Przejdź do zawartości

Messidor (1908)

To jest dobry artykuł
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Messidor (Q56)
Ilustracja
„Messidor” w 1913 roku
Klasa

okręt podwodny

Typ

Pluviôse

Historia
Stocznia

Arsenal de Cherbourg, Cherbourg

Położenie stępki

1 marca 1907

Wodowanie

24 grudnia 1908

 Marine nationale
Wejście do służby

30 listopada 1909

Los okrętu

wycofany 12 listopada 1919, sprzedany w 1922, złomowany

Dane taktyczno-techniczne
Wyporność
• na powierzchni
• w zanurzeniu


404 tony
553 tony

Długość

51,12 metra

Szerokość

4,955 metra

Zanurzenie

3,045 metra

Zanurzenie testowe

40 metrów

Rodzaj kadłuba

dwukadłubowy

Materiał kadłuba

stal

Napęd
2 maszyny parowe potrójnego rozprężania
2 kotły, łączna moc 700 KM
2 silniki elektryczne o łącznej mocy 450 KM
2 śruby
Prędkość
• na powierzchni
• w zanurzeniu


12 węzłów
8 węzłów

Zasięg

powierzchnia: 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów
zanurzenie: 50 Mm przy prędkości 5 węzłów

Uzbrojenie
8 torped
Wyrzutnie torpedowe

7 × 450 mm (1 wewnętrzna na dziobie, 6 zewnętrznych)

Załoga

25

Messidor (Q56) – francuski oceaniczny okręt podwodny z okresu I wojny światowej, jedna z 18 zbudowanych jednostek typu Pluviôse. Okręt wypierał 404 tony w położeniu nawodnym i 553 tony pod wodą, a jego główną bronią było osiem torped kalibru 450 mm wystrzeliwanych z jednej wewnętrznej i sześciu zewnętrznych wyrzutni. Napędzana maszynami parowymi jednostka rozwijała na powierzchni prędkość 12 węzłów, osiągając zasięg 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów.

„Messidor” został zwodowany 24 grudnia 1908 roku w stoczni Arsenal de Cherbourg w Cherbourgu, a do służby w Marine nationale wcielono go 30 listopada 1909 roku. Służył początkowo na wodach kanału La Manche, a następnie uczestniczył w działaniach wojennych na Morzu Śródziemnym. Jednostka została skreślona z listy floty w listopadzie 1919 roku i sprzedana w celu złomowania we wrześniu 1922 roku.

Projekt i budowa

[edytuj | edytuj kod]

W przyjętym 9 grudnia 1900 roku przez Parlament Francji „Prawie o flocie” znalazł się zapis o budowie 26, a po późniejszych zmianach aż 44 okrętów podwodnych[1]. W 1901 roku zamówiono 20 niewielkich jednostek typu Naïade, jednak były to okręty o niewielkiej wartości bojowej[2]. Kolejny typ okrętów zbudowanych w ramach programu Sirène zaprojektował inż. Maxime Laubeuf, ulepszając swój pierwszy udany projekt („Narval”)[2]. Pojawienie się zdatnych do montażu na okrętach podwodnych silników wysokoprężnych zaowocowało skonstruowaniem przez Laubeufa jednostek typu Aigrette[3]. Ministerstwo Floty popierało wysiłki konstruktorów, dążąc do wcielenia do Marine nationale jak największej liczby pełnomorskich i silnie uzbrojonych jednostek[4]. Efektem tego było powstanie sześciu okrętów typu Émeraude (konstrukcji inż. Gabriela Maugasa) oraz dwóch typu Circé (projektu Laubeufa)[4].

Dalszą rozbudowę sił podwodnych hamowała jednak dostępność silników wysokoprężnych, które Francja musiała zamawiać u swojego głównego wroga na kontynencie europejskim – w Niemczech[4][a]. Aby uniezależnić się od dostaw niemieckich jednostek napędowych, Minister Floty wydał Laubeufowi polecenie zaprojektowania ulepszonych w stosunku do typu Circé okrętów, jednak napędzanych na powierzchni sprawdzonymi i dostępnymi silnikami parowymi[5]. Rozwiązanie to traktowano jako tymczasowe – jednostki miały zostać przebudowane na spalinowe, gdy tylko francuski przemysł dostarczy wystarczającą liczbę niezawodnych silników Diesla[5]. Okręty podwodne z napędem parowym oprócz zalet takich jak duża prędkość nawodna i niezawodność miały wiele wad: zwiększoną wyporność spowodowaną masą i wielkością siłowni, znacznie mniejszy zasięg oraz długi czas zanurzania, spowodowany koniecznością zatrzymania maszyn i kotłów[5]. Zamówiono jednak aż 18 okrętów nowej konstrukcji, nazwanych od prototypowej jednostki typem Pluviôse, co stanowiło najliczniejszą we francuskiej flocie podwodnej serię do czasu zbudowania w okresie międzywojennym 31 okrętów typu Redoutable[6].

