Mornel
| Eudromias morinellus[1] | |||
| (Linnaeus, 1758) | |||
 Samica wyrzucająca skorupkę jaja | |||
 Samiec z pisklętami | |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Infragromada | |||
| Rząd | |||
| Podrząd | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina | |||
| Rodzaj |
Eudromias[2] | ||
| Gatunek |
mornel | ||
| Synonimy | |||
| |||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3] | |||
 | |||
| Zasięg występowania | |||
 letnie lęgowiska przeloty zimowiska | |||
Mornel[4] (Eudromias morinellus) – gatunek średniego ptaka wędrownego z rodziny sieweczkowatych (Charadriidae), zamieszkujący wyspowo pasma górskie od północnej części Wysp Brytyjskich przez Półwysep Skandynawski, Ural, góry Syberii po Półwysep Czukocki. Na południu osiąga północno-wschodni Kazachstan, północno-zachodnie Chiny i Mongolię. Zimuje w Afryce Północnej, na Bliskim Wschodzie oraz w Iranie. Nie jest zagrożony wyginięciem.
Taksonomia
[edytuj | edytuj kod]Po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego gatunek opisał Karol Linneusz w 1758 pod nazwą Charadrius morinellus na podstawie holotypu ze Szwecji[5][6]. Obecnie (2023) Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny podtrzymuje tę nazwę i uznaje gatunek za monotypowy[7]. Według niektórych autorów rodzaj Charadrius nie jest monofiletyczny[8], w związku z czym mornel jest wydzielany jako monotypowy przedstawiciel rodzaju Eudromias[4].
Etymologia
[edytuj | edytuj kod]Gr. ευδρομιας eudromias – dobry biegacz < ευ eu – dobry; δρομος dromos – bieganie < τρεχω trekhō – biegać[9]. Zdrobnienie gr. μωρος mōros – głupi[10].
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]Występuje dymorfizm płciowy – samice są większe i barwniej ubarwione niż samce[11]. Masa ciała u samca wynosi 86–116 g, u samicy 99–142 g; rozpiętość skrzydeł mieści się w przedziale 57–64 cm[5]. Długość skrzydła: 143–163 mm, dł. dzioba – 14–19 mm, dł. skoku – 33–40 mm, dł. ogona – 62–73 mm[11].
W szacie godowej samica ma brązowe czoło (pokryte wyraźnymi białymi plamkami), a głowę i grzbiet szarobrązowe; pokrywy uszne ciemne, szarawe. Widoczna jest biała brew, która ciągnie się w tył i łączy na karku w kształt litery V. Broda i gardło białe, kantarek popielaty. Szyja i górna część piersi matowoszara, niekiedy pokryta drobnymi, brązowymi paskami. Grzbiet, kuper, pokrywy nadogonowe, lotki III rzędu, barkówki i pokrywy skrzydłowe przybierają kolor ciemnoszary. Można dostrzec wąskie, płoworude krawędzie piór w wymienionych obszarach. Najbardziej zewnętrzna z lotek posiada wyraźnie białą stosinę. Środkowe sterówki są ciemnoszare i czernieją ku końcowi, zaś na samym ich końcu znajduje się wąski cynamonowy pas. Pozostałe sterówki mają przed końcem czarny pas, zaś na końcu pas w kolorze białym. Górna część piersi jest szara; niżej widać wąski, choć wyraźny, biały pas, zaś w dalszej części spodu ciała rosną pióra o głębokim kasztanowym kolorze. Wyżej białej linii znajduje się cienka linia barwy czarnej, zaś niżej – popielata. Środek brzucha porastają czarne pióra. Okolice kloaki oraz pokrywy podogonowe są białe, a spody skrzydeł – szarobiałe[11].
Poza sezonem lęgowym ptaki obu płci wyglądają identycznie. W okresie lęgowym płci można rozróżnić: samice są wyraźnie barwniejsze, u samca występuje więcej barwy białej na czole, brązowy odcień na szyi i piersi, słabiej zaznaczona (w porównaniu do samicy) jest biała kreska na piersi oraz mniej czarnego na brzuchu. Niektóre osobniki wykazują cechy pośrednie i nie jest możliwe oznaczenie płci na podstawie wyglądu zewnętrznego[11].
W szacie spoczynkowej brak ozdobnych barw na spodzie ciała. Niższa część szyi i pierś są pokryte piórami brązowymi i szarymi, a przechodzi przez nie biaława linia. Brzuch wyraźnie bielszy. Górne partie ciała wyglądają podobnie jak w szacie godowej, jednak nieco bardziej brązowe i matowe. Wierzch głowy pokrywają ciemnobrązowe i płowe pasy, zaś brew jest nie biała, a brązowopłowa[11].
