Monety lenne Księstwa Pruskiego (1529–1657)

Monety lenne Księstwa Pruskiego – monety bite w latach 1529–1657 przez książąt lennego Księstwa Pruskiego (Prus Książęcych), do momentu uzyskania przez księstwo pełniej niezależności od Rzeczypospolitej, w wyniku traktatów welawsko-bydgoskich.

Państwo Zakonne w Prusach zostało siłą zmuszone do podporządkowania się Koronie Królestwa Polskiego w wyniku przegranej wojny polsko-krzyżackiej 1519–1521. Pozbawiony dalszej pomocy ze strony cesarza Karola V Habsburga, Albrecht Hohenzollern zdecydował się, po czteroletnim rozejmie, na sekularyzację swojego państwa i złożenie hołdu lennego królowi polskiemu z Prus Książęcych.

Mocą zawartego traktatu krakowskiego z 8 kwietnia 1525 Albrecht zostawał księciem w Prusach i pierwszym senatorem I Rzeczypospolitej, z prawem dziedziczenia dla jego potomków w linii męskiej. Traktat dokładnie określił warunki złożenia hołdu:

(...)Winien pan margrabia Albrecht złożyć przysięgę Jego Królewskiej Mości i Królestwu Polskiemu, jako swemu przyrodzonemu i dziedzicznemu panu, oraz okazywać się na przyszłość posłusznym Jego Królewskiej Mości we wszystkim, jak z prawa należy księciu wasalnemu względem swego dziedzicznego pana. Powinien też margrabia Jerzy w imieniu własnym i swych braci dotknąć proporca chorągwi.(...)

Prusy Książęce zerwały tym samym swój związek podległości wobec papiestwa i Świętego Cesarstwa Rzymskiego.

Już jednak w 1573 przedstawiciel bocznej linii Hohenzollernów Jerzy Fryderyk von Ansbach, powołując się na postanowienia traktatu krakowskiego, zażądał przekazania mu kurateli nad chorym umysłowo księciem pruskim Albrechtem Fryderykiem. W latach 1578–1618 w Prusach Książęcych rządzili faktycznie regenci, a strona polska nie chciała się zgodzić na przejście tego lenna we władanie brandenburskiej linii Hohenzollernów.

W 1603 kuratelę tę przejął Joachim Fryderyk Hohenzollern, co Zygmunt III Waza potwierdził 11 maja 1605. W 1609 regencję przejął Jan Zygmunt Hohenzollern. Dopiero w 1611, wynagradzając wsparcie jakiego udzielili Hohenzollernowie Rzeczypospolitej w wojnie polsko-rosyjskiej 1609–1618, Zygmunt III zgodził się na formalne złożenie hołdu przez margrabiego brandenburskiego.

Margrabia Jerzy Wilhelm Hohenzollern złożył homagium w 1621 roku, a jego syn, Fryderyk Wilhelm w 1641 roku. Był to ostatni hołd pruski, ponieważ Prusy Książęce odpadły od Rzeczypospolitej w 1657, w wyniku podpisania traktatów welawsko-bydgoski.

System monetarny

Likwidacja państwa zakonnego w 1525 r. nie zakończyła produkcji menniczej w Prusach. Ostatnie grosze wielkiego mistrza Albrechta wybijano w mennicy w Królewcu aż do 1527 r., czekając na ostateczne decyzje dotyczące nowego systemu monetarnego, który ukształtował się przez następne kilka lat^[1]:

17 lipca 1526 r. została podjęta uchwała Sejmu Pruskiego o unii monetarnej z Koroną^[2].
16 lutego 1528 r. została przyjęta ordynacja mennicza wprowadzająca do systemu pieniężnego nominalną strukturę adekwatną dla całego okresu nowożytnego w Polsce^[2].
20 maja 1528 r. uchwalono reformę monetarną w Koronie^[1].
W 1528 r. ruszyła w Toruniu produkcja mennicza dla ziem pruskich^[1]^[3], z założeniem bicia monet przeznaczonych dla całych Prus – Królewskich i Książęcych^[4]. Na monetach z Torunia – wbrew pierwotnym planom – nie umieszczono jednak znaków księcia pruskiego Albrechta, który początkowo sprzeciwiał się reformie, ale przystąpił do unii monetarnej w maju 1528 r., stając się jej najtrwalszym promotorem, gdy zapewnił sobie prawo mennicze^[4].
W 1529 r. wydano przywilej umożliwiający otwarcie mennicy w Królewcu. W przywileju tym zdefiniowano również stopę lennych monet pruskich. Pieniądze produkowane w Królewcu otrzymały możliwość obiegu w całym kraju.
7 marca 1530 r. Zygmunt I Stary wydał edykt monetarny, w którym potwierdził jedność stopy menniczej Polski i całych Prus (Królewskich i Książęcych)^[5].
10 maja 1530 r. przyjęto w Prusach stopę menniczą wprowadzoną w Koronie w 1526 i 1528 r^[2].
9 czerwca 1530 r. unieważniono w Prusach stare monety zakonne^[4].
19 kwietnia 1531 r. król wydał edykt wstrzymujący wybijanie denarów i szelągów, zarówno w mennicach królewskich, książęcej pruskiej, jak i miejskich, a wkrótce potem – podobny zakaz dla groszy^[5].

Monety

Albrechta (1528–1563)

Lenne pruskie monety Albrechta byłe bite na stopę polską w mennicy w Królewcu, zarządzanej przez Piotra Decjusza, wedle norm wzorowanych na zakładzie toruńskim^[6]. Można je podzielić na dwie grupy (okresy), bite:

od 1529 r. do 1548 r. – czyli do śmierci Zygmunta Starego, oraz
od 1550 r. do 1563 r.

Pieniądze z pierwszego okresu (pospolitsze), bito w 5-ciu gatunkach: denary, szelągi, grosze, trojaki, szóstaki. W drugim okresie bito wszystkie wymienione gatunki, ale bez szóstaków.

Wszystkie monety Albrechta wykonano bardzo starannie i są przy tym rzadkie – roczniki 1530 i 1531 rzadsze jeszcze od zygmuntowskich. Monety te są przykładem ponoszonych odpowiednio dużych nakładów finansowych i staranności w prowadzeniu mennicy królewieckiej. Monety, a szczególnie trojaki, bito z dobrego srebra. W okresie pierwszych 19 lat, tylko w trzech nie było jakichkolwiek emisji – żadna mennica z Koronie nie mogła taką ciągłością produkcji wówczas się poszczycić.

Monety lenne Albrechta były jednak gorszej jakości niż polsko-pruskie (toruńskie), co pociągnęło za sobą m.in. czasowy zakaz ich przyjmowania w Koronie^[6].

W 1563 r. Albrecht zamknął zakład królewiecki^[7].

Denary – wszystkie były bite według jednego wzoru: z orłem księstwa z jednej i z monogramem książęcym z drugiej strony. W pierwszym okresie nie umieszczano na nich daty. Denary z drugiego okresu znane są z lat: 1556, 1558, 1559, 1560 oraz 1563.

Denary Albrechta
denar niedatowany awers
denar niedatowany rewers

Szelągi – różnią się od denarów występowaniem napisu otokowego po obu stronach monety oraz większym od denarów rozmiarem. Z pierwszego okresu znane są z lat 1529–1531. Z drugiego okresu, z wyjątkiem rocznika 1555, były bite w latach 1550–1560.

Szelągi Albrechta
1530 awers
1530 rewers
1531 awers
1531 rewers
1550 awers
1550 rewers
1557 awers
1557 rewers
1559 awers
1559 rewers

Grosze – ich bicie rozpoczęło się w roku 1529, jednak egzemplarze tego rocznika są dosyć rzadkie. Zwykle w zbiorach można oglądać grosze dopiero od roku 1530, do ostatniego roku panowania króla Zygmunta Starego, tj. 1548, z wyjątkiem tylko rocznika 1536. W okresie tym popiersie książęce występuje w czterech odmianach:

z przyciętymi naramiennikami – tylko rocznik 1529,
z przyciętą brodą, w zbroi i z naramiennikami – roczniki 1530–1540,
z długo rozczesaną brodą, dolna warga jeszcze niezapadnięta – roczniki:: 1541, 1542 i 1543,
rysy twarzy podeszłe, z mocno zapadniętą wargą – roczniki od 1544.