„Messidor” został zamówiony 26 sierpnia 1905 roku w Arsenale w Cherbourgu, wraz z ośmioma siostrzanymi jednostkami zbudowanymi w tej stoczni (numer stoczniowy Q22)[7][8]. Stępkę okrętu położono 1 marca 1907 roku[9][b], a zwodowany został 24 grudnia 1908 roku[8][10]. Nazwa nawiązywała do dziesiątego miesiąca we francuskim kalendarzu rewolucyjnym[7]. Jednostka otrzymała numer taktyczny Q56 i kod identyfikacyjny ME[8][11].

Dane taktyczno-techniczne

[edytuj | edytuj kod]

Charakterystyka ogólna

[edytuj | edytuj kod]

„Messidor” był średniej wielkości oceanicznym okrętem podwodnym o konstrukcji dwukadłubowej[10][12]. Długość całkowita wynosiła 51,12 metra (50,75 metra między pionami i 50,04 metra na wodnicy), szerokość 4,955 metra, zaś średnie zanurzenie 3,045 metra (na rufie 3,153 metra)[10][13]. Wykonany ze stali o wytrzymałości 50 kG/cm² kadłub sztywny miał 43,781 metra długości i 3,8 metra szerokości, ukształtowany z pasów o grubości od 12 do 16 mm[13]. Wysokość (od stępki do szczytu kiosku) wynosiła 5,782 metra; luk wejścia do kiosku znajdował się 2,55 metra nad wodnicą[14][15]. Powierzchnia przekroju wodnicowego przy wyporności normalnej wynosiła 453 m²[16]. Kadłub lekki otaczał na całej długości kadłub sztywny, z wyjątkiem śródokręcia, gdzie nie obejmował jego dolnej części wraz ze stępką[16]. Między kadłubem sztywnym a lekkim znajdowały się zbiorniki balastowe, po osiem na każdą burtę[7][17]. Napełnianie zbiorników odbywało się poprzez zawory denne, a za usuwanie powietrza podczas napełniania odpowiadały zawory odpowietrzające o średnicy 100 mm (po jednym na zbiornik)[17]. Czas napełniania wszystkich zbiorników wynosił 4 minuty, a mogły one pomieścić 149 ton wody (wraz ze zbiornikami wyrównawczymi)[18]. Osuszanie zbiorników odbywało się za pomocą dwóch elektrycznych pomp odśrodkowych Maginot o wydajności 150 m³/h; w przedziale dziobowym znajdowały się też dwie butle ze sprężonym powietrzem o pojemności 17 i 35 litrów[17]. Umieszczony w stępce balast awaryjny miał masę czterech ton[17]. W kadłubie sztywnym znajdowały się dwa zbiorniki wody słodkiej o pojemności 1800 litrów, zaś w luku między maszynami znajdował się rezerwowy cylindryczny zbiornik na 1280 litrów; trzy zbiorniki wyrównawcze miały pojemność 3950 litrów[19].

Wnętrze okrętu podzielone było na sześć pomieszczeń: I – przedział dziobowy, mieszczący kubryk marynarzy i dziobową wyrzutnię torpedową; II – przedział baterii akumulatorów; III – przedział centralny, podzielony wzdłużną grodzią na dwie części, mieszczące mesę oficerską (po lewej) i główne stanowisko dowodzenia (po prawej); IV – przedział maszynowni, mieszczący kotły, maszynę parową, zbiornik paliwa i toaletę; V – przedział silników elektrycznych i sprężarek i VI – przedział rufowy, mieszczący kubryk podoficerski[13]. Pomieszczenie oficerskie wyposażone było w dwie koje, dwie szafy, dwie umywalki, płytę elektryczną i stół; w dziobowym kubryku znajdowało się osiem odchylanych koi, sześć hamaków, dwie umywalki i rozkładany stół, zaś w kubryku rufowym zamontowano cztery odchylane koje, umywalkę i rozkładany stół[20]. Do wnętrza kadłuba jednostki prowadziły cztery luki: jeden w przedziale baterii akumulatorów, jeden w dziobowej części przedziału maszynowni, luk komina i luk roboczy[14].

