Przejdź do zawartości

Wymiana stóp

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Wymiana stóp – zjawisko morfologiczne w niektórych językach, polegające na zmianie ilościowej lub jakościowej spółgłosek wewnątrz morfemu spowodowanej kontekstem zewnętrznym – wpływem otoczenia fonetycznego. Zjawisko to występuje w niektórych językach ugrofińskich, najbardziej rozpoznawalne jest w języku fińskim, zwane jest również astevaihtelu[1].

Język fiński

[edytuj | edytuj kod]

Istota zjawiska

[edytuj | edytuj kod]

Spółgłoski k, p i t podczas odmiany przez przypadki i osoby ulegają procesowi wymiany stóp. Mogą występować w stopie „słabej”, jak również „mocnej”. Ogólna zasada stosowania stopy opiera się na kontekście fonetycznym – jeśli sylaba jest otwarta, czyli kończy się samogłoską (np. katu „ulica”), wówczas używa się stopy mocnej, przy zamkniętej sylabie spółgłoska występuje w formie słabej (kadun). Z powodu zmian historycznych i ewolucji języka mówionego istnieją pewne nieregularności w procesie wymiany stóp, np. przed długą samogłoską spółgłoska występuje na stopie mocnej, nawet jeśli sylaba jest zamknięta (np. katuun „do ulicy, w ulicę”.)

W przypadku liczby mnogiej formy podstawowe wyrazów (bezokolicznik w czasowniku, mianownik w rzeczowniku) znajdują się w stopie mocnej. Jednak istnieją wyrazy, które ulegają procesowi odwrotnemu: w formach podstawowych występują w stopie słabej, podczas gdy formy fleksyjne przyjmują stopę mocną (np. liike „ruch”, liikkeen „ruchu”). Są dwa podstawowe warianty wymiany stóp – jakościowa i ilościowa[1].

Wymiana ilościowa

[edytuj | edytuj kod]

Przy zmianie ilościowej podwójna spółgłoska (geminata) występuje w stopie mocnej, stopa słaba to redukcja do pojedynczej spółgłoski[2]:

  • kkk: lakka (malina moroszka) – lakan (maliny)
  • ppp: oppia (uczyć się) – opin (uczę się)
  • ttt: katto (dach) – katot (dachy)

Wymiana jakościowa

[edytuj | edytuj kod]

Wymiana jakościowa dotyczy pojedynczych spółgłosek k, p i t, jak też licznych zbitek spółgłosek[2]. Ten sposób wymiany stóp nie jest już produktywny, tj. nie dotyczy słów nowo powstałych: porównaj: katu („ulica”) – kadun („ulicy”), ale już auto („auto”) – auton.

  • pv: rapu (rak) – ravun (raka)
  • td: paita (koszula) – paidat (koszule)
  • nkng: HelsinkiHelsingissä (w Helsinkach)
  • mpmm: kampa (grzebień) – kammat (grzebienie)
  • ltll: valta (przemoc) – vallan (przemocy)
  • ntnn: antaa (dać) – annan (daję)
  • rtrr: parta (broda) – parran (brody)
  • rkr; Turku (miejscowość) – Turussa (w Turku)

Przypadki szczególne

[edytuj | edytuj kod]
  • hkehje: rohkenen (ośmielam) – rohjeta (ośmielać)
  • lkelje: hylkeen (suknię) – hylje (suknia)
  • rkerje: särkeä (złamać) – särjen (łamię)
  • ukuuvu: luku (liczba) – luvun (liczby)
  • ykyyvy: kyky (zdolność) – kyvyn (zdolności)[2]

Dźwięk /k/

[edytuj | edytuj kod]

Dźwięk pełni w historii języka rolę szczególnie złożoną toteż przeszedł liczne zmiany i nie istnieje jeden model wymiany stóp dla tego fonemu. Oto najczęstsze przypadki zmian jakościowych i ilościowych:

k → ø- jalkajalan (wymiana ilościowa)
k → kk- liikeliikkeen (wymiana ilościowa)
uku/yky → uvu-/yvy- pukupuvun (wymiana jakościowa)
lki → lje- kylkikyljen (wymiana jakościowa)
rki → rje- järkijärjen (wymiana jakościowa)
nk → ng- HelsinkiHelsingin (wymiana jakościowa)[2]

Wzory odmiany

[edytuj | edytuj kod]

Odmiana rzeczownika katu (‘ulica’), podlegającego jakościowej wymianie stóp[3].

Nazwa przypadka pytania Sg. Pl
Nominativus kto? co? katu[a] kadut
Partitivus Ile (czego)? kogo? czego? katua katuja
Genetivus kogo? czego? kadun katujen
accusativus I kogo? co? kadun = Nom
Accusativus II kogo? czego? = Nom = Nom
Essivus jako kto? jako co? katuna katuina
Translativus w kogo? w co? kaduksi kaduiksi
Comitativus z kim? z czym? - katuineen
Prolativus jak? którędy? - *kaduitse
Abessivus bez kogo? bez czego? kadutta kaduitta
Instructivus jak? kim? czym? - kaduin
Inessivus w kim? w czym? gdzie? kadussa kaduissa
Elativus od kogo? od czego? skąd? kadusta kaduista
Illativus w kogo? w co? dokąd? katuun katuihin
Adessivus na kim? na czym? gdzie? kadulla kaduilla
Ablativus znad (od) kogo? czego? skąd? kadulta kaduilta
Allativus na kogo? Na co? Dokąd? kadulle kaduille

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. a b Astevaihtelun yleisperiaate ja poikkeukset. Iso Suomen Kielioppi. [dostęp 2023-10-14]. (fiń.).
  2. a b c d Olli Nuutinen: Suomea Suomeksi 1. Helsinki: Suomen Kirjalisuuden Seura, 2014, s. 164-165.
  3. Olli Nuutinen: Suomea Suomeksi 2. Helsinki: Suomen Kirjalisuuden Seura, 2004, s. 151-153.
  1. Tłustym drukiem wyróżniono formy na stopie mocnej.

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]