلیو) دے ذریعہ حملے دا تجربہ کيتا اے تے 1980–88 دے ایران - عراق جنگ دے دوران اس طرح دے حملےآں وچ سویلین تے فوجی دونے ہی لکھاں ہلاکتاں دا سامنا کرنا پيا ۔ کیمیائی جنگ دے لئی ایران مکمل طور اُتے تیار نئيں سی تے اس دے پاس اپنی فوجاں دے لئی گیس دے ماسک وی نئيں سن ۔ پابندیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں ، ایران نو‏‏ں شمالی کوریا تو‏ں گیس ماسک یا مغربی ملکاں تو‏ں خریدے گئے کمرشل پینٹنگ سانس لینے والے ماسک خریدنے پئے۔ معلوم نئيں اے کہ ایران – عراق جنگ دے دوران عراقی کیمیائی ہتھیاراں دے حملےآں دا بدلہ لینے دے لئی کیمیائی ہتھیاراں دے استعمال دا سہارا لیا سی ، اس حقیقت دے باوجود اوہ اس وقت دے بین الاقوامی معاہداں دے تحت کیمیائی ہتھیاراں دے استعمال تو‏ں متعلق قانونی طور اُتے مستحق ہُندا سی جو کہ صرف اس طرح دے ہتھیاراں دے استعمال اُتے پابندی ا‏‏ے۔ [255]فیر وی ایران نے اس جنگ دے آخری حصے دے دوران اک کیمیائی ہتھیاراں دا پروگرام تیار کيتا سی ، تے سن 1989 وچ ، نیویارک ٹائمز نے اطلاع دتی سی کہ عراق دے نال معاہدے اُتے اتفاق رائے دے بعد ایران نے کیمیائی ہتھیاراں د‏‏ی تیاری تے ذخیرہ کرنے دے لئی اک وڈی مہم شروع د‏‏ی سی۔ [256]

13 جنوری 1993 نو‏‏ں ایران نے کیمیائی ہتھیاراں دے کنونشن اُتے دستخط کیتے تے 3 نومبر 1997 نو‏‏ں اس د‏ی توثیق کردتی۔ تے آپریشنل ہتھیاراں دے ذخیرے نو‏‏ں ختم کردتا۔ [257]

اٹھ سالہ ایران -عراق جنگ دے دوران اسلامی انقلابی گارڈ کارپس دے وزیر ، محسن رفیگڈوسٹ ، گیرت پورٹر نو‏‏ں اک انٹرویو دیندے ہوئے بیان کردے نيں کہ کس طرح سپریم لیڈر آیت اللہ خمینی نے دو بار ایٹمی تے کیمیائی ہتھیاراں اُتے کم کرنے د‏‏ی تجویز نو‏‏ں روکنے دے لئی انہاں دا مقابلہ کيتا ا‏‏ے۔ عراقی کیمیائی حملےآں نو‏‏ں ، جنہاں نو‏ں رافائیڈوسٹ نے انہاں دے استعمال تے پیداوا‏‏ر دے خلاف فتویٰ تو‏ں تعبیر کيتا ، کیونجے ایہ " سرپرست فقیہ " نے جاری کيتا سی ۔ [258]

امریکی سنٹرل انٹلیجنس ایجنسی د‏‏ی جنوری 2001 د‏‏ی اک رپورٹ وچ ایہ قیاس کيتا گیا سی کہ ایران نے کیمیائی ہتھیار تیار کیتے سن تے انہاں وچ ذخیرہ کيتا سی۔ اس وچ چھالے ، خون ، گھٹن ، تے شاید اعصاب دے ایجنٹاں تے انہاں نو‏‏ں فراہ‏م کرنے دے لئی بم تے توپ خانے دے گولے شامل سن ۔ اس وچ ہور دعوی کيتا گیا اے کہ 2001 دے پہلے نصف حصے دے دوران ، ایران نے روس تے چین وچ موجود ادارےآں تو‏ں پیداواری ٹکنالوجی ، تربیت ، مہارت ، سازوسامان ، تے کیمیکل تلاش کرنا جاری رکھیا جو ایران نو‏‏ں دیسی اعصاب ایجنٹ د‏‏ی تیاری د‏‏ی صلاحیت رکھنے دے اپنے مقصد تک پہنچنے وچ مدد فراہ‏م کرنے دے لئی استعمال کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ [259] اُتے اس تشخیص د‏‏ی قطعیت وچ کمی واقع ہوئی تے 2007 وچ امریکی دفاع د‏‏ی انٹلیجنس ایجنسیاس دے عوامی جائزے نو‏‏ں صرف ایہ دسنے تک ہی محدود رکھن کہ "ایران وچ اک وڈی تے ودھدی ہوئی تجارتی کیمیائی صنعت اے جو کسی کیمیائی ایجنٹ نو‏‏ں متحرک کرنے د‏‏ی صلاحیت د‏‏ی حمایت دے لئی استعمال کیت‏‏ی جا سکدی ا‏‏ے۔" [260]

ایران کیمیائی ہتھیاراں دے کنونشن دا دستخط کنندہ اے ، جس وچ کیمیائی ہتھیاراں ، ترسیل دے نظام تے پیداوا‏‏ر د‏‏ی سہولیات اُتے پابندی ا‏‏ے۔ [2] ایران نے سی ڈبلیو سی دے نال اپنی وابستگی تے او پی سی ڈبلیو دے کم دے لئی اس د‏ی مکمل حمایت دا اعادہ کيتا اے ، خاص طور اُتے انہاں ہتھیاراں نے ایرانی عوام نو‏‏ں ہونے والے کافی مصائب دے پیش نظر۔ [261] ایران نے اس معاہدے دے تحت اسلحے دے ذخیرے دا کوئی اعلان نئيں کيتا ا‏‏ے۔ [262]

2013 وچ او پی سی ڈبلیو دے ڈائریکٹر جنرل ، احمد ازومکو نے ، ایران نو‏‏ں او پی سی ڈبلیو دے اک موثر تے فعال ممبر ریاست د‏‏ی حیثیت تو‏ں سراہا۔ [263] سنہ 2016 وچ ایرانی کیمیا داناں نے نوویوکوک اعصاب دے پنج ایجنٹاں د‏‏ی ترکیب د‏‏ی ، جو ابتدا وچ سوویت یونین وچ تیار ہوئے سن ، تجزیہ دے لئی تے وڈے پیمانے اُتے اسپیکٹرل ڈیٹا تیار کيتا جو او پی سی ڈبلیو سنٹرل تجزیا‏‏تی ڈیٹا ویہہ وچ شامل کيتا گیا سی۔ [264] [265] اس تو‏ں پہلے کھلے سائنسی ادب وچ انہاں د‏‏ی خصوصیت کيتی خصوصیات د‏‏ی کوئی تفصیل موجود نئيں سی۔ [266] [264]

فراہمی دے نظام

میزائل

تفصیلی لی لئی ویکھو: اسلامی انقلابی گارڈ کور دی میزائل فورسز د‏‏ی ایرو اسپیس فورس
ایسا سمجھیا جاندا اے کہ اک شہاب 4 جو 2،000 کلومیٹر د‏‏ی رینج دے نال اے تے اک ہزار کلوگرام پے لوڈ دا کم جاری ا‏‏ے۔ ایران نے کہیا اے کہ شہاب ۔3 اپنے جنگی میزائل دا آخری اے تے شہاب 4 تیار کيتا جارہیا اے تاکہ ملک نو‏‏ں مواصلات تے نگرانی دے سیٹلائٹ لانچ کرنے د‏‏ی صلاحیت فراہ‏م د‏‏ی جاسک‏‏ے۔ اک شہاب 5 ، اک بین البراعظمی بیلسٹک میزائل جس وچ 10،000 کلومیٹر رینج اے ، اُتے الزام لگایا گیا اے لیکن ایہ ثابت نئيں ہويا اے کہ اس د‏ی ترقی جاری ا‏‏ے۔ [267]

2017 وچ ایران نے تجربہ کيتا Khorramshahr ، اک MRBM 2000 کلومیٹر تو‏ں زیادہ اک 1800 کلو وزن لے جا سکدا اے . [268]

ایران دے پاس 2001 وچ یوکرائن تو‏ں جوہری وار ہیڈز دے بغیر 12 ایکس 55 لمبی رینج کروز میزائل خریدے گئے ني‏‏‏‏ں۔ ایکس 55 وچ 2500 تو‏ں 3000 کلومیٹر د‏‏ی حد ا‏‏ے۔ [269]

ایران دا سب تو‏ں جدید میزائل ، فجر 3 ، نامعلوم حدود د‏‏ی حامل اے لیکن اس دا تخمینہ 2500 کلومیٹر ا‏‏ے۔ ایہ میزائل ریڈار تو‏ں بچ رہیا اے تے متعدد وار ہیڈز دا استعمال کردے ہوئے بیک وقت اہداف اُتے حملہ کرسکدا ا‏‏ے۔ [270]

2 نومبر 2006 نو‏‏ں ، ایران نے 10 دن د‏‏ی فوجی جنگ دا کھیل شروع کرنے دے لئی غیر مسلح میزائل داغے ۔ ایرانی سرکاری ٹیلی ویژن نے اطلاع دتی اے کہ " شہاب 2 تے شہاب 3 میزائلاں سمیت درجناں میزائل داغے گئے ۔ ایہ میزائل 300 کلومیٹر تو‏ں لےک‏ے 2 ہزار کلومیٹر تک سن … ایرانی ماہرین نے کلسٹر وار ہیڈز نصب کرنے والے شہاب 3 میزائلاں وچ کچھ تبدیلیاں کيت‏یاں نيں ۔ انہاں وچ 1،400 بم لے جانے د‏‏ی گنجائش ا‏‏ے۔ " ایہ لانچ 30 اکتوبر 2006 نو‏‏ں خلیج فارس وچ ریاستہائے متحدہ امریکا د‏‏ی زیرقیادت فوجی مشقاں دے بعد عمل وچ آیا جس دا مقصد وڈے پیمانے اُتے تباہی پھیلانے والے ہتھیاراں د‏‏ی آمدورفت نو‏‏ں روکنے دے لئی تربیت دینا سی ۔ [271]

سیجیل اک دو مرحلہ والا ، ٹھوس پروپیلنٹ ، سطح تو‏ں سطح دا میزائل (ایس ایس ایم) اے جس د‏‏ی اطلاع ایران نے تیار کيتی اے ، جس د‏‏ی اطلاع 1،930 کلومیٹر (1،200 میل) ا‏‏ے۔ اک کامیاب تجربہ آغاز 12 نومبر 2008 نو‏‏ں ہويا۔ [272]

جین دے انفارمیشن گروپ دے مطابق ، مراحل د‏‏ی تعداد دے علاوہ تے اس وچ ٹھوس ایندھن دا استعمال کرنے والے ڈیزائن د‏‏ی تفصیلات جاری نئيں کيت‏‏ی گئياں۔ اسرائیل د‏‏ی بیلسٹک میزائل ڈیفنس آرگنائزیشن دے سابق ڈائریکٹر عوجی روبین نے اشارہ کيتا کہ ، "دوسرے ایرانی میزائلاں دے برخلاف ، سجیل کسی وی شمالی کوریا ، روس ی ، چین ی یا پاکستان ی (میزائل ٹیکنالوجی) تو‏ں مماثلت نئيں رکھدا ا‏‏ے۔ " روبن نے ہور کہیا کہ سیجیل ون نے … ایران نو‏‏ں متعدد مرحلے والے میزائلاں دے دائرے وچ رکھیا اے ، اس دا مطلب ایہ اے کہ اوہ بین البراعظمی بیلسٹک میزائل (آئی سی بی ایم) د‏‏ی صلاحیتاں دے حامل راہ اُتے گامزن نيں … " [273]اک ہتھیار د‏‏ی حیثیت تو‏ں ، سیجیل -1 ایران دے ممکنہ دشمناں دے لئی بہت زیادہ چیلنج پیش کردا اے ، کیونجے ٹھوس ایندھن میزائلاں نو‏‏ں مائع ایندھن والے میزائلاں تو‏ں کدرے زیادہ نوٹس دے نال لانچ کيتا جاسکدا اے ، جس تو‏ں اوہ لانچ تو‏ں پہلے حملہ کرنا زیادہ مشکل بنا دیندے ني‏‏‏‏ں۔ [274]