Wyporność w położeniu nawodnym wynosiła 404 tony, a w zanurzeniu 553 tony[14][c]. Zapas pływalności wynosił 27%[14].

Sterowanie odbywało się za pomocą trzech rufowych sterów kierunku (głównego, górnego[d] i dolnego) o łącznej powierzchni 6,2169 m² oraz trzech par sterów zanurzenia (dziobowych, śródokręcia i rufowych) o powierzchni odpowiednio 5,199 m², 6,5182 m² i 5,5644 m²[14]. Stery głębokości poruszane były ręcznie lub z wykorzystaniem napędu elektrycznego[17]. Dopuszczalna głębokość zanurzenia wynosiła 40 metrów[8], zaś czas wykonania manewru zanurzenia 4,5–5 minut[21].

Załoga okrętu składała się z 2 oficerów oraz 23 podoficerów i marynarzy[22][e].

Urządzenia napędowe

[edytuj | edytuj kod]

Okręt napędzany był na powierzchni przez dwie trzycylindrowe nawrotne maszyny parowe potrójnego rozprężania z wymuszonym smarowaniem, produkcji zakładów w Saint-Denis[17]. Średnica cylindra wysokiego ciśnienia wynosiła 225 mm, cylindra średniego ciśnienia – 340 mm, zaś cylindra niskiego ciśnienia 550 mm; skok tłoka wynosił 270 mm[17]. Łączna maksymalna moc maszyn wynosiła 700 KM przy 400 obr./min i ciśnieniu roboczym pary 15,5 kG/cm²[17]. Parę dostarczały dwa dwuwalczakowe, jednopaleniskowe kotły du Temple(inne języki) ze zwrotnym przepływem spalin, o maksymalnym dopuszczalnym ciśnieniu 16,5 kG/cm²[19]. Spaliny trafiały do wspólnego stacjonarnego komina o średnicy 620 mm, umieszczonego w wodoszczelnej osłonie wychodzącej na wysokość jednego metra powyżej kadłuba sztywnego, w którym z kolei zamontowany był wysuwany komin tej samej wysokości[19]. Każda z maszyn poprzez oddalone od siebie o 1,4 metra linie wałów napędzała trójskrzydłową śrubę wykonaną z brązu[23]. Średnica śruby wynosiła 1,5 metra, a średni skok 1,084–1,085 metra; śruby były przeciwbieżne – prawoburtowa obracała się w prawo, a lewoburtowa w lewo[24].

W przedziale siłowni prócz maszyn parowych i kotłów znajdowały się także dwie pompy próżniowe napędzane bezpośrednio z maszyn o łącznej wydajności 233,3 m³/h, dwie odśrodkowe pompy obiegowe z napędem elektrycznym o mocy 134 kW o łącznej wydajności 300 m³/h, cztery pompy zasilające napędzane bezpośrednio z maszyn o łącznej wydajności 18 200 m³/h i dwa skraplacze rurowe o łącznej powierzchni chłodzącej 70,32 m²[23]. Zbiorniki paliwa mieściły się w kadłubie sztywnym pod głównym pokładem: dwa (o pojemności 8250 litrów i 2560 litrów) pod pomieszczeniem siłowni, a trzeci mieszczący 1250 litrów pod głównym stanowiskiem dowodzenia[19]. Jako rezerwę paliwo można było też przewozić w dziobowej grupie zbiorników balastowych nr 1 o łącznej pojemności 3900 litrów oraz w rufowej grupie zbiorników balastowych nr 4 o łącznej pojemności 11 500 litrów[19]. Maksymalny zapas paliwa wynosił więc 27 710 litrów (24,939 tony)[19][25].

Napęd podwodny zapewniały dwa jednotwornikowe silniki elektryczne firmy Brequet z Paryża[26]. Prędkość obrotowa wynosiła od 160 do 560 obr./min, a regulowana była poprzez zmianę napięcia (nominalnie 230 V)[26]. Silniki miały po sześć biegunów głównych z niezależnym wzbudzeniem i uzwojenie kompensujące połączone szeregowo[26]. Każdy z silników połączony był z baterią akumulatorów; mógł je ładować jako generator elektryczny napędzany przez maszynę parową[26]. Łączna moc silników elektrycznych wynosiła 450 KM[10][12][f]. Energia elektryczna magazynowana była w dwóch bateriach akumulatorów firmy T.E.M. po 124 ogniwa[19].