Podobne do ostatniego popiersie, nieco bardziej wyraziste, widać na groszach z drugiego okresu, bitych w latach: 1550, 1551 i 1558. Monety te w ogólności, a szczególnie pierwsze dwa roczniki, są dosyć rzadkie.

Grosze Albrechta
1531 awers
1531 rewers
1532 awers
1532 rewers
1533 awers
1533 rewers
1534 awers
1534 rewers
1535 awers
1535 rewers
1537 awers
1537 rewers
1538 awers
1538 rewers
1539 awers
1539 rewers
1540 awers
1540 rewers
1541 awers
1541 rewers
1542 awers
1542 rewers
1543 awers
1543 rewers
1544 awers
1544 rewers
1545 awers
1545 rewers
1546 awers
1546 rewers
1547 awers
1547 rewers
1548 awers
1548 rewers
1550 awers
1550 rewers

Trojaki – rozpoczynają się w roku 1528 (nie potwierdzają tego inne źródła^[8]), z drugim rysunkiem popiersia, które później ulega takim samym zmianom jak w przypadku groszy. W pierwszym okresie kończą się także w roku 1548 (według innych źródeł w 1546^[8]), jednak bez roczników: 1532, 1536, 1547. Zwykle są cięższe i dlatego większe pozornie od zygmuntowskich. Jedynie trojak z roku 1530 jest wyjątkiem – w swoich wymiarach odpowiada dokładnie trojakom Prus Królewskich.

Z drugiego okresu znane są tylko trojaki z lat 1550 i 1558 – są jeszcze rzadsze od groszy z tych samych lat.

Trojaki Albrechta
1535 awers
1535 rewers
1537 awers
1537 rewers
1539 awers
1539 rewers
1540 awers
1540 rewers
1541 awers
1541 rewers
1542 awers
1542 rewers
1543 awers
1543 rewers
1544 awers
1544 rewers
1545 awers
1545 rewers
1546 awers
1546 rewers

Szóstaki – bite z popiersiem w latach: 1530, 1531 (tego rocznika nie potwierdzają inne źródła)^[8], 1534 i 1535. Na stronie odwrotnej bardzo są podobne do szóstaków króla Zygmunta Starego. Mają obok orła literę K – znak mennicy królewieckiej oraz inicjały Josta Decjusza, zwierzchniego nadzorcy wszystkich mennic w Prusach.

Szóstaki Albrechta
1534 awers
1534 rewers

Albrechta Fryderyka (1568–1573)

Z epoki pięcioletnich rządów książęcia Albrechta Fryderyka, sprawowanych w jego imieniu przez:

Joachina II, a następnie
Jerzego Fryderyka,

znane są tylko denary z lat: 1571, 1572 i 1573 (tego rocznika nie potwierdzają inne źródła^[9]). Niekiedy, jako jednosztukowa próba, wymienany jest również rocznik 1570^[9].

Denary Albrechta Fryderyka
1571 awers
1571 rewers
1572 awers
1572 rewers

Joachima II (1569–1570)

Margrabia brandenburski Joachim II wybił w Berlinie, w latach 1569–1570, bardzo współcześnie rzadkie, grosze pruskie z monogramem S na piersi orła, oraz legendą:

MONETA NOVA ELECTOR BRANDEN DVCIS PRVSSIAE.

Monety były bite na pamiątkę hołdu lennego złożonego przez posłów Zygmuntowi II Augustowi na sejmie lubelskim w 1569 r., po dopuszczeniu Joachima II do lenna w Prusach, jako współlennika Albrechta Fryderyka^[7]^[9].

Jerzego Fryderyka (1586–1597)

Jerzy Fryderyk margrabia brandenburski i książę na Karnowie (Śląsk), był opiekunem niesprawnego pod względem umysłowym, Albrechta Fryderyka i rządził najpierw w Prusach w jego imieniu. Po odsunięciu Albrechta Fryderyka od rządów, Jerzy Fryderyk objął w 1578 r. administrację księstwa, jako wyznaczony przez króla kurator^[10]. Wznowił on w 1586 r. działanie zakładu w Królewcu. Mennica funkcjonowała do 1597 r^[10]. Po 1597 r. nastąpiła 20-letnia przerwa w działalności menniczej, po części spowodowana uchwałą sejmu warszawskiego z 1601 r^[11].