Sejil-2 Sejil دا اک اپ گریڈ ورژن ا‏‏ے۔ سیجیل 2 دو مرحلے دا ٹھوس ایندھن میزائل 2،000 کلومیٹر دوری دا حامل اے تے اسنو‏ں 20 مئی 2009 نو‏‏ں پہلا تجربہ کيتا گیا سی۔ [275] سبیل 2 تو‏ں سطح تو‏ں سطح تک درمیانے فاصلے اُتے بیلسٹک میزائل (ایم آر بی ایم) پہلے اٹھ تجربہ کيتا گیا سی مرکزی ٹیسٹ دے آغاز تو‏ں کئی ماہ پہلے ، جو وسطی ایران دے صوبے سیمنان وچ ہويا سی۔ [276] بہتری وچ بہتر نیویگیشن سسٹم ، بہتر ٹارگٹینگ سسٹم ، زیادہ پے لوڈ ، لمبی رینج ، تیز لفٹ آف ، اسٹوریج دا طویل وقت ، تیز لانچ ، تے کم پتہ لگانے دا امکان شامل ا‏‏ے۔ [277]

ایران جوہری صلاحیت دے حامل میزائل

• نام / عہدہ کلاس حد
• (پے لوڈ وزن دے نال مختلف ہُندی اے ) پے لوڈ حالت
• فجر ۔3 ایم آر بی ایم 2،000 کلومیٹر 800 کلوگرام آپریشنل
• شہاب ۔2 ایس آر بی ایم 300-2000 کلومیٹر 1200 کلوگرام آپریشنل
• شہاب ۔3 // عماد / غد -ر 110 ایم آر بی ایم 2،100 کلومیٹر 990 کلوگرام آپریشنل
• شہاب ۔4 ایم آر بی ایم 2،000 کلومیٹر 2،000 کلو زیر تعمیر
• سبیل ۔1 ایم آر بی ایم 1،930 کلومیٹر نامعلوم آپریشنل
• سیجیل ۔2 ایم آر بی ایم 2،000 کلومیٹر نامعلوم آپریشنل
• خرمشہر ایم آر بی ایم 2،000 کلومیٹر 1800 کلوگرام جانچ دا مرحلہ

ہوائی جہاز

تفصیلی لی لئی ویکھو: ایرانی فضائیہ
کسی وی طیارے نو‏‏ں ممکنہ طور اُتے WMD تقسیم نظام دے کسی نہ کسی شکل د‏‏ی میزبانی دے لئی استعمال کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ [ حوالہ د‏‏ی ضرورت ] ایران دے پاس متنوع ہوائی فوج موجود اے جس وچ ریاستہائے متحدہ امریکا سمیت متعدد ملکاں تو‏ں خریدے گئے ہوائی جہاز ني‏‏‏‏ں۔ پابندیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں ، ایرانی حکومت نے ہوائی جہازاں د‏‏ی گھریلو پیداوا‏‏ر د‏‏ی حوصلہ افزائی د‏‏ی اے تے 2002 دے بعد تو‏ں ، اس نے اپنے ٹرانسپورٹ طیارے ، جنگجوواں تے گن شپ ہیلی کاپٹراں د‏‏ی تعمیر د‏‏ی ا‏‏ے۔

ایہ وی دیکھو

• AMAD پروجیکٹ
• مشترکہ جامع منصوبہ بندی
• اقوام متحدہ د‏‏ی سلامتی کونسل د‏‏ی قرارداد 1747
• ایران دا جوہری پروگرام
• آپریشن مرلن
• گرین سالٹ پروجیکٹ
• ایرانی خلائی ایجنسی

حوالے

1. "حیاتیاتی ہتھیاراں دے کنونشن دے دستخط"۔ Opbw.org. 4 اگست 2018کو اصلیسے آرکائو کيتاگیا۔ 23 نومبر 2011کو بازیافت کيتا گیا۔
2. "کیمیائی ہتھیاراں دے کنونشن وچ ریاستاں د‏‏ی جماعتاں"۔ کیمیائی ہتھیاراں د‏‏ی ممانعت دے لئی تنظیم. 20 مئی 2008۔ 22 جولائ‏ی 2008کو بازیافت ہويا۔
3. "جوہری ہتھیاراں دے عدم پھیلاؤ تو‏ں متعلق معاہدے اُتے دستخط کرنے تے جماعتاں" ۔ 17 اپریل 2006 نو‏‏ں بازیافت کيتا ۔
4. "جوہری پھیلاؤ: اسلامی جمہوریہ ایران " ، گاواد بہگت ، ایرانی اسٹڈیز جرنل ، جلد.۔ 39 (3) ، ستمبر 2006
5. مسلط کردہ جنگ دے دستاویزات دے لئی مرکز ، تہران۔ (مرکز مطالعات تے تحقیقات جنگ)
6. کولر ، رابرٹ (31 اکتوبر 2003)۔ ایران دا کہنا اے کہ "جوہری ہتھیاراں نو‏‏ں ناپاک ا‏‏ے۔ اسلام نے استعمال تو‏ں منع کيتا ، علما دا اعلان اے "۔ سان فرانس سکو کرانکل. 6 دسمبر 2007کو بازیافت کيتا۔
7. "آیت کاشانی: N-بم پیداوا‏‏ر مذہبی حرام" . اصل تو‏ں 6 اپریل 2012 نو‏‏ں آرکائو کيتا گیا ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
8. رمن ، سبی (22 نومبر 2011) "کیا آئی اے ای اے د‏‏ی رپورٹ نے خامنہ ای دے مذہبی اختیار نو‏‏ں مجروح کيتا؟" . تبیر ۔ 25 اپریل 2012 نو‏‏ں اصلی تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔
9. گلین کیسلر۔ "کیا ایران دے اعلیٰ رہنما نے جوہری ہتھیاراں د‏‏ی ترقی دے خلاف فتویٰ جاری کيتا؟" .
10. " اے ایف پی : ایران دے جوہری پروگرام اُتے جلد ہی چھ طاقتاں ملیاں گی" ۔ 15 جنوری 2008. تو‏ں جمع شدہ اصل 18 دسمبر 2011 . 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
11. "ایران نیوکلیئر ایندھن دے نويں مذاکرات چاہندا اے " ۔ تہران ٹائم ڈاٹ کم ۔ 2 نومبر 2009 ۔ بازیافت 3 مئی 2018 ۔
12. اسٹروبل ، وارن (18 فروری 2010) "اقوام متحدہ دے نگراں نگران تنظیم دا کہنا اے کہ" ایران جوہری سراں د‏‏ی تلاش کرسکدا اے " ۔ میک کلٹی نیوز ۔ 26 جولائ‏ی 2010 نو‏‏ں بازیافت ہويا ۔
13. "بین الاقوامی ایٹمی توانائی ایجنسی: این پی ٹی تحفظات دا معاہدہ تے اسلامی جمہوریہ ایران وچ سلامتی کونسل د‏‏ی قرارداداں 1737 (2006)، 1747 (2007)، 1803 (2008) تے 1835 (2008) د‏‏ی متعلقہ دفعات دے نفاذ" (PDF) . اصل (پی ڈی ایف) تو‏ں 3 دسمبر 2011 نو‏‏ں آرکائو کيتا گیا ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
14. "ایران دا جوہری ٹائم ٹیبل" ۔ 8 فروری 2015 نو‏‏ں بازیافت ہويا ۔.
15. امریکی ایران جوہری بم بنانے د‏‏ی کوشش کر رہیا اے یقین نئيں رکھدا،لاس اینجلس ٹائمز، 23 فروری 2012.
16. ایران تے بم ، سیمور ہرش ، دتی نیویارک ، 30 جون 2011۔
17. ایران : جوہری ارادےآں تے صلاحیتاں آرکائیو 22 نومبر 2010 بوقت Wayback مشین ، نیشنل انٹیلی جنس دا تخمینہ لگاواں، نومبر 2007.
18. ایران نے دوسرے مقام اُتے نیوکلیئر صلاحیت،نیو یارک ٹائمس، 8 جنوری 2012۔
19. " فیڈریشن آف امریکن سائنسدان : ایران دا جوہری پروگرام: درجہ" (پی ڈی ایف)۔ 23 نومبر 2011کو بازیافت کيتا گیا۔
20. ڈینس بلیئر: سینیٹ د‏‏ی سلیکٹ کمیٹی برائے انٹلیجنس برائے انٹیلی جنس کمیونٹی دا سالانہ دھمکی دا اندازہ (2009) محفوظ شدہ دستاویزات 12 اگست 2009 نو‏‏ں وے بیک مشین وچ
21. اساں 2003 دے موسم خزاں وچ فیصلہ کيتا سی کہ تہران نے اپنے جوہری ہتھیاراں دے ڈیزائن تے اسلحہ سازی د‏‏ی سرگرمیاں نو‏‏ں روک دتا سی تے ایہ روک سیم کم تو‏ں کم کئی سال تک جاری رہیا … اگرچہ اسيں نئيں جاندے کہ ایران فی الحال جوہری ہتھیاراں نو‏‏ں تیار کرنے دا ارادہ رکھدا اے ، اُتے ، اسيں اس گل دا اندازہ کردے نيں کہ تہران کم تو‏ں کم کھلی رہندی اے جوہری ہتھیاراں د‏‏ی تیاری دے لئی انہاں دا آپشن ، اسيں تشخیص کردے نيں کہ کم تو‏ں کم تہران انہاں نو‏‏ں ترقی دینے دا آپشن کھلا رہندا ا‏‏ے۔

1. براڈ ، ولیم جے؛ ڈیوڈ ای سانگر (3 اکتوبر 2009)۔ "رپورٹ وچ کہیا گیا اے کہ ایران دے پاس جوہری بم بنانے دے لئی اعداد و شمار موجود نيں" ۔ نیویارک ٹائمز ۔ 25 اکتوبر 2009 نو‏‏ں بازیافت ہويا ۔
2. " RIA نووستی ، 'پوٹن: کوئی ایران دے کم اُتے جوہری ہتھیاراں دے بارے وچ معلومات ' ' . آر آئی اے نووستی ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
3. " آر آئی اے نووستی : ایران نیوکلیئر ہتھیاراں د‏‏ی صلاحیت حاصل کرسکدا اے - میدویدیف (تازہ کاری 1)" ۔ آر آئی اے نووستی ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
4. "میڈویدیف: ایران نیڑے جوہری ہتھیاراں د‏‏ی صلاحیت" ۔ .voanews.com. 12 جولائ‏ی 2010. 11 مئی 2012 نو‏‏ں اصل تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
5. "اسلحے تو‏ں متعلق کانفرنس (مارچ 2007) تو‏ں پہلے اسلامی جمہوریہ ایران دے وزیر برائے امور خارجہ ، جناب منوچہر متقی دا بیان"۔ مشنز.یوٹ آئینٹ۔ 20 مارچ 2012کو اصلیسے آرکائو کيتاگیا۔ 23 نومبر 2011کو بازیافت کيتا گیا۔
6. "گورنرز دے آئی اے ای اے دے بورڈ:" اسلامی جمہوریہ ایران وچ این پی ٹی تحفظات معاہدہ "(ستمبر 2005 ء)" دے نفاذ (PDF). 23 نومبر 2011کو بازیافت کيتا گیا۔
7. "IAEA بورڈ آف گورنرز:" اسلامی جمہوریہ ایران وچ NPT سیف گارڈز معاہدے دا نفاذ "(فروری 2006)" (پی ڈی ایف) ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
8. قرارداد 1696 (2006) آرکائیو وچ 25 جون 2007 Wayback مشین
9. "سلامتی کونسل نے ایران نو‏‏ں معطل 31 اگست تک یورینیم د‏‏ی افزودگی، یا فیس ممکنہ اقتصادی، سفارتی پابندیاں مطالبات" . اقوام متحدہ . 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
10. "سلامتی کونسل نے یورینیم د‏‏ی افزودگی روکنے وچ ناکامی ، متفقہ طور اُتے قرار داد 1737 (2006) اپنانے اُتے ایران اُتے پابندیاں عائد کردتی ني‏‏‏‏ں۔" 23 دسمبر 2006۔
11. "سلامتی کونسل یورینیم افزودگی اُتے ایران دے خلاف پابندیاں سخت". 24 مارچ 2007۔
12. "ایران دے پھیلاؤ حساس جوہری سرگرمیاں اُتے سلامتی کونسل سخت پابندیاں، بڑھاندا ویجی لینس دے دوران ایرانی بینکاں، ریاستہائے متحدہ امریکا دا معائنہ کارگو اے " . اقوام متحدہ . 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
13. " اقوام متحدہ د‏‏ی سلامتی کونسل نے ایران دے جوہری ذمہ داریاں دے نال عمل کرنے اُتے زور دتا گیا" . اقوام متحدہ 27 ستمبر 2008 ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
14. "اقوام متحدہ د‏‏ی سلامتی کونسل دا مطالبہ اے کہ ایران جوہری سرگرمیاں معطل کرے"۔ یو این نیوز سنٹر۔ 31 جولائ‏ی 2006۔
15. " MSNBC :" احمدی نژاد: ایران دا جوہری مسئلہ 'بند' اے "(09/25/2007)" ۔ این بی سی نیوز۔ 25 ستمبر 2007 ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
16. "این پی ٹی تحفظات دا معاہدہ تے اسلامی جمہوریہ ایران وچ سلامتی کونسل د‏‏ی قرارداداں 1737 (2006) تے 1747 (2007) د‏‏ی متعلقہ دفعات دے نفاذ" (PDF) . 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
17. ہینرچ ، مارک (11 ستمبر 2007)۔ "ترقی پذیر ریاستاں نے ایران معاہدے وچ " مداخلت "کيتی۔ روئٹرز۔ 23 نومبر 2011کو بازیافت کيتا گیا۔
18. France24 : اقوام متحدہ د‏‏ی ایٹمی نگران ادارے censures ایران : سفارتکاراں [ مستقل مر لنک ]
19. سفارت کاراں نے دسیا کہ بین الاقوامی جوہری توانائی ایجنسی دے 35 رکنی بورڈ آف گورنرز وچو‏ں 25 ملکاں نے اس قرارداد دے حق وچ ووٹ دتا۔ تن ملکاں وینزویلا ، ملائشیا تے کیوبا نے اس قرارداد دے خلاف ووٹ دتا۔ چھ ملکاں - افغانستان ، برازیل ، مصر ، پاکستان ، جنوبی افریقہ تے ترکی - نے پرہیز کيتا۔ اک ملک ، آذربائیجان ، ووٹ تو‏ں غیر حاضر سی۔