Tęczówka brązowa, dziób czarny (niekiedy u nasady żuchwy zielonawy lub szarawy), nogi matowożółte lub żółtobrązowe[11].
Zasięg występowania
[edytuj | edytuj kod]Mornel jest gatunkiem wędrownym. Gnieździ się od północnej Wielkiej Brytanii poprzez Skandynawię po północną Syberię i Półwysep Czukocki, dalej na południe lęgnie się w północno-zachodnim Kazachstanie, północno-zachodnich Chinach, północnej Mongolii i południowo-wschodniej Rosji. Okazjonalnie gniazduje w północno-zachodniej Alasce, w Pirenejach, Alpach, Karpatach oraz przypadkowych miejscach w Europie, a raz lęg stwierdzono na Spitsbergenie. Mornele na zimowiska udają się do północnej Afryki (od Maroka[11] na wschód) oraz na Bliski Wschód po zachodni Iran[5].
Status w Polsce i Czechach
[edytuj | edytuj kod]W Polsce mornel pojawia się na przelotach, dawniej okazjonalnie gniazdował[4]. W 2015 obserwowano mornele w okolicach Trzebiatowa – 2 maja jednego ptaka koło Robów i 5 maja cztery ptaki koło Zapolic. W 2015 przelot jesienny morneli przez Polskę zaczął się 16 sierpnia, a do końca miesiąca zaobserwowano w kraju co najmniej 212 wędrujących osobników[12].
W XIX wieku mornele gnieździły się w Karkonoszach, choć zwykle po czeskiej stronie. Ostatni przypadek gniazdowania w Polsce miał miejsce w Tatrach (lęg stwierdzony 13 lipca 1988). Gniazda w Karkonoszach znajdywano na wysokości do 1300 m n.p.m. Karkonoska populacja wyginęła w połowie XX wieku, głównie wskutek polowań i wybierania jaj. W tamtym okresie ostatnie lęgi stwierdzono w 1946 roku na Łącznej Górze (Luční hora) i później w 1948, kiedy miały gniazdować 2–3 pary. W latach 90. XX wieku obserwowano pojedyncze mornele lub pary w okolicach Białej Łąki, Upskiego Torfowiska oraz Panczawskiej Łąki. Jednak kolejny lęg miał miejsce po blisko pół wieku, w 1999 roku – kiedy na Łącznej Górze dostrzeżono rodzica z trójką nielotnych jeszcze młodych na wysokości 1550 m n.p.m. W maju 2001 roku obserwowano dorosłe ptaki kilkukrotnie, w okolicach Łącznej Góry, Studziennej Góry i Śnieżki – gdzie ptak odwodził obserwatora symulując złamanie skrzydła. 23 maja 2002 roku na Łącznej Górze znaleziono gniazdo z trzema jajami, jednak brakowało doniesień o mornelach po polskiej stronie od połowy XX wieku. 13 maja 2009 roku samica była obserwowana nieopodal Śnieżnych Kotłów (po polskiej stronie), a 17 maja 2009 na szczycie Wielkiego Szyszaka obserwowano samca. Obserwacje zaakceptowała Komisja Faunistyczna[13].
Ekologia
[edytuj | edytuj kod]Mornele gniazdują na arktycznych wybrzeżach oraz w wewnątrzkontynentalnej tundrze, a do tego w obszarach górskich rozsianych w umiarkowanych strefach Eurazji. W przypadku gór mornele preferują płaskowyże z krótką roślinnością[11]. W okresie sierpień-wrzesień ptaki zaczynają opuszczać swoje miejsca gniazdowania, a powracają pod koniec lutego lub w marcu[5]. Podczas migracji ptaki trzymają się małymi grupami[11], zwykle po 3–6 osobników, niekiedy nawet 20–80[5]. Niezależnie od pory roku mornele są łagodne[11]. Na przelotach ptaki przebywają na otwartych terenach z krótką roślinnością (np. na wrzosowiskach) i polach. Zimują na kamienistym lub zakrzewionym stepie, półpustyniach, zaoranych polach i obrzeżach upraw. Pożywienie E. morinellus stanowią chrząszcze, dorosłe Diptera i ich larwy, prostoskrzydłe, pajęczaki, ślimaki i dżdżownice. Prócz tego zjadają materię roślinną – liście, nasiona, jagody i kwiaty[3][14].