W okresie 1586–1597, przypadającym na przełom panowania Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy, bito sześć gatunków monet.

Trzeciaki – emisje odbywały się w latach: 1586, 1588, 1590 (tego rocznika nie potwierdzają inne źródła^[9]), 1591, 1593–1596.

Trzeciaki Jerzego Fryderyka
1594 awers
1594 rewers

Szelągi – z monogramem, pruskim orłem, otoczone napisami, znane są z lat: 1586, 1591, 1593, 1596 – monety popularne, jednak rocznikom 1586 i 1596 przypisywany jest stopień rzadkości R4^[9].

Szelągi Jerzego Fryderyka
1591 awers
1591 rewers
1594 awers
1594 rewers
1596 awers
1596 rewers

Grosze – z popiersiem z jednej strony i godłem księstwa z drugiej, bite w latach: 1586, 1587, 1589, 1591 (tego rocznika nie potwierdzają inne źródła^[12]), 1594–1597 – monety rzadsze.

Grosze Jerzego Fryderyka
1594
1595 awers
1595 rewers

Trojaki – znane są dwa zasadnicze typy:

bezpopiersiowe – z orłem książęcym z jednej strony i napisami z drugiej – tylko rocznik 1586 – bardzo rzadkie (R7^[12]),
popiersiowe – z lat: 1588, 1589 i 1590 – moneta od trojaków Albrechta o wiele rzadsza. Niektóre źródła informują również o istnieniu bardzo rzadkich popiersiowych egzemplarzy rocznika 1586 (R8)^[12].

Trojaki Jerzego Fryderyka
1588 awers
1588 rewers

Talary – bite tylko w 1586 r. – stopień rzadkości oceniany na R6^[12].

awers
rewers

Dukaty – wszystkie rzadkie lub bardzo rzadkie, bite w latach^[12]:

Rocznik	Nominał	Stopień rzadkości
1586^[12]	dukat lenny pruski	R*
1587	dukat lenny pruski	R6
1588^[12]	dukat lenny pruski	R5
1589^[12]	dukat lenny pruski	R5
1590	dukat lenny pruski	R7
1591^[12]	dukat lenny pruski	R7
1594	dukat lenny pruski	?
1595^[12]	dukat lenny pruski	R6
1596	dukat lenny pruski	R6
1597	dukat lenny pruski	R6

Dukaty Jerzego Fryderyka
1587 awers
1587 rewers
1588 awers
1588 rewers
1594
1595 awers
1595 rewers
1597 awers
1597 rewers

Jana Zygmunta (1612–1619)^[11]^[13]

W latach 1603–1608, w trakcie rządów administratora Joachima Fryderyka, monet lennych księstwa pruskiego nie bito. Działalność menniczą wznowił dopiero administrator (w latach 1608–1618) Jan Zygmunt, piastujący w latach 1618–1619 już tytuł księcia pruskiego^[11].

W latach 1612–1615 w mennicy w Drezdenku (Nowa Marchia) bito:

grosze (bezrocznikowe, 1612, 1613, 1614, 1615)^[13],
talary (bezrocznikowa, 1612)^[13],
półtoraki^[11] i
dukaty^[11].

W 1617 roku Jan Zygmunt wznowił bicie monet w Królewcu. W ostatnich latach jego panowania (1617–1619) bito:

półtoraki (1619)^[13]

Półtoraki Jana Zygmunta
1619 awers
1619 rewers

talary (bezrocznikowe)^[13].

Jerzego Wilhelma (1619–1640)^[11]^[14]

Książę pruski Jerzy Wilhelm dokonywał swoich emisji z mennicy królewieckiej ściśle według regulacji Rzeczypospolitej. W związku z tym monety weszły do obiegu na terenie całej unii polsko-litewskiej^[11]. Niektóre monety bito jednak w mennicy w Berlinie^[14].