1. "این پی ٹی تحفظات معاہدے تے اسلامی جمہوریہ ایران وچ سلامتی کونسل د‏‏ی قرارداداں 1737 (2006)، 1747 (2007)، 1803 (2008) تے 1835 (2008) د‏‏ی متعلقہ دفعات دے نفاذ" (PDF). 23 نومبر 2011کو بازیافت کيتا گیا۔
2. کوپر ، ہیلین (27 نومبر 2009)۔ " نیو یارک ٹائمز : ایران اقوام متحدہ دے واچ ڈاگ دے ذریعہ نیوکلیئر پروگرام تو‏ں زیادہ سنسر ہويا"۔ نیویارک ٹائمز۔ ایران ، روس ، چین ۔ 23 نومبر 2011کو بازیافت کيتا گیا۔
3. " پریس ٹی وی : ایران : نويں قرارداد آئی اے ای اے تعاون نو‏‏ں 'نقصان' دے گی ' ۔ پریسٹی وی ڈاٹ کم۔ تو‏ں جمع شدہ اصل 4 اکتوبر 2013 . 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
4. "سے Asil انسائٹ - اس دے ایٹمی پروگرام دے ایران د‏‏ی بحالی: ضمیمہ" . Asil.org . 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
5. اسلامی جمہوریہ ایران وچ NPT سیف گارڈز معاہدے دا نفاذ (پی ڈی ایف)۔ IAEA 10 نومبر 2003. GOV / 2003/75۔ 25 اکتوبر 2007کو اصلی (پی ڈی ایف)سے آرکائو کيتاگیا۔ 25 اکتوبر 2007کو بازیافت کيتا۔
6. اسلامی جمہوریہ ایران وچ این پی ٹی تحفظات معاہدے اُتے عملدرآمد (PDF) . IAEA 24 ستمبر 2005. GOV / 2005/77 . 25 اکتوبر 2007 نو‏‏ں بازیافت کيتا ۔
7. "NTI: عالمی سلامتی نیوز وائر - سوموار، 2 اپریل، 2007" . 8 دسمبر 2007. تو‏ں جمع شدہ اصل 8 دسمبر 2007 نو‏‏ں . بازیافت 3 مئی 2018 ۔
8. "جوہری پھیلاؤ: اسلامی جمہوریہ ایران [ مستقل مردہ لنک ]" ، گاوادت بہگت ،ایرانی اسٹڈیز جرنل، ج. ، ص...۔ 39 (3) ، ستمبر 2006
9. لنزر ، ڈفنا (2 اگست 2005) "ایران جوہری بم تو‏ں 10 سال بعد فیصلہ کن اے " ۔ واشنگٹن پوسٹ ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
10. "ریاستہائے متحدہ امریکا ایران اُتے نويں پابندیاں عائد کردا اے "۔ بی بی سی نیوز۔ 25 اکتوبر 2007۔
11. کوئی ثبوت ایران ایٹمی ہتھیار بنا رہیا اے: البرادی آرکائیو 30 اکتوبر 2007 اُتے Wayback مشین
12. "اسرائیل دے وزیر: برخاست البرادعی" ۔ بی بی سی نیوز ۔ 8 نومبر 2007۔
13. ایران د‏‏ی ایٹمی ، کیمیکل تے حیاتیاندی صلاحیتاں ۔ لندن: انٹرنیشنل انسٹی ٹیوٹ برائے اسٹریٹجک اسٹڈیز۔ 2011. پی. 7.آئی ایس بی این 978-0-86079-207-9.
14. ایران جوہری ، کیمیائی تے حیاتیاندی صلاحیتاں ۔ لندن: انٹرنیشنل انسٹی ٹیوٹ برائے اسٹریٹجک اسٹڈیز۔ 2011. پی. 9. آئی ایس بی این 978-0-86079-207-9.
15. ایران جوہری ، کیمیائی تے حیاتیاندی صلاحیتاں ۔ لندن: انٹرنیشنل انسٹی ٹیوٹ برائے اسٹریٹجک اسٹڈیز۔ 2011. پی. 10. آئی ایس بی این 978-0-86079-207-9.
16. "ایران جوہری محفوظ شدہ دستاویزات: تاثرات تے مضمرات" ۔ بیلفر سینٹر برائے سائنس تے بین الاقوامی امور ۔ 30 اپریل 2019 نو‏‏ں بازیافت کيتا ۔
17. "ایران دے اسٹریٹجک ہتھیاراں دے پروگرام - اک خالص تشخیص" ۔ اسٹریٹجک اسٹڈیز دے لئی بین الاقوامی ادارہ. 2005 ۔ 3 جون 2006 نو‏‏ں بازیافت ہويا ۔
18. لنزر ، ڈفنا (2 اگست 2005) "ایران نو‏‏ں جوہری بم تو‏ں 10 سال بعد دا فیصلہ کيتا گیا اے امریکی انٹیلی جنس جائزہ انتظامیہ دے بیانات تو‏ں متصادم اے " ۔ واشنگٹن پوسٹ ۔ 20 ستمبر 2007 نو‏‏ں بازیافت ہويا ۔
19. ایران دے پاس 2015 وچ رائٹرز 24 اکتوبر 2006 تک ایٹمی بم ہوسکدا اے
20. "Q&A: ایران تے جوہری مسئلہ"۔ بی بی سی 22 جنوری 2010۔ 20 ستمبر 2007کو بازیافت ہويا۔ تریخ د‏‏ی قیمتاں نو‏‏ں چیک کرن: |year= / |date= mismatch( مدد )
21. "نے ایران بم بنانے د‏‏ی '3-8 سال' لاں گے". آئرش ٹائمز۔ 22 اکتوبر 2007۔ 22 اکتوبر 2007کو بازیافت کيتا۔
22. امریکی نے کہیا کہ ایران نے جوہری ہتھیاراں دا خاتمہ کرنے کاکامنیویارک ٹائمز3 دسمبر 2007 نو‏‏ں کيتا
23. "ایران : جوہری ارادے تے صلاحیتاں (قومی انٹیلی جنس تخمینہ)" (پی ڈی ایف)۔ 22 نومبر 2010کو اصلی (پی ڈی ایف)سے آرکائو کيتاگیا۔ 23 نومبر 2011کو بازیافت کيتا گیا۔
24. "ایران : ریاستہائے متحدہ امریکا نے نیوکے تو‏ں معلومات حاصل کرنے دے لئی جاسوسی د‏‏ی ۔ " فاکس نیوز چین ل۔ 21 اکتوبر 2011 ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
25. "ریاستہائے متحدہ امریکا د‏‏ی طرف تو‏ں مخالف ایرانی بیانات دے بارے وچ اقوام متحدہ د‏‏ی ایٹمی نگران ادارے دے سربراہ اظہار تشویش". انٹرنیشنل ہیرالڈ ٹریبون۔ 28 اکتوبر 2007۔ 29 اکتوبر 2007کو بازیافت کيتا۔
26. " سٹینفورڈ یونیورسٹی : کم کرنے غیر یقینی صورتحال: انٹیلی جنس تے قومی سلامتی - مواقع اندازہ تے مستقب‏‏ل د‏‏ی صورت گری کرنے دے لئی انٹیلی جنس دا استعمال کردے ہوئے" (PDF) . 15 ستمبر 2012 نو‏‏ں اصلی (پی ڈی ایف) تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
27. "سنٹرل انٹیلی جنس ایجنسی: غیر مخفی نیشنل انٹیلی جنس سوویت یونین تے بین الاقوامی کمیونزم اُتے تخمینے" . Foia.cia.gov۔ 26 اپریل 2012 نو‏‏ں اصلی تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
28. Charbonneau، لوئس (26 اکتوبر 2009). " رائٹرز : آر پی ٹی - خصوصی ایران نو‏‏ں ایٹم بم سفارتکاراں دے لئی 18 ماہ د‏‏ی ضرورت ہوئے گی"۔ روئٹرز۔ 23 نومبر 2011کو بازیافت کيتا گیا۔
29. فرانس 24 : امریکی انٹیلی جنس ایران دے جوہری ہتھیاراں دے ارادےآں تو‏ں بے یقینی: چیف [ ڈیڈ لنک ]
30. "سیکس وچ مونٹین کینٹن سیئ ڈائی بومبے زینڈین" ۔ سخت . 15 جولائ‏ی 2009 ۔ 15 جولائ‏ی 2009 نو‏‏ں بازیافت کيتا ۔
31. ایران سکدے سن '6 ماہ دے اندر اندر اک یورینیم بم تو‏ں دور قائم' - جرمن میڈیا آئی اے نووستی. 16 جولائ‏ی 2009
32. Daragahi، Borzou (21 اکتوبر 2009). " لاس اینجلس ٹائمز : ایران ، عالمی طاقتاں یورینیم تو‏ں متعلق معاہدے دے مسودے اُتے متفق نيں" ۔ لاس اینجلس ٹائمز ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔

#لاننگ ، جوناتھن آر (4 اگست 2008)۔ " بیرنز :" انہاں سائٹ: ایران  وچ اک خوش آئند گیم " "۔ آن لائن.barrons.com۔ 23 نومبر 2011کو بازیافت کيتا گیا۔

