Zęby

Zęby (łac. dentes) – złożone, twarde narządy występujące u większości kręgowców, z wyjątkiem współczesnych ptaków, żółwi, ropuch oraz niektórych ssaków. Stanowią element układu trawienia. Znajdują się w jamie ustnej. Służą do chwytania i zabijania ofiary oraz rozdrabniania pożywienia, a ponadto u wielu gatunków zwierząt również do obrony, przenoszenia młodych, czyszczenia futra (usuwania pasożytów skórnych). Zęby są zróżnicowane pod względem budowy, kształtu, liczby oraz pełnionych funkcji. Nauka zajmująca się budową, rozwojem, fizjologią i patologią zębów to odontologia. Odontogeneza jest procesem rozwoju zębów^[1]^[2]. Zespół wszystkich zębów występujących u jednego osobnika nazywany jest uzębieniem.

Osobny artykuł: uzębienie.

Ryby

Zęby ryb

Kręgouste mają zęby rogowe. U ryb chrzęstnoszkieletowych pochodzą od łusek plakoidalnych. Roślinożerne nie posiadają zębów. Drapieżne mają zęby na szczękach i na podniebieniu w postaci ostrych, stożkowych, o piłowatych krawędziach^[2], pochylonych doogonowo tworów. Niekiedy połączone są z kością więzadłami^[2]. Mogą występować w postaci płaskich płytek jeśli ryba żywi się skorupiakami lub mięczakami^[2]. U karpiokształtnych występują zęby gardłowe. Jedynym rodzajem ryb, u których wykształciły się zęby jadowe jest Meiacanthus. U dwudysznych zrastają się w płyty^[2]. Polifiodontyzm występuje powszechnie^[2].

Płazy

Rogowe ząbki występujące u kijanek otaczają otwór gębowy. Służą do ścierania pokarmu roślinnego. U dorosłych zęby w postaci niewielkich, stożkowatych^[2] wyrostków przyrośnięte do kości szczękowych i międzyszczękowych oraz na podniebieniu do kości lemieszowych. Na żuchwie płazów brak zębów. Ropuchy wcale nie posiadają zębów^[2]. Polifiodontyzm występuje powszechnie^[2].

Gady

Zęby gadów

Ostre, liczne^{[potrzebny przypis]}, stożkowate^[2], homodontyczne, polifiodontyczne^[2]. Mogą być osadzone na wszystkie trzy sposoby: akrodontyzm, pleurodontyzm, tekodontyzm (u krokodyli)^[2]. Żółwie zamiast zębów mają listwy rogowe na szczęce i żuchwie^[2]. U węży wykształciły się specyficzne zęby jadowe^[2].

Ptaki

Współczesne ptaki nie mają zębów. Do rozdrabniania pokarmu służy im dziób.

Ssaki

Zęby ssaków

Po raz pierwszy ewolucyjnie polifiodontyzm (który wyjątkowo obserwujemy u manatów^[3] i częściowo u mamutów^[4]) zostaje zastąpiony przez difiodontyzm lub rzadziej występujący monofiodontyzm (u zębowców^[2]). Tekodontyzm jest powszechny. Zwykle występuje heterodontyzm (poza szczerbakami i waleniami). Zęby niektórych gatunków ulegają znacznym przekształceniom:

u drapieżnych – łamacze^[2]
u słoni – ciosy
u narwala – pojedynczy cios (siekacz) dorastający do 2 m występuje u samców^[2]
u dzika – szable (żuchwa) i fajki (szczęka)
u morsa – kły znacznych rozmiarów

Niektóre ssaki nie mają zębów. Należą tu: stekowce, mrówkojady oraz fiszbinowce^[2].

Rozmieszczenie i stosunki ilościowe zębów w uzębieniu są cechą danego taksonu. Do jej zapisu używa się tzw. wzoru zębowego.

Budowa

Histologia

Ząb ssaków zbudowany jest z kolejnych warstw tkanek:

szkliwa
zębiny
miazgi – wypełniającej jamę zęba (cavum dentis)
cementu

Mocowanie zębów w zębodole odbywa się przy udziale ozębnej korzenia i okostnej wyrostka zębodołowego.