Prędkość maksymalna na powierzchni wynosiła 12 węzłów, a w zanurzeniu 8 węzłów[10][27]. Zasięg wynosił 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów (lub 900 Mm przy prędkości 12 węzłów) w położeniu nawodnym oraz 50 Mm przy prędkości 5 węzłów pod wodą[10][28].

Uzbrojenie

[edytuj | edytuj kod]

Okręt wyposażony był w siedem wyrzutni torped kalibru 450 mm: jedną wewnętrzną na dziobie, odchyloną o 2° w górę[g], dwie zewnętrzne po obu stronach kiosku (odchylone o 7° od osi symetrii okrętu), dwie zewnętrzne na rufie (odchylone o 5° od osi symetrii okrętu) i umieszczone na pokładzie rufowym dwie zewnętrzne systemu Drzewieckiego, z łącznym zapasem 8 torped modèle 1906 (zapasowa torpeda znajdowała się w przedziale dziobowym pod kubrykiem załogi)[26][29]. Torpeda miała długość 5,07 metra, zaś jej masa wynosiła 646 kg[30].

Wyposażenie

[edytuj | edytuj kod]

Okręt wyposażony był w dwa peryskopy – dzienny i nocny[31]. Peryskop dzienny miał długość 5,8 metra i po podniesieniu wystawał 4 metry ponad poziom kiosku; podnoszenie i opuszczanie realizowane było za pomocą napędu elektrycznego z prędkością 0,4–0,45 m/s[32]. Monookularowy i wieloobiektywowy peryskop nocny miał długość 2,5 metra oraz średnicę 114 mm i umieszczony był na dachu sterówki; podnoszony był ręcznie za pomocą kołowrotu[33].

Na pokładzie zainstalowano dwa kompasy: jeden mokry na rufie, umieszczony w naktuzie i drugi w dziobowej części sterówki, zamknięty w otwartej od dołu skrzyni, którego wskazania można było obserwować także z wnętrza kiosku i z wnętrza kadłuba[33]. W dziobowej części kiosku były umieszczone elektryczne i wodoszczelne światła nawigacyjne w kolorach zielonym i czerwonym[34]. Okręt wyposażony był również w kotwicę czterołapową o masie 283 kg, z łańcuchem o długości 100 metrów, podnoszoną za pomocą kabestanu z silnikiem elektrycznym Couffinhal[34]. Na pokładzie znajdowały się też dwie szalupy Bertona, o długości 3,67 metra każda, a także awaryjna mosiężna boja, która mogła być uwolniona z głównego stanowiska dowodzenia i połączona z aparatem telefonicznym[35]. Ogrzewanie zapewniały cztery grzejniki elektryczne, zasilane prądem o napięciu 115 V[20].

Służba

[edytuj | edytuj kod]

„Messidor” został wcielony do służby w Marine nationale 30 listopada 1909 roku[36]. Po 15 lutego 1909 roku z okrętu zdemontowano dziobową wyrzutnię torped i od tamtej pory był wyposażony jedynie w sześć zewnętrznych wyrzutni[29]. 12 lipca 1910 roku w Cherbourgu „Messidor” wraz z okrętem podwodnym „Français” wziął udział w udanych testach telefonii podwodnej[37]. Decyzją prezydenta Francji Armanda Fallièresa z 29 listopada 1910 roku dowództwo stacjonującego w Cherbourgu „Messidora” objął kpt. mar. (fr. lieutenant de vaisseau) Hoger-Guillaume-André Dumont[38].

8 czerwca 1912 roku „Messidor”, „Floréal” i „Vendémiaire” wyszły z Cherbourga, by wziąć udział w ćwiczebnym ataku na siły 3. Eskadry (w składzie sześciu pancerników i trzech krążowników), operujących w pobliżu półwyspu Cotentin[39]. Podczas ćwiczeń pancernik „Saint Louis”(inne języki) staranował znajdującego się na głębokości peryskopowej „Vendémiaire”, który zatonął wraz z całą 24-osobową załogą[39].