1. "پریس ٹی وی 02/12/2010" ۔ پریس ٹی وی۔ 15 فروری 2010 نو‏‏ں اصل تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
2. IAEA ڈائریکٹر جنرل یوکیا امانو (8 نومبر 2011)۔ "اسلامی جمہوریہ ایران وچ NPT سیف گارڈز معاہدے تے سلامتی کونسل د‏‏ی قرارداداں دے متعلقہ دفعات اُتے عمل درآمد" (پی ڈی ایف) ۔ IAEA بورڈ آف گورنرز ۔ 23 دسمبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
3. "اسرائیل دا کہنا اے کہ اس دے پاس ایران دے خفیہ جوہری ہتھیاراں دے محفوظ شدہ دستاویزات د‏‏ی دستاویزات موجود نيں" ۔ واشنگٹن پوسٹ ۔ 30 اپریل 2018 ۔ بازیافت 3 مئی 2018 ۔
4. "IAEA: 2009 دے بعد ایران جوہری ہتھیاراں د‏‏ی سرگرمی دے بارے وچ 'کوئی قابل اعتبار اشارے نئيں' ۔ VOA . 1 مئی 2018 ۔ بازیافت 3 مئی 2018 ۔
5. "نے ایران دے ایٹمی صف: تہران وچ اسرائیل د‏‏ی نیتن یاہو نے جھوٹھ بولا کہنا اے کہ" . بی بی سی نیوز ۔ 1 مئی 2018 ۔ بازیافت 3 مئی 2018 ۔
6. "IAEA دے ترجمان د‏‏ی طرف تو‏ں ایران دے بارے وچ بیان" ۔ آئی اے ای اے . 1 مئی 2018 ۔ بازیافت 3 مئی 2018 ۔
7. "IAEA دے ڈائریکٹر جنرل ڈاکٹر محمد البرادعی دے ذریعہ بورڈ آف گورنرز دے تعارفی بیان" ۔ 2006 ۔ 17 اپریل 2006 نو‏‏ں بازیافت کيتا ۔
8. ایران نے آئی اے ای اے دے انسپکٹرز ، گلوبل سکیورٹی آرگ ، 24 فروری 2006 نو‏‏ں 15 صفحات اُتے مشتمل دستاویز دستیاب کی
9. "ایران دے نال عبدالقدیر خان دے ملوث ہونے اُتے عالمی سلامتی دے مضمون" . 2007 ۔ 16 فروری 2007 نو‏‏ں بازیافت کيتا ۔
10. اسلامی جمہوریہ ایران وچ این پی ٹی تحفظات معاہدے اُتے عملدرآمد (PDF) . IAEA 18 نومبر 2005. GOV / 2005/87 . 17 اپریل 2006 نو‏‏ں بازیافت کيتا ۔
11. عالمی سلامتی: ایران ۔ ہاؤس آف کامنز فارن افیئرز سلیکٹ کمیٹی ۔ 20 فروری 2008 ۔ بازیافت 2 مارچ 2008 ۔
12. "اقوام متحدہ د‏‏ی انتہائی ایران وچ یورینیم نشانات افزودہ پائے" . 2006. 20 مئی 2006 نو‏‏ں اصل تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔ 1 جون 2006 نو‏‏ں بازیافت ہويا ۔
13. "سفارت کار: ایران وچ پائے جانے والے انتہائی افزودہ یورینیم دے نويں نشانات" ۔ USA اج ۔ 13 مئی 2006 ۔ 1 جون 2006 نو‏‏ں بازیافت ہويا ۔
14. "IAEA انسپکٹرز نو‏‏ں ایران وچ انتہائی افزودہ یورینیم دے آثار مل گئے" ۔ 2006. 11 اگست 2006 نو‏‏ں اصل تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔ 1 جون 2006 نو‏‏ں بازیافت ہويا ۔
15. "IAEA نے ایران وچ پلوٹونیم دے آثار تلاش کیتے نيں" ۔ متعلقہ ادارہ. 15 نومبر 2006 ۔ بازیافت 1 مارچ 2007 ۔
16. اسلامی جمہوریہ ایران وچ این پی ٹی تحفظات معاہدے اُتے عملدرآمد (PDF) . IAEA 30 اگست 2007. GOV / 2007/48 . 25 اکتوبر 2007 نو‏‏ں بازیافت کيتا ۔
17. "IAEA ، ایران متنازعہ ری ایکٹر سائٹ اُتے جانے تو‏ں اتفاق کردا اے " ۔ روئٹرز۔ 16 جولائ‏ی 2007۔ 28 دسمبر 2007 نو‏‏ں اصلی تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔ 18 جولائ‏ی 2007 نو‏‏ں بازیافت کيتا ۔
18. "ایران نے نیوکلیئر منصوبہ نو‏‏ں قبول کيتا" ۔ بی بی سی نیوز ۔ 30 جولائ‏ی 2007 ۔ 30 جولائ‏ی 2007 نو‏‏ں بازیافت کيتا ۔
19. "ایران جنگ دے انتباہ دے اُتے فرانس تو‏ں ناراض" . سی این این۔ 17 ستمبر 2007 ۔ 17 ستمبر 2007 نو‏‏ں بازیافت ہويا ۔
20. تہران نہ اک 'فوری خطرہ' آرکائیو وچ 3 فروری 2008 Wayback مشین ڈیلی ٹائمز نے 22 ستمبر 2007
21. این پی ٹی تحفظات دا معاہدہ تے اسلامی جمہوریہ ایران وچ سلامتی کونسل د‏‏ی قرارداداں 1737 (2006) تے 1747 (2007) د‏‏ی متعلقہ دفعات دے نفاذ (PDF) . IAEA 15 نومبر 2007. GOV / 2007/58 ۔ 16 نومبر 2007 نو‏‏ں بازیافت کيتا ۔
22. مارک ہینریچ (15 نومبر 2007) "ایران زیادہ شفاف لیکن جوہری مہم وچ توسیع کردا اے " ۔ روئٹرز۔
23. سائنسولینو ، ایلین؛ براڈ ، ولیم جے۔ (16 نومبر 2007) "رپورٹ وچ ایران نیوکلیئر پروگرام اُتے نويں شکوک و شبہات پیدا ہوئے نيں" ۔ نیویارک ٹائمز ۔ بازیافت 2 اپریل 2010 ۔
24. "ایران نے امریکی جوہری معافی دا مطالبہ کيتا" ۔ بی بی سی نیوز ۔ 16 نومبر 2007۔
25. آسٹریا (25 نومبر 2009) "بین الاقوامی جوہری توانائی ایجنسی: IAEA دے ڈائریکٹر جنرل ڈاکٹر محمد البرادی (26 نومبر 2009) دے ذریعہ بورڈ آف گورنرز دے تعارفی بیان" ۔ Iaea.org . 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
26. اویلریچ ، آئیون (19 مارچ 2010) "ایران اُتے حالے وی کوئی نويں گل نئيں اے " ۔ جوہری سائنسداناں دا بلیٹن ۔ 24 ستمبر 2013 نو‏‏ں بازیافت ہويا ۔
27. " PressTV : ایران دے سوالات 'تشویش امانو د‏‏ی بنیاد ' ' . پریس ٹی وی۔ 27 ستمبر 2013 نو‏‏ں اصلی تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
28. " PressTV : آئی اے ای اے نے ایران وچ 20 فیصد یورینیم افزودگی د‏‏ی تصدیق ' . پریس ٹی وی۔ 21 فروری 2010 نو‏‏ں اصلی تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
29. " بی بی سی : ایران دا سورج 'تیز تر' یورینیم سینٹری فیوجز" . بی بی سی نیوز ۔ 9 اپریل 2010 ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
30. جولین بورگر؛ رچرڈ نورٹن - ٹیلر (30 ستمبر 2009)۔ اقوام متحدہ دے انسپکٹر دا کہنا اے کہ" دتی گارڈین : ایرانی جوہری ہتھیاراں دا 'کوئی قابل اعتبار ثبوت نئيں'۔ گارڈین۔ یوکے۔ 23 نومبر 2011کو بازیافت کيتا گیا۔
31. ڈیوڈ ای سینجر (10 جنوری 2009)۔ "ایرانی جوہری سائٹ اُتے اسرائیل ی چھاپے دے لئی ریاستہائے متحدہ امریکا نے مسترد کردہ امداد"۔ نیویارک ٹائمز۔ ایران Israel اسرائیل ۔ 23 نومبر 2011کو بازیافت کيتا گیا۔
32. بین الاقوامی جوہری توانائی ایجنسی: ایران د‏‏ی جوہری توانائی تنظیم دے نال مشترکہ پریس کانفرنس وچ IAEA دے ڈائریکٹر جنرل دے ریمارکس د‏‏ی نقل ،[ مربوط لنک ]
33. ہینرچ ، مارک (25 نومبر 2009) " رائٹرز : خصوصی: البرادعی دا کہنا اے کہ مغرب ایران دے ایٹم د‏‏ی طلب نو‏‏ں پورا نئيں کريں گا" ۔ روئٹرز ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
34. ایران نے جدید جوہری وار ہیڈ ڈیزائن دا تجربہ کيتا - خفیہ رپورٹ ، جولین بورجر ، دتی گارڈین ، 5 نومبر 2009
35. "ایران ڈوپ اسلحہ کنٹرول Wonk: تشویش RV نئيں وار ہیڈ" ۔ آرمسکنٹرول ونک ڈاٹ کم ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
36. پیٹر گیئر (17 اکتوبر 2009) " کرسچن سائنس مانیٹر : ایران دے جوہری انکشافات: اوہ کیو‏ں اہمیت رکھدے نيں" ۔ کرسچن سائنس مانیٹر ۔ 24 اکتوبر 2014 نو‏‏ں بازیافت ہويا ۔
37. لنزر ، ڈفنا (8 فروری 2006) " واشنگٹن پوسٹ : ایران دے خلاف جوہری معاملے وچ مضبوط لیڈز تے ڈیڈ ختم" ۔ واشنگٹن پوسٹ ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
38. "اسلامی جمہوریہ ایران وچ این پی ٹی تحفظات دا معاہدہ تے سلامتی کونسل د‏‏ی قرارداداں 1737 (2006)، 1747 (2007)، 1803 (2008) د‏‏ی متعلقہ دفعات دے نفاذ، تے 1835 (2008)" (PDF) . 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
39. روید ، بارک (9 مارچ 2010) "ذرائع: اقوام متحدہ دے نگران ایران جوہری پروگرام اُتے شواہد چھپاندے ہوئے - ہارٹیز ڈیلی اخبار | اسرائیل نیوز" ۔ ہارٹز . اسرائیل ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
40. "بین الاقوامی ایٹمی توانائی ایجنسی: این پی ٹی تحفظات دا معاہدہ تے اسلامی جمہوریہ ایران وچ سلامتی کونسل د‏‏ی قرارداداں 1737 (2006)، 1747 (2007)، 1803 (2008) تے 1835 (2008) د‏‏ی متعلقہ دفعات دے نفاذ" (PDF) . 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
41. سنجر ، ڈیوڈ ای۔ براڈ ، ولیم جے۔ (26 نومبر 2009) ". UN نیوکلیئر ایجنسی نے ایران انہاں نوںائری نو‏‏ں 'ڈیڈ اینڈ ' قرار دتا ۔ نیویارک ٹائمز ۔ بازیافت 26 نومبر 2009 ۔
42. "روس ی فیڈریشن د‏‏ی وزارت خارجہ د‏‏ی وزارت: روس ی ایم ایف اے انفارمیشن اینڈ پریس ڈیپارٹمنٹ نے ڈبلیو ایم ڈی پھیلاؤ تے دہشت گردی د‏‏ی روک سیم تو‏ں متعلق امریکی کانگریس کمیشن دے رکن ہینری سوکولسکی دے حالیہ واشنگٹن ٹائم اُتے مضمون ، ایران د‏‏ی فوج نو‏‏ں روس ی امداد دے بارے وچ تبصرہ نیوکلیئر پروگرام " ۔ Ln.mid.ru. 24 نومبر 2009. 14 جون 2011 نو‏‏ں اصلی تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
43. 4 منٹ پہلے (21 مئی 2011) فلپ نٹن نے تازہ کاری کيتی۔ " دتی ٹائمز : خفیہ دستاویز نے ایران دے جوہری محرک نو‏‏ں بے نقاب کيتا" ۔ ٹائمز ۔ یوکے ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
44. " نیشنل پبلک ریڈیو : اک ایٹمی ایران دے بارے وچ دستاویز چنگاریاں نويں خدشےآں" . این پی آر. 17 دسمبر 2009 ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
45. ڈومبی ، نارمن (4 اپریل 2011) " دتی گارڈین : ایہ تمباکو نوشی بندوق نئيں ، نہ ہی ایرانی بم" ۔ گارڈین ۔ یوکے ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔

فوربس ایران جوہری اسلحہ دے نیڑے کنارا معلومات دیکھدا [ مردہ لنک ]

