Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.
Bertrand Russell
Filòsof e matemàtich. Bertrand Arthur William Russell, cont ëd Kingston, a l'era nassù a Trellek, ant ël Monmouthshire (Gàles), ël 18 ëd mars dël 1872.
Scond ëd doe masnà, sò pare a l'era fieul ëd John Russell, ch'a l'era stàit prim ministr, soa mare fija dël second Lord Stanley d'Alderley.
Restà orfanin ch'a l'avìa tre agn, a l'era andàit a abité da sò grand ëd pare; contra la volontà 'd sò pare a arsèiv na rèida educassion puritan-a.
Apress avèj arseivù n'anstrussion për la pì part privà, durant la qual a l'avìa ëdcò amprendù bin fransèis e alman, dl'otóber 1890 a intra al Trinity College a Cambridge, andoa a studia matemàtica e filosofìa e anté ch'a treuva ëd professor tanme Whitehead e McTaggart e a fa amicissia con gent 'me George Edward Moore, Lytton Strachey, George Macaulay Trevelyan e ancor d'àutri.
Për tuta la vita a l'é stàit angagià ant ël sossial e la polìtica.
Apress avèj vagnà un concors an matemàtica, as vira vers la metafìsica, dont as diplòma.
Finì jë studi a vintedoi agn, as trasferiss a l'ambassà dël Regn Unì a Paris e l'ann apress, dlë dzèmber 1894, as maria con Alys Pearsall Smith a Westminster.
Anteressà ai problema sossiaj, a decid ëd tramudé a Berlin, tèra dël sossialism; da costa vìsita a scriv German social democracy.
Apress, la cobia a va abité ant un cit ciabòt davzin a Haslemere, anté che Russell a dédica sò temp ai sò studi ëd filosofìa.
Apress un viage ëd doi agn ant jë Stat Unì, andoa a studia le geometrìe nen euclidée, a términa dël 1897 un travaj ansima ai fondament ëd la geometrìa, anté ch'a sërcava ëd dimostré l'indipendensa e la superiorità ëd metafìsica e epistemologìa rispet a la lògica matemàtica ch'a nassìa an coj agn.
A mostra peui siense polìtiche a Leeds.
Fondamental për l'evolussion ëd sò pensé a l'é la partissipassion ant ël 1900 al congress antërnassional dij matemàtich a Paris, anté ch'a intra an relassion con la scòla ëd Peano, lòn ch'a-j fa cambié idèja an sla lògica.
Apress ël congress a studia ij travaj ëd Peano.
Peui a travaja a dësvlupé e estende la lògica matemàtica ëd Peano e Frege.
Con soa fomna, a tramudo ant na cita ca davzin a Oxford.
Ëd tansantan a chita la filosofìa për n'angagg polìtich pì diret.
Dël 1910 a-i seurt ël prim volum dij Principia mathematica e a torna a Cambridge tanme letor an lògica.
A passa n'àutr perìod an Mérica, antè ch'a mostra 'n cors (frequentà ëdcò da Thomas Stearns Eliot) a l'Università ëd Harvard.
Dventà passifista, a chita sò ideaj liberaj e dël 1914 a rintra ant ël Partì Laborista.
A lë s-ciòp dla guèra soe idèje a lo fan ëslontané da l'ansegnament e a ven licensià dal Trinity College.
A-j eufro un pòst a l'Università ëd Harvard, ma a riess nen a oten-e ël passapòrt.
Dël 1918 as fa ses mèis ëd përzon për via d'un sò artìcol passifista publicà an sël Tribunal; an cost perìod a scriv Introduction to mathematical philosophy.
Ant ël 1920 a vìsita la Russia e a stërma nen soe crìtiche al sistema totalitari ch'as prontava.
Peui a va an Cin-a a ten-e ëd lession ëd filosofìa a l'Università 'd Pechin; ant la prima dël 1921 a pija la polmonìa e për tre sman-e a resta an broa dla mòrt (chèich giornal giaponèis a dan fin-a la notissia ch'a l'é mòrt).
Rintrà dlë stèmber 1921, a maria Dora Black.
Për ses agn la cobia a viv d'invern ant na cita ca a Chelsea e d'istà davzin a Lands End (anté che chiel a travaja a lìber amportant).
As vagna da vive an fasend ëd lession, con ël giornalism e an ëscrivend lìber ëd sucess 'me A.B.C. of atoms, The A B C of relativity, On education.
Dël 1922 e 1923 a l'é candidà laborista al parlament a Chelsea; soa fomna a l'é candidà ant ël 1924.
Ant ël 1924 e 1927 a ten ëd lession ant jë Stat Unì.
An tra 'l 1927 e 'l 1932, con soa fomna, a duverta na scòla për masnà a Petersfield për podèj verifiché soe idèje pedagògiche, ma j'arzultà a son deludent.
A resta a Petersfield fin-a ch'a divòrsia dël 1935.
Dal 1938 al 1944 a mostra an vàire università merican-e e anglèise; dal City College ëd New York a l'é barà fòra për comportament imoral.
A resta pòch ëdcò a la Fondassion Barnes, an Pennsylvania.
Dël 1944 a l'é torna anvità a andé a Cambridge.
Dël 1948 a l'ha n'assident ëd reoplan, ma as salva an noand.
Dël 1950 a l'é stàit ansignì dël Premi Nobel për la Literatura.