Rozród
[edytuj | edytuj kod]
Okres lęgowy trwa od maja do sierpnia[11]. Mornel jest gatunkiem poliandrycznym. Samice mogą pozostać na lęgowiskach przez całe lato i tworzyć nowe pary z dopiero co przybyłymi samcami lub tymi, które straciły lęg lub pisklęta[15]. Gniazdo to wydrapany w nagiej lub porośniętej krótkimi roślinami ziemi dołek[5]. W zniesieniu znajdują się 3 jaja (przeciętna ich długość to ok. 40 mm, w źródle – 1,6 cala[16]), które samiec wysiaduje przeważnie samotnie przez 24–28 dni[15]. W jednym z badań (z 2002) samce wysiadujące jaja wraz z partnerką były przeciętnie cięższe o 7,8 g od tych wysiadujących samotnie[17]. Następnie zajmuje się młodymi do ich opierzenia, czyli przez około 25 dni, oraz kolejne 2 tygodnie po opierzeniu[15].
Status i ochrona
[edytuj | edytuj kod]IUCN uznaje mornela za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern) nieprzerwanie od 1988. Liczebność światowej populacji, według szacunków organizacji Wetlands International z 2015 roku, mieści się w przedziale 50–220 tysięcy osobników. Trend dla całej populacji jest spadkowy, jednak trend niektórych populacji lokalnych jest stabilny[3]. BirdLife International wymienia ponad 90 ostoi ptaków IBA, gdzie występuje mornel[14].
W Polsce podlega ścisłej ochronie gatunkowej[18].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Eudromias morinellus, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ Eudromias, [w:] Integrated Taxonomic Information System [dostęp 2015-12-12] (ang.).
- ↑ a b c BirdLife International, Eudromias morinellus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2016, wersja 2021-1 [dostęp 2021-04-22] (ang.).
- ↑ a b c Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Podrodzina: Charadriinae Leach, 1820 - sieweczki (Wersja: 2022-09-26). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2023-02-19].
- ↑ a b c d e f Wiersma, P. & Kirwan, G.M.: Eurasian Dotterel (Eudromias morinellus). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (eds.) (2013). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2013. [zarchiwizowane z tego adresu (13 grudnia 2015)]. Część przypisów – Birdlife International (2015) za: del Hoyo et al. (1996)
- ↑ K. Linneusz, Systema naturae per regna tria naturae: secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis, wyd. 10, t. 1, Holmiae 1758, s. 150 (łac.).
- ↑ F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): IOC World Bird List (v13.1). [dostęp 2023-02-19]. (ang.).
- ↑ Julia M.I. Barth, Michael Matschiner, Bruce C. Robertson. Phylogenetic Position and Subspecies Divergence of the Endangered New Zealand Dotterel (Charadrius obscurus). „PLOS one”. 8 (10), 2013. DOI: 10.1371/journal.pone.0078068.
- ↑ The Key to Scientific Names ↓, Eudromias [dostęp 2023-02-19].
- ↑ The Key to Scientific Names ↓, morinellus [dostęp 2023-02-19].
- ↑ a b c d e f g h i j k John Marchant, Tony Prater & Peter Hayman: Shorebirds. Christopher Helm, 1986, s. 309–310. ISBN 978-1-4081-3515-0.
- ↑ Zbigniew Hajzer. Obserwacje rzadkich gatunków. Stwierdzenia: Wiosna-lato 2015. „Ptaki Polski”. 3/2015 (39), s. 4, 2015.
- ↑ Karolina Dobrowolska. Obserwacje morneli Charadrius morinellus w Karkonoszach (Karkonoski Park Narodowy). „Ptaki Śląska”. 18, 2011.
- ↑ a b Species factsheet: Eudromias morinellus. BirdLife International, 2023. [dostęp 2023-02-19]. (ang.).
- ↑ a b c R.D. Smith & D.P. Whitfield. Renesting by male Dotterel Charadrius morinellus after successfully rearing chicks. „Bird Study”. 42, s. 174–195, 1995.
- ↑ Charles Dixon: The nests and eggs of British birds. 1894, s. 257–258.
- ↑ Sue Holt, D. Philip Whitfield, Keith Duncan, Stuart Rae & Rik D. Smith. Mass Loss in Incubating Eurasian Dotterel: Adaptation or Constraint?. „Journal of avian biology”. 33 (3), s. 219–224, sierpień 2002. JSTOR: 3677588.
- ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- The Key to Scientific Names, J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca (ang.).
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Zdjęcia, nagrania głosów i krótkie filmy. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).
- Charadrius morinellus (Mornel). W: M. Gromadzki (red.): Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. T. 8: Ptaki (część II). Warszawa: Ministerstwo Środowiska, 2004, s. 36–38. ISBN 83-86564-43-1.