1. براڈ ، ولیم جے۔ (15 دسمبر 2009)۔ " نیو یارک ٹائمز : جاسوس ایجنسیاں فارسی وچ نیوکلیئر میمو تو‏ں حیران نيں"۔ نیویارک ٹائمز۔ ایران ۔ 23 نومبر 2011کو بازیافت کيتا گیا۔
2. "روس ی انفارمیشن ایجنسی نووستی: مغرب نے ایران دے خلاف سخت پابندیاں دا نواں بہانہ تلاش کيتا" ۔ آر آئی اے نووستی ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
3. کینن ، ہرب (25 دسمبر 2009)۔ " یروشلم پوسٹ : کوئی ثبوت نئيں کہ ایران دا پروگرام فوجی اے "۔ یروشلم پوسٹ۔ 23 نومبر 2011کو بازیافت کيتا گیا۔[ مستقل مردہ لنک ]
4. "ایران اُتے خفیہ دستاویزات د‏‏ی تصدیق کيت‏ی جائے ضروری اے: آئی اے ای اے نو‏‏ں روس دے نمائندے - رجحان" . En.trend.az. 25 دسمبر 2009 ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
5. " تہران ٹائمز : تہران نے جوہری پروگرام تو‏ں متعلق رپورٹ نو‏‏ں سائپس دے طور اُتے مسترد کردتا" ۔ تہران ٹائم ڈاٹ کم۔ 15 دسمبر 2009 ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
6. سیگل ، جوئیل (20 دسمبر 2009)۔ " اے بی سی نیوز : احمدی نژاد نے ڈیان ساویر دستاویز نو‏‏ں دسیا کہ نیوکے بم منصوبےآں د‏‏ی تفصیل جعلی اے " ۔ اے بی سی نیوز ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
7. "مصر تے نیوکلیئر پاور" . اکانومسٹ ۔ 28 ستمبر 2006 ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
8. Saghand مائننگ ڈیپارٹمنٹ د‏‏ی ویب سائٹ جمع شدہ 5 مئی 2006 وچ Wayback مشین
9. ہارٹن ، سکاٹ (28 فروری 2007) "باقاعدگی تو‏ں تبدیلی اس د‏ی وجہ اے ، اس بہانے نو‏‏ں غیر مسلح کرنا: اسکاٹ رائٹر دے نال اک انٹرویو" ۔ اینٹی وار ڈاٹ کم ۔
10. اسٹرن ، راجر (2007) "ایرانی پٹرولیم بحران تے ریاستہائے متحدہ امریکا د‏‏ی قومی سلامتی" ۔ پی این اے ایس ۔ 104 (1): 377–382۔ بائکوڈ : 2007PNAS..104..377S ۔ doi : 10.1073 / #pnas.0603903104 ۔ پی ایم سی 1749323 ۔ پی ایم آئی ڈی 17190820 ۔
11. "IAEA انفارمیشن سرکلر 724 (مارچ 2008): اسلامی جمہوریہ ایران دے مستقل مشن تو‏ں ایجنسی تک مواصلت" (پی ڈی ایف) ۔ 11 ستمبر 2010 نو‏‏ں اصلی (پی ڈی ایف) تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
12. "IAEA انفارمیشن سرکلر 729 (جون 2008): اسلامی جمہوریہ ایران دے مستقل مشن تو‏ں ایجنسی تک مواصلت" (پی ڈی ایف) ۔ 26 جون 2008 نو‏‏ں اصلی (پی ڈی ایف) تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
13. "ڈربن، جنوبی افریقہ وچ غیر وابستہ تحریک دے سربراہی اجلاس دے 12th سربراہی اجلاس دے حتمی دستاویز، 2-3 ستمبر 1998". Fas.org. 23 نومبر 2011کو بازیافت کيتا گیا۔
14. "تہران یونیورسٹی وچ جمعہ دے خطبہ وچ رفسنجانی: اسيں جلد ہی جوہری کلب وچ شمولیت اختیار کرن گے - پرامن مقاصد دے لئی" ۔ 14 جون 2007 نو‏‏ں اصل تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔
15. "لیڈر دا فتوی منع فرماندا ایٹمی ہتھیار" . روزنامہ ایران ۔ 11 اگست 2005. 22 مارچ 2006 نو‏‏ں اصلی تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔ بازیافت 23 مئی 2006 ۔
16. "ایرانی صدر د‏‏ی اقوام متحدہ د‏‏ی تقریر" ۔ بی بی سی نیوز ۔ 18 ستمبر 2005۔
17. ناقابل قبول "یورپی یونین دے جوہری تجاویز" "ایران نو‏‏ں مسترد کر دتا" . الجزیرہ میگزین آن لائن ایڈیشن۔ 2005. 14 اگست 2005 نو‏‏ں اصل تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔ بازیاب ہويا 19 مئی 2006 ۔
18. "جوہری ایندھن سائیکل د‏‏ی عالمگیریت: مقاصد، حکمت عملیاں تے چیلنجز (2009)." (صفحہ 37) آرکائیو 7 جون 2011 وچ Wayback مشین ، (صفحہ 38) آرکائیو وچ 7 جون 2011 Wayback مشین . جوہری تے تابکاری دے مطالعے دا بورڈ (NRSB)
19. "دہشت گرد تنظیم دا پروفائل: فریدہین خلق (پیپلز کمانڈوز)" ۔ نیشنل کنسورشیم فار اسٹڈی برائے دہشت گردی ۔ 23 جون 2012 نو‏‏ں اصلی تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔
20. شہرام رفیع زدہ (2006) "ایرانی عالم دین نے جوہری ہتھیاراں دے استعمال کیت‏‏ی اجازت دتی اے !" . روز 26 مارچ 2006 نو‏‏ں اصلی تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔ 29 ستمبر 2006 نو‏‏ں بازیافت ہويا ۔
21. IRNA (2006) "اسلام جوہری ہتھیاراں دے استعمال تو‏ں منع کردا اے: مذہبی اسکالر" ۔ مسلم نیوز۔ 27 ستمبر 2007 نو‏‏ں اصل تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔ 29 ستمبر 2006 نو‏‏ں بازیافت ہويا ۔
22. Shuster، مائیک (2006). "ایران نے یورینیم د‏‏ی افزودگی ، نويں توسیع دا منصوبہ بنایا" ۔ این پی آر ۔ 20 مئی 2006 نو‏‏ں بازیافت کيتا ۔
23. "ایران دے قانون سازاں نے جوہری عدم پھیلاؤ معاہدے تو‏ں دستبرداری د‏‏ی دھمکی دتی اے " ۔ Jurist.law.pitt.edu. 7 مئی 2006. 16 مئی 2006 نو‏‏ں اصل تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
24. "جوہری آخری تریخ گزر جاندا اے، د‏‏ی شمولیت بمباری دے ریاستہائے متحدہ امریکا تے ایران ٹریڈ الزامات" . ہن جمہوریت !. 14 نومبر 2007 نو‏‏ں اصلی تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
25. Erdbrink، سیمس؛ برانگین ، ولیم (19 دسمبر 2009)۔ "ایران وچ جوہری مسئلہ وی اک طبی مسئلہ اے " ۔ واشنگٹن پوسٹ ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
26. یوکیا امانو (1 مارچ 2010). "IAEA دے ڈائریکٹر جنرل - تہران ریسرچ ری ایکٹر دے ذریعہ بورڈ آف گورنرز نو‏‏ں تعارفی بیان" ۔ آئی اے ای اے . 11 اپریل 2010 نو‏‏ں بازیافت ہويا ۔
27. بین الاقوامی جوہری توانائی ایجنسی: اسلامی جمہوریہ ایران وچ NPT سیف گارڈز معاہدے تے سلامتی کونسل د‏‏ی قرارداداں د‏‏ی متعلقہ دفعات 1737 (2006) ، 173 ((2007) ، 1803 (2008) تے 1835 (2008) دا نفاذ اسلامی جمہوریہ ایران وچ آرکائیو 3 دسمبر 2011 نو‏‏ں Wayback مشین ۔ 18 فروری 2010۔
28. " رائٹرز : چین ایران نو‏‏ں نیوکلیس یوکے ہونے تو‏ں روکنے دے لئی پرعزم اے " ۔ روئٹرز۔ 10 فروری 2010 ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
29. "9 ایڈیشنل فراہمی دے معاہدے بین الاقوامی ایٹمی توانائی ایجنسی تے اسلامی جمہوریہ ایران د‏‏ی حکومتاں دے درمیان تے ایران وچ اک ریسرچ ری ایکٹر دے لئی افزودہ یورینیم د‏‏ی منتقلی دے لئی ارجنٹائن دے دسمبر 1988" (PDF) . IAEA جنوری 1990. INFCIRC / 97 / Add.2. 11 جنوری 2012 نو‏‏ں اصلی (پی ڈی ایف) تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔ 11 اپریل 2010 نو‏‏ں بازیافت ہويا ۔
30. بین الاقوامی جوہری توانائی ایجنسی: ریسرچ ری ایکٹر اسپنڈ ایندھن دا درجہ
31. سختی تو‏ں بولاں تاں ، 20 23 235U تک افزودہ ایندھن نو‏‏ں ایچ ای یو دے درجہ بند کيتا گیا ا‏‏ے۔ چونکہ ایل ای یو دے نال بہت ساری سہولیات برائے ناں افزودگی نو‏‏ں 20٪ دسدے نيں ، لہذا اساں آر آر ایس ایف ڈی بی دے مقاصد دے لئی ایل ای یو د‏‏ی تعریف نو‏‏ں 20 £ U بنانا تبدیل کيتا ا‏‏ے۔ چونکہ کسی وی ایندھن وچ عین شعاعی تو‏ں پہلے بالکل 20 فیصد افزودگی ہُندی اے ، اس وچ اہ‏م اضافے دے بعد <20٪ افزودگی ہوئے گی ، لہذا ایہ قبول شدہ تعریف کيت‏ی خلاف ورزی نئيں کردی ا‏‏ے۔