Bito następujące nominały^[14]:

szelągi (1623, 1624, 1625, 1626, 1627, 1628, 1629, 1630, 1633),
grosze (1625),
półtoraki (1620, 1621, 1622, 1623, 1624, 1625, 1626, 1627, 1628, 1633, 1642 – omyłkowa data),

Półtoraki Jerzego Wilhelma
1620
1622 awers
1622 rewers
omyłkowa data 1612(1622) awers
omyłkowa data 1612(1622) rewers
1623 awers
1623 rewers
1624 awers
1624 rewers
1628 awers
1628 rewers

orty (1621, 1622, 1623, 1624, 1625, 1626),

Orty Jerzego Wilhelma
1621 awers
1621 rewers
1622 awers
1622 rewers
1623 awers
1623 rewers
1624 awers
1624 rewers
1626 awers
1626 rewers

półtalary (1628, 1629, 1634, 1635, 1636, 1637, 1638),
talary (1620 – mennica Berlin, 1627, 1628, 1629, 1630, 1631, 1632, 1633, 1634, 1635, 1636, 1637, 1638, 1639),

Talary Jerzego Wilhelma
1620 awers
1620 rewers
1634 awers
1634 rewers

dwutalary (1623, 1630, 1631, 1640),

Dwutalary Jerzego Wilhelma
1630 awers
1630 rewers

3 talary (1624 – mennica Berlin),
dukaty (1627, 1633, 1634, 1635, 1637, 1638, 1639, 1640),
półportugały (1627 – R*).

Fryderyka Wilhelma (1641–1657)^[15]

Po złożeniu hołdu lennego w Warszawie, Fryderyk Wilhelm (tzw. wielki elektor) otworzył ponownie mennicę królewiecką^[16].

Do podpisania traktatów welawsko-bydgoskich bito następujące nominały^[15]:

szelągi (bezrocznikowe, 1653, 1654, 1655),

Szelągi Fryderyka Wilhelma
1654 awers
1654 rewers

orty (1651, 1652, 1655, 1656, 1657),

Orty Fryderyka Wilhelma
1656
1657 NB awers
1657 NB rewers

półtalary (1642),
talary (bezrocznikowe, 1641, 1642, 1652),
dwutalary (1651, 1653),
dukaty (1641, 1643, 1445 – Berlin, 1648, 1649, 1650).