Dël 1961 (a otanteneuv agn) as pija n'àutra curta condan-a për l'organisassion ëd na manifestassion anti-militarista.
Dël 1962 a adressa un message a Kennedy e Chruščëv për na solussion passìfica dla crisi ëd Cuba.
A armonta al 1963 la fondassion dl'Atlantic Peace Foundation e dla Bertrand Russell Peace Foundation, la prima con ëd but dë studi e arserca, la sconda për sosten-e j'assion mirà a frené la corsa a j'armament e a giuté ij pòpoj oprimù.
Mersì a costa, dël 1966 Russell a riess a anstituì un tribunal antërnassional contra ij crìmen ëd guèra (ciamà Tribunal Russell) ch'a arconòss jë Stat Unì colpèivoj ëd genossidi an Vietnam.
E për contrast an sla situassion dël Vietnam, a seurt dal Partì Laborista.
A meuir a Plas Penrhyn, ant j'anviron ëd Penrhyndeudraeth Merioneth (Gàles setentrional), ël 2 ëd fërvé dël 1970, ëd na fòrta anfluensa.
Trantetré agn prima a l'avìa già scrivù sò tilèt da mòrt: A coj ch'a son restaie, chiel a smijava, bele da vej, n'òm content e sodësfàit e sòn, sensa gnun dùbit, dzortut për soa salute ecelenta, da già che da na mira polìtica ant ij darié agn chiel a l'era pà men isolà che Milton apress dla restaurassion. A l'era ël darié dzorvivù ëd n'época giumai mòrta.
L'aspet fondamental ant la filosofìa ëd Russell a l'é la lògica.
Soe idèje ansima a la metafìsica e l'ética, an sla natura e le relassion ëd materia e ment a son fòrt modificasse ant ël cors ëd soa vita, 'me conseguensa d'aplicassion tavòta pì ancreuse ëd sò métod lògich.
Chiel a preferìa classifiché soa filosofìa pa 'me idealism o realism, ma pitòst coma atomism lògich, dagià che lòn ch'a caraterisa sò travaj a l'é l'usage dl'anàlisi lògica tanme metodologìa e soa convinsion che con sòn as peul rivé ai fàit atòmich.
Sò prim arzultà amportant a l'é stàit ëd liberé l'anàlisi lògica da la dominassion ëd la gramàtica ordinaria e d'armarché che la forma gramatical ëd n'enonsià soens a faliss ëd rend-ne la forma lògica ëd sò significà.
A dësvlupa peui la teorìa dle descrission.
Con na terminologìa ch'a-j rivava da sò studi ëd Leibniz, Russell a fortìa soens che le vrità lògiche a venta ch'a sio vere an tuti ij mond possìbij.
Russell a fortìa che ij component ancreus ëd ment e materia a son dl'istess tipo e che la diferensa an tra ment e còrp a l'é an soa strutura e pà ant j'element dont a son formà.
La ment ëd l'òm a l'é compòsta ëd sensassion e imàgin ch'a son identificà da Russell con event fìsich ant ël servel; la diferensa an tra fìsica e psicologìa a resta nen ant j'event ch'a studio, ma ant ij tipo ëd laj a propòsit ëd costi event ch'a serco dë stabilì: la fìsica a s'anteressa a la strutura, la psicologìa a la qualità.
Costa teorìa a l'é stàita studià da Russell an conession con la fìsica moderna.
Ant la teorìa dla conossensa, ël rassionalism ëd Russell dij prim temp a l'é stàit viaman modificà ant na diression pragmatista o comportamentalista.
Ël camp d'arserca ëd Russell ant la matemàtica a l'é stàit la lògica matemàtica.
Sò rëncontr con Whitehead a-j men-a a arflete ansima ai fondament ëd la matemàtica; a fortisso che tuta la matemàtica as peul arporté a la lògica.
Ansema, ij doi a dësvlupo ël logicism e a fondo la teorìa dij tipo.
Russell a l'é arnomà për un paradòss dla teorìa dj'ansem ch'a pòrta sò nòm.
Principles of mathematics (1903, scrivù për la pì part ant ël 1900). Sò prim lìber amportant. La tesi fondamental ëd l'euvra a l'é che la matemàtica e la lògica a son idèntiche.
Principia mathematica (1910-1913, con Whitehead)
Introduction to mathematical philosopy (1918)
Political ideals (1918). Publicà an Mérica. A l'é na serie ëd lession ch'a vorìa dé ma che j'autorità militar britàniche a l'han arfudaje ël përmess ëd fé.
Practice and theory of bolshevism (1920). Scrit apress sò viage an Russia.
Analysis of mind (1921). Arzultà ëd chèiche lession ch'a l'avìa fàit a Londra, organisà da amis ch'a l'avìò duvertà na sot-scrission për podèj fèje. An cost'euvra, Russell a arfuda la cossiensa tanme caraterìstica fondamental ëd la ment; a adòta na sòrt ëd monism neotral a propòsit dla percession.
An sërcand ëd capì j'element dont a son fàit ij fenòmeno mentaj, a l'é motobin amportant ten-e da ment che dal protozòo a l'òm a-i é pà un sàut tant gròss, nì ant la strutura nì ant ël comportament. Për sòn, a l'é motobin bel fé ch'a-i sia gnanca na diferensa mental tant granda. (Analysis of mind)
Ansima a Wikimedia Commons a-i é d'archivi multimojen ch'a-i intro con