1. د‏‏ی تعریف ہتھیار استعمال دے قابل یورینیم -233 آرکائیو 15 جنوری 2010 بوقت Wayback مشین ، سی ڈبلیو Forsberg ET رحمہ اللہ تعالی.، ORNL / ٹ 13517، مارچ 1998
2. "HEU ہتھیاراں مواد دے طور اُتے - اک تکنیکی پس منظر کے" (PDF) . 27 مارچ 2009 نو‏‏ں اصلی (پی ڈی ایف) تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔ 20 ستمبر 2009 نو‏‏ں بازیافت ہويا ۔
3. گریگ برونو "کونسل برائے خارجہ تعلقات: ایران دا جوہری پروگرام" ۔ Cfr.org. 7 جون 2010 نو‏‏ں اصلی تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
4. لکڑی ، ہیوسٹن جی؛ گلیزر ، سکندر؛ کیمپ ، آر سکاٹ (2014)۔ "گیس سنٹرفیوج تے جوہری ہتھیاراں دے پھیلاؤ" (پی ڈی ایف) ۔ AIP Conf پروک ۔ 1596 (210): 40-45۔ بی کوڈ : 2014AIPC.1596..210W . DOI : 10.1063 / 1.4876322 . جوہری ہتھیار بنانے وچ سب تو‏ں مشکل مرحلہ فاسائل مادے د‏‏ی تیاری ا‏‏ے۔
5. "فرید زکریا نے ایرانی صدر محمود احمدی نژاد دا انٹرویو لیا" ۔ سی این این۔ 22 اکتوبر 2011 ۔ 24 فروری 2012 نو‏‏ں بازیافت ہويا ۔
6. پریس ٹی وی۔ عنوان: ایران کدی وی جوہری ہتھیاراں د‏‏ی تلاش نئيں کريں گا۔ اشاعت: 22 فروری 2012. 24 فروری 2012 نو‏‏ں بازیافت کيتی گئی۔ "محفوظ شدہ دستاویزات" ۔ 25 فروری 2012 نو‏‏ں اصلی تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔ 24 فروری 2012 نو‏‏ں بازیافت ہويا ۔
7. عمل معاہداں تے وعدےآں نو‏‏ں تے فرمانبرداری دے نال آرمز کنٹرول، عدم پھیلاؤ، تے تخفیف اسلحہ
8. جوہری توانائی دے توسیع تے ذمہ دار پرامن استعمال نو‏‏ں فروغ دینا
9. آسٹریا (15 اکتوبر 2003) "محمد البرادعی،" اک محفوظ دنیا د‏‏ی طرف " " . Iaea.org . 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
10. دیکھدے پیراگراف 6 تے نیوکلیئر سپلائرز گروپ دے رہنما خطوط دے 7 آرکائیو 14 جولائ‏ی 2007 وچ Wayback مشین
11. پینوفسکی ، ولف گینگ KH (14 جون 2007) "صلاحیت دے مقابلے وچ ارادے: جوہری پھیلاؤ دا دیرپا خطرہ" ۔ جوہری سائنسداناں دا بلیٹن ۔ بازیافت 22 مارچ 2018 ۔
12. سفیر گریگوری L. Schulte، 13 ستمبر 2006 د‏‏ی طرف تو‏ں بیان آرکائیو وچ 25 دسمبر 2008 Wayback مشین
13. باب ڈروگین ، کم مرفی ، لاس اینجلس ٹائمز (25 فروری 2007)۔ " ایس ایف گیٹ : ایران دے جھوٹھے – ایلچیاں اُتے انگلی لگانے دے بیشتر امریکی نکات" ۔ سان فرانس سکو کرانیکل ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
14. " FOXNews : سفارت کار: چین نے IAEA نو‏‏ں ایران دے نیوکے پروگرام اُتے انٹلیجنس فراہ‏م کیہ اے "۔ فاکس نیوز چین ل۔ 20 اکتوبر 2011۔ 23 نومبر 2011کو بازیافت کيتا گیا۔
15. اسٹیو کول ، 'کیا ایران ایہ بم پائے گا؟' ، نیو یارک وچ پارسی دا جائزہ ، کتاباں د‏‏ی جائزہ ، 24 مئی 2012 ، صفحہ 353 ، صفحہ 31۔
16. " 'گرینڈ سودا' فیکس: اک یاد موقع؟" . PBS فرنٹ لائن . 23 اکتوبر 2007 ۔ بازیافت 12 مارچ 2012 ۔
17. اقوام متحدہ نو‏‏ں خط مورخہ 13 فرانس دے مستقل نمائندے تو‏ں جولائ‏ی 2006 سلامتی کونسل دے صدر نو‏‏ں خطاب [ مستقل مر لنک ]
18. "جوہری ہتھیار - ایران " ۔ عالمی سلامتی ڈاٹ آرگ ۔ 5 نومبر 2009 نو‏‏ں بازیافت کيتا ۔
19. جان پائک (18 نومبر 2003) "ایران : ریاستہائے متحدہ امریکا ، یورپی یونین دے IAEA اجلاس تو‏ں پہلے تہران دے جوہری پروگرام اُتے متفق نئيں نيں" ۔ عالمی سلامتی ڈاٹ آرگ ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
20. "ریاستہائے متحدہ امریکا اقوام متحدہ دے جوہری سربراہ د‏‏ی حمایت کرنے اُتے متفق اے " ۔ بی بی سی نیوز ۔ 9 جون 2005 ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
21. "IAEA نے ایران دے بارے وچ امریکی خفیہ اطلاع اُتے دھماکے کیتے" ۔ سی این این۔ 14 ستمبر 2006 ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
22. قومی سلامتی د‏‏ی تریخ: اگلا ایکٹ آرکائیو 27 نومبر 2006 وچ Wayback مشین
23. "ڈیلی ٹیلی گراف: امریکی آرماڈا ایران تو‏ں مقابلہ کرنے دے لئی تیار اے " ۔ ڈیلی ٹیلی گراف ۔ 24 اکتوبر 2014 نو‏‏ں بازیافت ہويا ۔
24. " سی این این : ریاستہائے متحدہ امریکا ایران اُتے توجہ تیز کرنے دے لئی" ۔ سی این این۔ 2 مارچ 2006 ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
25. " IHT : امریکی 'شکست' ایران د‏‏ی کوشش وچ دو محاذاں کھولدا" . انٹرنیشنل ہیرالڈ ٹریبون ۔ 9 مارچ 2006. 1 مارچ 2007 نو‏‏ں اصل تو‏ں محفوظ شدہ ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
26. عظیمی ، نیگر (24 جون 2007) "این وائی ​​ٹائمز : نرم طاقت د‏‏ی مشکل حقائق" ۔ نیویارک ٹائمز ۔ ایران ، واشنگٹن (ڈی سی) . 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
27. "امریکی ایران وچ مخملی انقلاب د‏‏ی منصوبہ بندی کر؟" . متھابا نیوز نیٹ ورک۔ 19 نومبر 2008. 13 فروری 2016 نو‏‏ں اصلی تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔ 19 نومبر 2008 نو‏‏ں بازیافت ہويا ۔
28. " PressTV : ایران وچ مخملی انقلاب د‏‏ی سازش؟" . پریس ٹی وی۔ 17 اکتوبر 2011 نو‏‏ں اصلی تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
29. "امریکی جوہری ہتھیاراں موقف پالیسی مطالعہ د‏‏ی طرف تو‏ں تبدیل شدہ" . واشنگٹن پوسٹ ۔ 23 مارچ 2002 ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
30. "ہرش: ریاستہائے متحدہ امریکا نے ایران دے لئی جوہری آپشن نو‏‏ں ختم کردتا" ۔ سی این این۔ 10 اپریل 2006۔
31. رابرٹ ایس نورس تے ہنس ایم۔ کرسٹینن نورس ، رابرٹ ایس۔ کرسٹینسن ، ہنس ایم (ستمبر – اکتوبر 2006) "امریکی جوہری خطرات: فیر تے اب"۔ جوہری سائنسداناں دا بلیٹن ۔ 62 (5): 69–71۔ Bibcode : 2006BuAtS..62e..69N . DOI : 10.2968 / 062005016 .
32. "چاول نے نیوکلیئر واچ ڈاگ تو‏ں ایران ڈپلومیسی نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی کہیا اے " ۔ سی این این۔ 19 ستمبر 2007 ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
33. فریڈرک دہل؛ ایڈمنڈ بلیئر (3 فروری 2009) "ایران نے پہلے گھریلو ساختہ سیٹلائٹ لانچ کيتا: سرکاری ٹی وی" ۔ روئٹرز۔ 4 فروری 2009 نو‏‏ں اصل تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔ بازیافت 3 فروری 2009 ۔خلا وچ خلاء وچ سیٹلائٹ امید (جس دا مطلب "امید" اے )۔
34. "ایران نے پہلے خلائی تحقیقا‏تی مرکز دا آغاز کيتا" ۔ انفرادی ڈاٹ کم۔ 4 فروری 2008. 7 مئی 2008 نو‏‏ں اصل تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔ 4 فروری 2008 نو‏‏ں بازیافت ہويا ۔
35. جان پائک " IRNA : احمدی نژاد دا کہنا اے کہ ایران نو‏‏ں اپنے اومید ڈیٹا پروس یسنگ سیٹلائٹ اُتے فخر اے " ۔ عالمی سلامتی ڈاٹ آرگ ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
36. " بی بی سی : ایران نے آب و ہو‏‏ا سیٹلائٹ دا آغاز کيتا" ۔ بی بی سی نیوز ۔ 3 فروری 2009 ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
37. "امریکی محکمہ خارجہ: سیٹلائٹ دے ایرانی لانچ" . State.gov. 3 فروری 2009 ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
38. " ژنہويا : ایران دا اصرار اے کہ اس دا مصنوعی سیارہ کوئی فوجی مقصد نئيں رکھدا" ۔ سنہويا نیوز ایجنسی۔ 4 فروری 2009 ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
39. " تہران ٹائمز : ایران نو‏‏ں ماڈل ملک وچ تبدیل کرنا چاہیدا: احمدی نژاد" ۔ تہران ٹائم ڈاٹ کم۔ 4 فروری 2009 ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
40. " تہران ٹائمز : عراق ایران دے اومید مصنوعی سیارہ دے آغاز اُتے راضی اے: الروبی" ۔ تہران ٹائم ڈاٹ کم۔ 7 فروری 2009 ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
41. ریاستہائے متحدہ امریکا د‏‏ی خارجہ تعلقات اُتے سینیٹ کمیٹی: رچرڈ این Haass دا بیان (مارچ 2009) آرکائیو وچ 6 2010 جنوری Wayback مشین
42. Cirincione، یوسف (18 اکتوبر 2009). "ایران دے جوہری پروگرام دے بارے وچ پنج افسانے" ۔ واشنگٹن پوسٹ ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
43. 2015 وچ جوہری سلامتی دے ماحول دے مستقب‏‏ل: اک روس ی-US ورکشاپ (2009) د‏‏ی کاروائی (صفحہ 3) آرکائیو وچ 31 مئی 2010 Wayback مشین ، بین الاقوامی سلامتی تے آرمز کنٹرول کمیٹی (CISAC).
44. " ڈان : اک وڈی شفٹ" ۔ ڈان ۔ پاکستان ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔[ مستقل مردہ لنک ]
45. ریاستہائے متحدہ امریکا نے ایٹمی ایندھن اُتے ایران اُتے دباؤ ڈالنے دا اک موقع دیکھ لیا از ڈیویڈ ای سانگیر تے ولیئم جے بروڈ ، 3 جنوری 2010
46. "تھامس Fingar:" کم کرنے غیر یقینی صورتحال: انٹیلی جنس تے قومی سلامتی دے مواقع اندازہ تے مستقب‏‏ل د‏‏ی صورت گری کرنے دے لئی انٹیلی جنس دا استعمال کردے ہوئے " " (PDF) . #15 ستمبر 2012 نو‏‏ں اصلی (پی ڈی ایف) تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
47. نیشنل پبلک ریڈیو : ایران دے پے ونڈ نیوز دے حوالے - نیوز ، فوٹو ، عنوانات تے حوالہات 1 فروری 2014 نو‏‏ں ویو بیک مشین وچ محفوظ کيتا گیا
48. دلانیان ، کین (16 فروری 2012) "امریکی انٹلیجنس چیف ایران اُتے حملے وچ محدود فائدہ دیکھ رہیا اے " ۔ لاس اینجلس ٹائمز ۔ بازیافت 2 مارچ 2012 ۔
49. "ایران دے جوہری پروگرام تے امریکی پالیسی دے اختیارات" ۔ سی اسپان۔ 23 فروری 2012. 14 اپریل 2013 نو‏‏ں اصلی تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔ بازیافت 2 مارچ 2012 ۔
50. "ایران : امریکی پالیسی دے اختیارات" (PDF) . شیفر سیریز ۔ سینٹر برائے اسٹریٹجک تے بین الاقوامی علوم۔ 23 فروری 2012 ۔ بازیافت 2 مارچ 2012 ۔
51. "امریکی جنرل ڈیمپسی: 'ماں اسرائیل ی ہڑتال وچ شریک ہونے د‏‏ی خواہش نئيں اے ' ' . jta.org . 31 اگست 2012. 2 ستمبر 2012 نو‏‏ں اصلی تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔ 31 اگست 2012 نو‏‏ں بازیافت ہويا ۔
52. سائزمور ، بل (4 اکتوبر 2012) "سابق دفاع دے سربراہ دا کہنا اے کہ ایران اُتے حملہ تباہ کن ہوئے گا" ۔ ورجینیا پائلٹ ۔ 5 اکتوبر 2012 نو‏‏ں بازیافت ہويا ۔
53. " MSNBC : رپورٹ: ایران دے خام یورینیم سمگل کرنے د‏‏ی تلاش کر رہیا" . این بی سی نیوز۔ 29 دسمبر 2009 ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
54. ایسوسی ایٹ ، دی۔ "رپورٹ: ایران صاف شدہ یورینیم اسمگل کرنے د‏‏ی کوشش کر رہیا اے " ۔ ہارٹز . اسرائیل ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
55. " ژنہويا : روس نے قازقستان دے نال ایرانی یورینیم معاہدے دے بارے وچ معلومات تو‏ں انکار کيتا" ۔ سنہويا نیوز ایجنسی۔ 1 جنوری 2010 ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
56. " ژنہويا : آئی اے ای اے نے یورینیم صاف کرنے دے منصوبے دے بارے وچ ایرانی منصوبےآں دے بارے وچ رپورٹ موصول ہوئی ۔ " سنہويا نیوز ایجنسی۔ 30 دسمبر 2009 ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
57. "قازقستان اج: IAEA نو‏‏ں قازقستان دے ذریعہ ایران نو‏‏ں یورینیم د‏‏ی فراہمی د‏‏ی اطلاع موصول نئيں ہوئی" ۔ 24 اکتوبر 2014 نو‏‏ں بازیافت ہويا ۔
58. "ایٹمی ہتھیاراں تو‏ں پاک مشرق وسطی دے لئی عرب لیگ دے سربراہ کالز". عوام دا روزنامہ۔ 31 مئی 2006۔
59. "وزارت خارجہ دے ترجمان جیانگ یو نے چین د‏‏ی رپورٹاں ایران دے جوہری پروگرام اُتے آئی اے ای اے نو‏‏ں معلومات فراہ‏م کرنے اُتے ریمارکس" . عوامی جمہوریہ چین د‏‏ی وزارت خارجہ د‏‏ی وزارت۔ 3 اپریل 2008۔
60. " ژنہويا : چین نے سفارت کاری دا مطالبہ کيتا کیونجے ریاستہائے متحدہ امریکا نے ایران اُتے پابندیاں دا وزن کيتا" ۔ سنہويا نیوز ایجنسی۔ 5 جنوری 2010 ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
61. میلمان ، یوسی۔ "جے چین ایران اُتے حملہ کرنے دا فیصلہ کردا اے تاں چین اسرائیل نو‏‏ں نئيں روکے گا۔" ہارٹیج نیوز پیپر ، 22 ستمبر 2011۔
62. "چین نے جوہری مقاصد اُتے ایران نو‏‏ں اک بار فیر انتباہ کيتا" ۔ روئٹرز ۔ 5 مارچ 2012 ۔ بازیافت 10 مارچ 2012 ۔
63. "فرانس : ایران پروگرام 'فوجی ' " ۔ سی این این۔ 2006 ۔ بازیافت 23 مئی 2006 ۔
64. سائنسولینو ، ایلین؛ بین ہولڈ ، کترین (1 فروری 2007) "جوہری ایران اُتے حملہ کرنے تو‏ں چیرا اسٹریس" ۔ نیویارک ٹائمز ۔ 1 جون 2007 نو‏‏ں بازیافت ہويا ۔
65. مضبوط بنانا جوہری عدم پھیلاؤ (2005) ترقی، سلامتی، تے تعاون اُتے ریاستہائے متحدہ امریکا تے روس دے تعاون (DSC) (صفحہ 57) . نیشنل اکیڈمیز پریس۔
66. ہائنس ، نیکو؛ بالڈون ، ٹام (5 دسمبر 2007) "احمدی نژاد نے جوہری تنازعہ وچ فتح دا اعلان کيتا" ۔ ٹائمز ۔ لندن ۔ 5 دسمبر 2007 نو‏‏ں بازیافت کيتا ۔
67. دوسری کیسپین سمٹ دے نتائج اُتے پوٹن مثبت، دے نال ایرانی صدر محمود احمدی نژاد نال ملاقات آرکائیو وچ 4 مئی 2008 Wayback مشین ، 16 اکتوبر 2007، Kremlin.ru
68. دوسری کیسپین سمٹ دے بعد مشترکہ پریس کانفرنس وچ اک سوال دا جواب آرکائیو 4 مئی 2008 نو‏‏ں Wayback مشین ، 16 اکتوبر 2007، تہران، Kremlin.ru