Zobacz też

Przypisy

↑ ^a ^b ^c BorysB. Paszkiewicz BorysB., Podobna jest moneta nasza do urodnej panny. Mała historia pieniądza polskiego, Warszawa: Warszawskie Centrum Numizmatyczne, 2012, s. 70, ISBN 978-83-62939-00-8 .
↑ ^a ^b ^c AndrzejA. Mikołajczyk AndrzejA., Geneza i rozwój nowożytnej monety polskiej na tle europejskim, Kraków: Polskie Towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne, Oddział w Krakowie, 1983, s. 71 .
↑ AndrzejA. Mikołajczyk AndrzejA., Geneza i rozwój nowożytnej monety polskiej na tle europejskim, Kraków: Polskie Towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne, Oddział w Krakowie, 1983, s. 74 .
↑ ^a ^b ^c BorysB. Paszkiewicz BorysB., Podobna jest moneta nasza do urodnej panny. Mała historia pieniądza polskiego, Warszawa: Warszawskie Centrum Numizmatyczne, 2012, s. 71, ISBN 978-83-62939-00-8 .
↑ ^a ^b BorysB. Paszkiewicz BorysB., Podobna jest moneta nasza do urodnej panny. Mała historia pieniądza polskiego, Warszawa: Warszawskie Centrum Numizmatyczne, 2012, s. 72, ISBN 978-83-62939-00-8 .
↑ ^a ^b AdamA. Dylewski AdamA., Historia pieniądza na ziemiach polskich, wyd. pierwsze, Warszawa: Carta Blanca Sp. z o.o. Grupa Wydawnicza PWN, 2011, s. 165, ISBN 978-83-7705-068-2 .
↑ ^a ^b AdamA. Dylewski AdamA., Historia pieniądza na ziemiach polskich, wyd. pierwsze, Warszawa: Carta Blanca Sp. z o.o. Grupa Wydawnicza PWN, 2011, s. 172, ISBN 978-83-7705-068-2 .
↑ ^a ^b ^c EdmundE. Kopicki EdmundE., Ilustrowany skorowidz pieniędzy polskich i z Polską związanych, część 1 i 2, LechL. Kokociński (red.), Warszawa: Polskie Towarzystwo Numizmatyczne, 1995, s. 170, ISBN 83-85075-25-0 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e EdmundE. Kopicki EdmundE., Ilustrowany skorowidz pieniędzy polskich i z Polską związanych, część 1 i 2, LechL. Kokociński (red.), Warszawa: Polskie Towarzystwo Numizmatyczne, 1995, s. 171, ISBN 83-85075-25-0 .
↑ ^a ^b AdamA. Dylewski AdamA., Historia pieniądza na ziemiach polskich, wyd. pierwsze, Warszawa: Carta Blanca Sp. z o.o. Grupa Wydawnicza PWN, 2011, s. 178, ISBN 978-83-7705-068-2 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g AdamA. Dylewski AdamA., Historia pieniądza na ziemiach polskich, wyd. pierwsze, Warszawa: Carta Blanca Sp. z o.o. Grupa Wydawnicza PWN, 2011, s. 188, ISBN 978-83-7705-068-2 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j EdmundE. Kopicki EdmundE., Ilustrowany skorowidz pieniędzy polskich i z Polską związanych, część 1 i 2, LechL. Kokociński (red.), Warszawa: Polskie Towarzystwo Numizmatyczne, 1995, s. 172, ISBN 83-85075-25-0 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e EdmundE. Kopicki EdmundE., Ilustrowany skorowidz pieniędzy polskich i z Polską związanych, część 1 i 2, LechL. Kokociński (red.), Warszawa: Polskie Towarzystwo Numizmatyczne, 1995, s. 172–173, ISBN 83-85075-25-0 .
↑ ^a ^b ^c EdmundE. Kopicki EdmundE., Ilustrowany skorowidz pieniędzy polskich i z Polską związanych, część 1 i 2, LechL. Kokociński (red.), Warszawa: Polskie Towarzystwo Numizmatyczne, 1995, s. 173-176, ISBN 83-85075-25-0 .
↑ ^a ^b EdmundE. Kopicki EdmundE., Ilustrowany skorowidz pieniędzy polskich i z Polską związanych, część 1 i 2, LechL. Kokociński (red.), Warszawa: Polskie Towarzystwo Numizmatyczne, 1995, s. 176-177, ISBN 83-85075-25-0 .
↑ AdamA. Dylewski AdamA., Historia pieniądza na ziemiach polskich, wyd. pierwsze, Warszawa: Carta Blanca Sp. z o.o. Grupa Wydawnicza PWN, 2011, s. 190,199, ISBN 978-83-7705-068-2 .

Literatura

Uwaga, tekst pierwotny tego artykułu bazuje na tekście pochodzącym z początków XIX w.:

Kazimierz Władysław Stężynski-Bandtkie – Numismatyka Krajowa Warszawa 1839 rok.
Kazimierz Stronczyński – Dawne monety polskie – Piotrków 1885 r.

Język XIX w. próbowano dostosować do XXI-wiecznych standardów. Informacje błędne z punktu stanu wiedzy XXI wieku, zostały usunięte. Uzupełnienia brakujących informacji dokonano na podstawie prac:

Dylewski A.:Historia pieniądza na ziemiach polskich,Warszawa, 2011
Kopicki E.:Ilustrowany skorowidz pieniędzy polskich i z Polską związanych.Warszawa,1995

[:10-1] BorysB. Paszkiewicz BorysB., Podobna jest moneta nasza do urodnej panny. Mała historia pieniądza polskiego, Warszawa: Warszawskie Centrum Numizmatyczne, 2012, s. 70, ISBN 978-83-62939-00-8 .

[:11-2] AndrzejA. Mikołajczyk AndrzejA., Geneza i rozwój nowożytnej monety polskiej na tle europejskim, Kraków: Polskie Towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne, Oddział w Krakowie, 1983, s. 71 .