Anatomia

Zęby ssaków zbudowane są z 3 części:

korona zęba (corona dentis)
szyjka zęba (cervix dentis, collum) – pokryta dziąsłem
korzeń zęba (radix dentis) – tkwi w zębodole, często złożony z kilku pojedynczych korzeni, między którymi znajduje się rozwidlenie zwane bi- lub trifurkacją

W zoologii wyróżnia powierzchnie korony:

powierzchnię przedsionkową (facies vestibularis)
powierzchnię językową (facies lingualis)
powierzchnię styczną (facies contactus)
powierzchnię zwarcia (facies occlusalis)

Zęby ssaków dzielone są na dwie grupy ze względu na tempo wzrostu i zasięg szkliwa:

brachydontyczne o ograniczonym procesie wzrostu i krótkokoronowe szkliwo pokrywa tylko koronę
hypselodontyczne stale rosnące i długokoronowe; szkliwo pokrywa tylko koronę i korzeń (między zębiną i cementem)

Inny jest podział ze względu na budowę szkliwa i zasięg cementu:

zęby szkliwofałdowe – szkliwo pofałdowane i wtopione w strukturę zęba; u roślinożernych; cement pokrywa cały ząb (nad szkliwem)
zęby szkliwoguzkowe – u mięsożernych i wszystkożernych; cement pokrywa korzeń i szyjkę.

ze względu na ustawione względem siebie zębów łuku górnego i dolnego wyróżnia się;

izognatyzm (równoszczękowość) – odpowiadające sobie zęby stykają się powierzchnią zwarcia
anizognatyzm (nierównoszczękowość) – odpowiadające sobie zęby stykają się powierzchnią zwarcia nieznacznie lub wcale.

Zęby konia

Dla ogiera wzór zębowy wygląda następująco:

Wzór zębowy		I	C	P	M
40	=	3	1	3	3
40	=	3	1	3	3

Rejestry na szkliwie siekaczy pozwalają ocenić wiek. Kły u klaczy nie występują (lub są szczątkowe). Ząb przedtrzonowy pierwszy przyjmuje postać zęba wilczego (dens lupinus) (mały, klinowaty, wcześnie wypada). Zęby koni maja swoje nazwy, i tak:

Cęgi – pierwsze siekacze
Średniaki – drugie siekacze
Okrajki – trzecie siekacze

Wzór zębów mlecznych przedstawia się następująco:

${\tfrac {313}{313}}$

Zęby ludzkie

Dokładny opis zębów człowieka przedstawiono w odrębnym artykule.

Osobny artykuł: zęby człowieka.

Przypisy

↑ redaktor naczelny Zdzisław Otałęga: Encyklopedia biologiczna tom VII Mo-Oś. Kraków: OPRES, 1999, s. 282-283. ISBN 83-85909-46-X.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r redaktor naczelny Zdzisław Otałęga: Encyklopedia biologiczna tom XIII Ws-Ż. Kraków: OPRES, 1999, s. 136-137. ISBN 83-85909-62-1.
↑ Dokument tekstowy ze strony Uniwersytetu Jagiellońskiego
↑ [1], 6 generacji zębów policzkowych

Bibliografia

Halina Komosińska, Elżbieta Podsiadło: Ssaki kopytne : przewodnik. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002. ISBN 83-01-13806-8.
Kazimierz Kowalski: Ssaki, zarys teriologii. Warszawa: PWN, 1971.
Kazimierz Krysiak, Krzysztof Świeżyński: Anatomia zwierząt. T. 2. Warszawa: PWN, 2008. ISBN 978-83-01-13544-7.
Marzena Popielarska-Konieczna: Słownik szkolny : biologia. Kraków: Wydawnictwo Zielona Sowa, 2003. ISBN 83-7389-096-3.
Helena Helena Przespolewska: Podstawy anatomii zwierząt domowych. Warszawa: Wydawnictwo "Wieś Jutra", 2009. ISBN 83-89503-67-0.

[1] redaktor naczelny Zdzisław Otałęga: Encyklopedia biologiczna tom VII Mo-Oś. Kraków: OPRES, 1999, s. 282-283. ISBN 83-85909-46-X.

[Otałęga136-2] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r redaktor naczelny Zdzisław Otałęga: Encyklopedia biologiczna tom XIII Ws-Ż. Kraków: OPRES, 1999, s. 136-137. ISBN 83-85909-62-1.

[3] Dokument tekstowy ze strony Uniwersytetu Jagiellońskiego

[4] [1], 6 generacji zębów policzkowych

[1]

[2]

[3]

[4]