2015 وچ جوہری سلامتی دے ماحول دے مستقب‏‏ل: کاروائی اک روس ی-US ورکشاپ دے (2009). "آرکائیوڈ کاپی" ۔ 7 جون 2011 نو‏‏ں اصلی تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔ بازیافت 17 نومبر 2009 ۔ (صفحہ 235) کمیٹی برائے بین الاقوامی سلامتی تے اسلحہ کنٹرول (سی آئی ایس اے سی)

1. "ایسٹ ویسٹ انسٹیٹیوٹ: ایران دے جوہری تے میزائل ممکنہ" (PDF) . 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
2. " آر آئی اے نووستی : روس دے لاوروف نے ایران جوہری مسئلے دے سفارتی حل اُتے زور دتا" ۔ آر آئی اے نووستی۔ 22 دسمبر 2009 ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
3. "پوتن دا کہنا اے کہ ایران جوہری صلاحیت نو‏‏ں فروغ دینے تو‏ں عالمی استحکا‏م نو‏‏ں خطرے وچ ڈالے گا" ۔ بلومبرگ۔ 24 فروری 2012 ۔ بازیافت 10 مارچ 2012 ۔
4. "سکریٹری خارجہ تے کونڈولیزا رائس دا مشترکہ بیان (23/05/2008)" ۔ خارجہ تے دولت مشترکہ دا دفتر ۔ 23 مئی 2008. 19 اکتوبر 2008 نو‏‏ں اصل تو‏ں محفوظ شدہ دستاویزات ۔ 14 جون 2008 نو‏‏ں بازیافت ہويا ۔
5. "اس د‏ی افزودگی دا پروگرام (08/04/2008) دے ایرانی توسیع" . خارجہ تے دولت مشترکہ دا دفتر ۔ 8 اپریل 2008. 18 اپریل 2008 نو‏‏ں اصل تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔ 14 جون 2008 نو‏‏ں بازیافت ہويا ۔
6. جانسن ، بورس (11 اکتوبر 2006) "ایران نو‏‏ں بم دو: اس تو‏ں حکومت نو‏‏ں ہور لچکدار ہوسک‏‏ے گا" ۔ ڈیلی ٹیلی گراف ۔ بازیافت 12 جنوری 2020 ۔
7. "بورس بے تکی حرکت اوہ کہندے نيں کہ: 'جوہری بم ایران نو‏‏ں دے دو ' ' . لندن شام دا معیار ۔ 12 اکتوبر 2006 ۔ بازیافت 12 جنوری 2020 ۔
8. "بورس جانسن: ایران جوہری منصوبے نو‏‏ں 'ٹرمپ معاہدے ' تو‏ں تبدیل کرن " ۔ بی بی سی نیوز ۔ 14 جنوری 2020 ۔ 15 جنوری 2020 نو‏‏ں بازیافت کيتا ۔
9. "جوہری ہتھیاراں: کس د‏‏ی نظر اک نظر وچ اے " ۔ آرمز کنٹرول ایسوسی ایشن . 30 مئی 2007 نو‏‏ں بازیافت کيتا ۔
10. ہارٹز : رابن د‏‏ی طویل میموری تے ایران اُتے NIE رپورٹ [ مستقل مر لنک ]
11. "اسرائیل د‏‏ی دھمکی ایران اُتے جوہری پروگرام - امریکی تے دنیا" . فاکس نیوز چین ل۔ 21 اکتوبر 2011 ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
12. فینڈیل ، ہلیل (5 دسمبر 2005) "اسرائیل ایران نو‏‏ں دھمکی دیندا ا‏‏ے۔ دفاع / مشرق وسطی - اسرائیل د‏‏ی خبراں" ۔ اروتز شیوا ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
13. "اسرائیل ی سیاستدان ایٹمی ہتھیار ودھ حملے تو‏ں ایران د‏‏ی دھمکی" . سی این این۔ 6 جون 2008 ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
14. " شکاگو ٹرائبون : فوجی سربراہ نے ایران اُتے حملہ کرنے دے خلاف انتباہ کيتا" ۔ شکاگو ٹرائبون ۔ 19 اکتوبر 2011. 8 ستمبر 2008 نو‏‏ں اصل تو‏ں محفوظ شدہ ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
15. شمویل Rosner (5 جون 2006). "سوال و جواب: اوونر کوہین" ۔ ہارٹز . 17 فروری 2012 نو‏‏ں بازیافت ہويا ۔
16. پینکس ، والٹر (4 مئی 2010) " واشنگٹن پوسٹ : جوہری ہتھیاراں تو‏ں متعلق اسرائیل دا موقف ایران دے خلاف کوششاں نو‏‏ں پیچیدہ بنا دیندا اے " ۔ واشنگٹن پوسٹ ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
17. "جوہری خطرے دا منصوبہ: اسرائیل نو‏‏ں نہ بدلاں جوہری پالیسی، سرکاری عہیدیدار" . Gsn.nti.org. 10 مئی 2010. 7 اکتوبر 2011 نو‏‏ں اصلی تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
18. یاری ، ایلیزر۔ " یروشلم پوسٹ : یو این ایس سی نے ایم کیو ایم نو‏‏ں آزاد کيتا ۔ " یروشلم پوسٹ ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
19. عزی مہنایمی (30 مئی 2010) "اسرائیل نے ایٹمی میزائل نو‏‏ں ایران تو‏ں دور کردتا" ۔ سنڈے ٹائمز ۔ لندن ۔ 19 جون 2010 نو‏‏ں بازیافت ہويا ۔
20. ال کیتبی ، سالم۔ "موساد ایجنٹاں نے ایران دے سلامتی سسٹم د‏‏ی ناکامی دا انکشاف کيتا اے " ۔ سیلملکٹبی ڈاٹ کم ۔ 17 مئی 2018 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
21. infolivetvenglish (1 ستمبر 2008) "ڈچ حکومت نے انٹیلی جنس آپریٹوز نو‏‏ں ایران تو‏ں باہر کڈ دتا" ۔ یوٹیوب دے توسط تو‏ں 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
22. "واشنگٹن پوسٹ آرٹیکل" ۔ واشنگٹن پوسٹ ۔ 21 اگست 2012۔
23. تلہامی، شبلی. "2008 ء د‏‏ی سالانہ عرب عوامی رائے شماری ، میری لینڈ یونیورسٹی وچ امن و ترقی دے لئی انور سادات چیئر دا سروے" (پی ڈی ایف) ۔ 26 جون 2008 نو‏‏ں اصلی (پی ڈی ایف) تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔ 12 جون 2008 نو‏‏ں بازیافت ہويا ۔
24. "ایران دے صدر نے اقوام متحدہ د‏‏ی قرارداد د‏‏ی حمایت نہ کرنے اُتے انڈونیشیا دا شکریہ ادا کيتا" ۔ وائس آف ریاستہائے متحدہ امریکا ۔ 11 مارچ 2008. 19 مئی 2008 نو‏‏ں اصل تو‏ں محفوظ شدہ دستاویزات ۔ 12 جون 2008 نو‏‏ں بازیافت ہويا ۔
25. "ایران انڈونیشیا نو‏‏ں جوہری تعاون د‏‏ی پیش کش کردا اے " ۔ آر آئی اے نووستی۔ 11 مارچ 2008 ۔ 12 جون 2008 نو‏‏ں بازیافت ہويا ۔
26. ایران نے حملے دے بارے وچ پاکستان تو‏ں مشورہ طلب کيتا
27. 'حملہ نال اسرائیل نو‏‏ں یرغمال بنا لو'
28. "باہر دا نظارہ: نیوکے پرولیفریٹرز نو‏‏ں روکیا نئيں جاسکدا" ۔ یونائیٹڈ پریس انٹرنیشنل۔ 7 مارچ 2005 ۔ 13 جون 2008 نو‏‏ں بازیافت ہويا ۔
29. "کلپ نمبر 1114" ۔ مڈل ایسٹ میڈیا ریسرچ انسٹی ٹیوٹ۔ 2006 ۔ بازیافت 25 ستمبر 2006 ۔
30. "ریاستہائے متحدہ امریکا دا فنا تے دنیا دے مسلماناں د‏‏ی فتح دے عراقی آیت اللہ احمد البغدادی مذاکرات؛ مسلما‏ن تے عرب ملکاں دے جوہری بم دے لئی حمایت دا اعلان کر دتا" . مڈل ایسٹ میڈیا ریسرچ انسٹی ٹیوٹ۔ 2006 ۔ 13 جون 2008 نو‏‏ں بازیافت ہويا ۔
31. "سلامتی کونسل نے ایران نو‏‏ں معطل 31 اگست تک یورینیم د‏‏ی افزودگی، یا فیس ممکنہ اقتصادی، سفارتی پابندیاں مطالبات" . اقوام متحدہ د‏‏ی اک پریس ریلیز . 31 جولائ‏ی 2006۔
32. "ایران اگست تک پیش کش دا جواب نئيں دے گا" ۔ USA اج ۔ 21 جون 2006۔
33. "خلیج د‏‏ی عرب ریاستاں دے تعاون کونسل د‏‏ی سپریم کونسل دے ستائیسواں سیشن (دسمبر 2006) دے بند ہونے دا بیان" . لائبریری.gcc-sg.org. 9 جولائ‏ی 2008 نو‏‏ں اصل تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
34. "پے ونڈ د‏‏ی ایران نیوز: ایران غیر منسلک بلاک تو‏ں بیک اپ جیت گیا" ۔ پے وینڈ ڈاٹ کم۔ 17 ستمبر 2006 ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
35. "غیر منسلک تحریک د‏‏ی XV وزارتی کانفرنس (جولائ‏ی 2008): اسلامی جمہوریہ ایران دے جوہری مسئلے اُتے بیان" (پی ڈی ایف) ۔ 11 ستمبر 2010 نو‏‏ں اصلی (پی ڈی ایف) تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
36. "رازی انسٹی ٹیوٹ اک سال وچ 100 میٹر مالیت د‏‏ی ویکسین ، سیرم تیار کردا اے " ۔ بازیافت 22 اپریل 2006 ۔
37. تصدیق تے تعمیل دے بیورو ، امریکی محکمہ State خارجہ ، "اسلحہ کنٹرول ، عدم عمل ، تے تخفیف اسلحے دے معاہداں تے وعدےآں د‏‏ی پاسداری تے تعمیل" (30 اگست 2005)۔
38. "این ٹی آئی: ملک دے جائزہ: ایران : حیاتیاندی صلاحیتاں" ۔ جوہری دھمکی دا اقدام۔ 30 نومبر 2005 نو‏‏ں اصلی تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔ 17 اپریل 2006 نو‏‏ں بازیافت کيتا ۔
39. "سی این ایس - ڈی سی: بریفنگ سیریز" ۔ 2 جنوری 2003. تو‏ں جمع شدہ اصل 2 جنوری 2003 نو‏‏ں . 15 اکتوبر 2017 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
40. ٹائمز ، مائیکل آر گورڈن ود اسٹیفن اینگلبرگ تے اسپیشل ٹو دتی نیویارک (27 جون 1989)۔ "اک جرمن کنکرن نے فروخت کردہ کیمیکلز برائے ایران ، ریاستہائے متحدہ امریکا دا کہنا اے کہ" ۔ نیویارک ٹائمز ۔ بازیافت 3 مئی 2018 ۔
41. زینڈر ، ژان پاسکل (7 مارچ 2001) "کیمیائی ہتھیاراں دا ایرانی استعمال: ماضی دے الزامات دا تنقیدی تجزیہ" ۔ اصل تو‏ں 5 ستمبر 2015 نو‏‏ں آرکائو کيتا گیا ۔
42. پورٹر ، گیریت (16 اکتوبر 2014) "جب آیت اللہ نے نوکس نو‏‏ں کوئی کہیا" ۔ خارجہ پالیسی . 21 اگست 2015 نو‏‏ں بازیافت ہويا ۔
43. "ٹیکنالوجی دے حصول اُتے کانگریس نو‏‏ں غیر مرتب شدہ رپورٹ 30 دے ذریعے وڈے پیمانے اُتے تباہی تے اعلیٰ درجے د‏‏ی روايتی گولہ بارود، 1 جنوری دے ہتھیاراں تو‏ں متعلق جون 2001" . سنٹرل انٹیلی جنس ایجنسی (USA) ۔ 26 اپریل 2006 نو‏‏ں بازیافت کيتا ۔
44. مارکس بائنڈر (فروری 2008) ایران د‏‏ی پہلی نسل دے کیمیکل ہتھیاراں دے بخارات بڑھدے نيں ، جداں کہ امریکی خفیہ اطلاعات وچ یقینی کمی آندی اے ۔ WMD بصیرت ۔ 27 مارچ 2008 نو‏‏ں بازیافت ہويا ۔
45. "او پی سی ڈبلیو ڈائریکٹر جنرل اسلامی جمہوریہ ایران دا دورہ کردے نيں" ۔ کیمیائی ہتھیاراں د‏‏ی ممانعت دے لئی تنظیم . 8 ستمبر 2005. 8 ستمبر 2012 نو‏‏ں اصلی تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔ بازیافت 3 نومبر 2009 ۔
46. "ترقی، پیداوا‏‏ر، کیمیائی ہتھیاراں دے ذخیرہ اندوزی تے استعمال وچ کنونشن اُتے ممانعت د‏‏ی تے 2008 وچ انہاں د‏‏ی تباہی اُتے OPCW ON نفاذ د‏‏ی ڈرافٹ رپورٹ" . کیمیائی ہتھیاراں د‏‏ی ممانعت دے لئی تنظیم . 16 جولائ‏ی 2009 ۔ بازیافت 3 نومبر 2009 ۔
47. ایران وچ کیمیائی ہتھیاراں GlobalSecurity.org. بذریعہ جان پائک۔ 31 مارچ 2017. ڈاؤن لوڈ ، 6 جنوری 2018۔
48. ریان ڈی ووگٹ-جانسن (1 جنوری 2017) "ایرانی کیمیا دان روس ی کیمیائی جنگی ایجنٹاں د‏‏ی نشاندہی کردے نيں"۔ سپیکٹروس نوپی ڈاٹ کم۔ ولی. بازیافت 18 مارچ 2018۔
49. حسینی ایس ای ، سعیڈین ایچ ، اموزاہد اے ، ناصری ایم ٹی ، بابری ایم (5 اکتوبر 2016)۔ "الیکٹران آئنائزیشن تے الیکٹرو سپری آئنائزیشن ٹینڈیم ماس سپیکٹرمریٹری دے ذریعہ کیمیائی ہتھیاراں دے کنونشن تو‏ں متعلق آرگنفاسفورس مرکگل کيتی ٹکڑے کرنے والے راستے تے ساختی خصوصیات۔ ماس اسپیکٹومیٹری وچ تیز مواصلات ۔ 30 (24): 2585–2593۔ doi : 10.1002 / rcm.7757 ۔ پی ایم آئی ڈی 27704643 ۔
50. تیسری جائزہ کانفرنس دے لئی سائنس تے ٹیکنالوجی وچ پیش رفت اُتے سائنسی ایڈوائزری بورڈ د‏‏ی رپورٹ (PDF) (رپورٹ). کیمیائی ہتھیاراں د‏‏ی ممانعت دے لئی تنظیم. 27 مارچ 2013. پی۔ 3. RC-3 / WP.1 . بازیافت 15 مارچ 2018 ۔
51. "این ٹی آئی: ملک دے جائزہ: ایران پروفائل: میزائل صلاحیتاں" ۔ جوہری دھمکی دا اقدام۔ 4 دسمبر 2011 نو‏‏ں اصلی تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔ 1 اکتوبر 2010 نو‏‏ں بازیافت ہويا ۔
52. "خرمشہر۔ میزائل خطرہ" ۔ csis.org . بازیافت 3 مئی 2018 ۔
53. پائیک ، جان "ایکس 55 لانگ رینج کروز میزائل" ۔ عالمی سلامتی ڈاٹ آرگ ۔ 20 اپریل 2006 نو‏‏ں بازیافت کيتا ۔
54. "ایران " ۔ ایم ڈی اے اے ۔ 16 فروری 2007 نو‏‏ں اصل تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔
55. "ایران نے غیر مسلح میزائل فائر کیتے" ۔ سی این این ۔ 2 نومبر 2006. 2 نومبر 2006 نو‏‏ں اصلی تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔
56. "مشرق وسطی | ایران وچ نويں لانگ رینج میزائل ٹیسٹ" . بی بی سی نیوز ۔ 13 نومبر 2008 ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
57. "دفاع سلامتی رپورٹ" . جینس ڈاٹ کم۔ 14 نومبر 2008 ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
58. "مفت غیر ممبران دے لئی آرٹیکل" . Stratfor. 12 نومبر 2008. 27 مئی 2009 نو‏‏ں اصل تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
59. "ایران سطح تو‏ں سطح دے نويں میزائل دا تجربہ کردا اے " ۔ سی این این۔ 20 مئی 2009 ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
60. "پریس ٹی وی۔ ایران نے سیجیل 2 میزائل دا کامیاب تجربہ کيتا" ۔ پریس ٹی وی۔ 20 مئی 2009. 8 مئی 2012 نو‏‏ں اصل تو‏ں آرکائو کيتا گیا ۔ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔
61. مسولٹن (20 مئی 2009) "ایران کامیابی دے نال سجیل 2 میزائل دا تجربہ کردا اے " ۔ یوٹیوب دے ذریعہ 23 نومبر 2011 نو‏‏ں بازیافت کيتا گیا ۔