[3] AndrzejA. Mikołajczyk AndrzejA., Geneza i rozwój nowożytnej monety polskiej na tle europejskim, Kraków: Polskie Towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne, Oddział w Krakowie, 1983, s. 74 .

[:12-4] BorysB. Paszkiewicz BorysB., Podobna jest moneta nasza do urodnej panny. Mała historia pieniądza polskiego, Warszawa: Warszawskie Centrum Numizmatyczne, 2012, s. 71, ISBN 978-83-62939-00-8 .

[:13-5] BorysB. Paszkiewicz BorysB., Podobna jest moneta nasza do urodnej panny. Mała historia pieniądza polskiego, Warszawa: Warszawskie Centrum Numizmatyczne, 2012, s. 72, ISBN 978-83-62939-00-8 .

[:0-6] AdamA. Dylewski AdamA., Historia pieniądza na ziemiach polskich, wyd. pierwsze, Warszawa: Carta Blanca Sp. z o.o. Grupa Wydawnicza PWN, 2011, s. 165, ISBN 978-83-7705-068-2 .

[:1-7] AdamA. Dylewski AdamA., Historia pieniądza na ziemiach polskich, wyd. pierwsze, Warszawa: Carta Blanca Sp. z o.o. Grupa Wydawnicza PWN, 2011, s. 172, ISBN 978-83-7705-068-2 .

[:2-8] EdmundE. Kopicki EdmundE., Ilustrowany skorowidz pieniędzy polskich i z Polską związanych, część 1 i 2, LechL. Kokociński (red.), Warszawa: Polskie Towarzystwo Numizmatyczne, 1995, s. 170, ISBN 83-85075-25-0 .

[:3-9] EdmundE. Kopicki EdmundE., Ilustrowany skorowidz pieniędzy polskich i z Polską związanych, część 1 i 2, LechL. Kokociński (red.), Warszawa: Polskie Towarzystwo Numizmatyczne, 1995, s. 171, ISBN 83-85075-25-0 .

[:4-10] AdamA. Dylewski AdamA., Historia pieniądza na ziemiach polskich, wyd. pierwsze, Warszawa: Carta Blanca Sp. z o.o. Grupa Wydawnicza PWN, 2011, s. 178, ISBN 978-83-7705-068-2 .

[:5-11] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g AdamA. Dylewski AdamA., Historia pieniądza na ziemiach polskich, wyd. pierwsze, Warszawa: Carta Blanca Sp. z o.o. Grupa Wydawnicza PWN, 2011, s. 188, ISBN 978-83-7705-068-2 .

[:6-12] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j EdmundE. Kopicki EdmundE., Ilustrowany skorowidz pieniędzy polskich i z Polską związanych, część 1 i 2, LechL. Kokociński (red.), Warszawa: Polskie Towarzystwo Numizmatyczne, 1995, s. 172, ISBN 83-85075-25-0 .

[:7-13] EdmundE. Kopicki EdmundE., Ilustrowany skorowidz pieniędzy polskich i z Polską związanych, część 1 i 2, LechL. Kokociński (red.), Warszawa: Polskie Towarzystwo Numizmatyczne, 1995, s. 172–173, ISBN 83-85075-25-0 .

[:8-14] EdmundE. Kopicki EdmundE., Ilustrowany skorowidz pieniędzy polskich i z Polską związanych, część 1 i 2, LechL. Kokociński (red.), Warszawa: Polskie Towarzystwo Numizmatyczne, 1995, s. 173-176, ISBN 83-85075-25-0 .

[:9-15] EdmundE. Kopicki EdmundE., Ilustrowany skorowidz pieniędzy polskich i z Polską związanych, część 1 i 2, LechL. Kokociński (red.), Warszawa: Polskie Towarzystwo Numizmatyczne, 1995, s. 176-177, ISBN 83-85075-25-0 .

[16] AdamA. Dylewski AdamA., Historia pieniądza na ziemiach polskich, wyd. pierwsze, Warszawa: Carta Blanca Sp. z o.o. Grupa Wydawnicza PWN, 2011, s. 190,199, ISBN 978-83-7705-068-2 .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]