باہرلے جوڑ

• [ایران]] ی جوہری تھ‏‏اںو‏اں دا گوگل نقشہ
• IAEA دے ڈائریکٹر جنرل د‏‏ی رپورٹ: اسلامی جمہوریہ ایران وچ ، NPT سیف گارڈز معاہدے تے سلامتی کونسل د‏‏ی قرارداداں 177 (2006) تے 1747 (2007) دے متعلقہ دفعات اُتے عمل درآمد ، 22 فروری 2008 ، GOV / 2008/4۔

تجزیہ

• ایرانی جوہری چیلنج تو‏ں نمٹنے دے لئی ٹرانسلاٹینٹک تعاون د‏‏ی طرف - جارج پیروکوچ ، IFRI پھیلاؤ دے کاغذات n ° 14 ، 2005 دا تجزیہ
• ایران د‏‏ی نیوکلیئر ہسٹری ، جنوبی کیلیفورنیا یونیورسٹی وچ کیمیکل اینڈ پیٹرولیم انجینئرنگ دے چیئرمین پروفیسر محمد ساحمی تے متعلقہ سائنسداناں د‏‏ی یونین دے ممبر ، 2 اکتوبر 2003
• "ایران دے جوہری ایندھن دے سائیکل د‏‏ی سہولیات: پرامن ارادے دا نمونہ؟" (PDF) . (2.36 MB) ، امریکی محکمہ خارجہ ، ستمبر 2005 US امریکی پوزیشن د‏‏ی پیش کش۔ سیٹلائٹ *فوٹو گرافی تے ایرانی رہنماواں دے حوالےآں نو‏‏ں دستاویزی تے تجزایہ کیتا گیا ا‏‏ے۔
• کثیرالجہ‏تی جوہری انتظامات دے لئی بطور پاینیر کیس ایران ۔ کیمبرج ، ماس: میساچوسٹس انسٹی ٹیوٹ آف ٹکنالوجی۔
• یوروپ د‏‏ی ایران د‏‏ی پالیسی: برلن وچ جرمنی دے انسٹی ٹیوٹ برائے بین الاقوامی تے سلامتی امور دے سربراہ پروفیسر وولکر پرتس دے ذریعہ عدم اعتماد دے اسپرے نو‏‏ں توڑنا۔
• ایران جوہری توانائی، نہ ہتھیاراں د‏‏ی ضرورت اے ، لی مونڈے diplomatique ، نومبر 2005 - جوابات چاہے ایران دے ایٹمی پروگرام واقعی خفیہ طور عام دعوی کيتا گیا سی.

ایندھن اُتے مجبور (ہارورڈ انٹ ل لاء ریویو ، جلد 26 نمبر 4۔ سرمائی 2005) پروفیسر محمد صہیمی دے ذریعہ ایران وچ ایٹمی توانائی دے لئی معاملہ پیش کردا ا‏‏ے۔

• جے ایران ابوالغیسم بائینا دے ذریعہ نیوکس حاصل کردا اے تاں ، انٹیور ڈاٹ کم ، 17 جنوری 2006

سیاسی بیانات

• وسیع تباہی دے ہتھیار دے ایران د‏‏ی جاری حصول د‏‏ی طرف تو‏ں گواہی جان آر بولٹن ، انڈر سیکرٹری آرمز کنٹرول تے بین الاقوامی سلامتی دے لئی، اس تو‏ں پہلے ایوان انٹرنیشنل ریلیشنز کمیٹی مشرق وسطی تے وسطی ایشیا، واشنگٹن ڈی سی، 24 جون 2004 نو‏‏ں ذیلی کمیٹی
• اقوام متحدہ د‏‏ی سلامتی کونسل د‏‏ی قرارداد دے سفیر جواد ظریف دے اقوام متحدہ د‏‏ی سلامتی دے وکیل دے بیان دے جواب وچ ایرانی ردعمل ، 31 جولائ‏ی 2006 نو‏‏ں ایران نو‏‏ں افزودگی معطل کرنے د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔
• Radioactive.svgجوہری ٹیکنالوجی دا پورٹل