W 1912 roku zmieniono taktykę użycia jednostek typu Pluviôse, które razem z okrętami typu Brumaire miały prowadzić działania ofensywne wraz z siłami głównymi floty[40]. Od tej pory okręty podwodne zgrupowano w liczące trzy jednostki dywizjony (okrętem flagowym dywizjonu był wyposażony w radiostację niszczyciel)[39]. 2 listopada 1912 roku „Messidor” i „Fresnel” wyszły z Algieru i skierowały się w stronę Tulonu, kiedy na wysokości Balearów napotkały gwałtowny sztorm, który spowodował rozdzielenie się okrętów i ich samotne dotarcie do portu przeznaczenia[41].

27 kwietnia 1913 roku nieopodal Tulonu wystrzelona przez „Messidora” torpeda z powodu zablokowanego steru głębokości wykonała pod wodą okrąg i uderzyła w okręt. Dowódca jednostki, którym był kpt. mar. Chalvignac, natychmiast wydał rozkaz powrotu do bazy, w której nurkowie stwierdzili jedynie uszkodzenie kilu[42][43].

Tuż przed wybuchem I wojny światowej „Messidor” znajdował się w składzie bazującej w Tulonie 1. Flotylli okrętów podwodnych (wraz z siostrzanymi okrętami „Ampère”, „Cugnot”, „Fresnel”, „Gay-Lussac”, „Monge” i „Papin” oraz niszczycielami „Arbalète”, „Arc” i „Hallebarde”)[44][45].

I wojna światowa

[edytuj | edytuj kod]

W momencie wybuchu wojny jednostki 1. Flotylli przechodziły bieżące remonty i serwis mechanizmów okrętowych (m.in. oczyszczano podwodne części kadłubów)[44]. Po ich zakończeniu okręty typu Pluviôse otrzymały zadanie obrony swojej bazy w Tulonie, zaś 2. Flotylla (składająca się z jednostek typu Brumaire) została skierowana do działań ofensywnych u wybrzeży Austro-Węgier[44]. Wobec problemów technicznych nękających okręty typu Brumaire do działań u wybrzeży nieprzyjaciela musiały przystąpić także jednostki typu Pluviôse, które zostały przerzucone na Maltę[44]. 3 października 1914 roku z Valletty na holu „Foudre” i transportowca wyszły w morze „Messidor” i „Gay-Lussac”, eskortowane przez niszczyciele „Arbalète” i „Dehorter”[46]. Celem okrętów była blokada portów Antivari i Cattaro, która zakończyła się bez efektów 8 października[46]. Kolejny patrol na wodach Zatoki Kotorskiej „Messidor” rozpoczął 21 października, po czym 24 października powrócił na Maltę[46].

Na początku listopada okręt został wyposażony w relingi przeciwminowe[47]. Okręt wraz z siostrzanymi jednostkami prowadził naprzemiennie z Malty żmudne i bezowocne patrole pod Cattaro do maja 1915 roku, kiedy to do wojny po stronie Ententy przystąpiły Włochy[48]. 24 maja „Messidor”, „Ampère”, „Cugnot”, „Fresnel” i „Monge” w eskorcie dwóch niszczycieli wyszły z Malty i udały się do Brindisi, tworząc tam razem z dwoma dywizjonami niszczycieli oraz brytyjskimi okrętami podwodnymi Samodzielną Flotyllę, która miała podlegać włoskiemu dowództwu[49]. Wkrótce do flotylli w Brindisi dołączyły „Gay-Lussac” i „Papin”, przez co cała francuska 1. Flotylla znalazła się na Adriatyku[49]. Zadaniem francuskich okrętów była obrona podejść do bazy, stałe patrolowanie Zatoki Kotorskiej i ochrona większych jednostek Regia Marina[49].

18 sierpnia 1915 roku przebywający na patrolu w pobliżu wysp Pelagosa „Messidor” nie został powiadomiony o ewakuacji włoskich wojsk z archipelagu i rozpoczął atak na zauważony krążownik eskortowany przez niszczyciele, w ostatniej chwili przerywając go po poprawnym rozpoznaniu sojuszniczych jednostek (niedoszłym celem okazał się brytyjski krążownik lekki HMS „Bristol”(inne języki))[49].

W trzecim kwartale 1915 roku na okręcie zamontowano działo pokładowe kalibru 37 mm jako konsekwencję wydanego 18 września przez dowództwo rozkazu dopuszczającego wykonywanie ataków na wrogie statki handlowe[21]. Jednostka wraz z siostrzanymi okrętami dalej przeprowadzała bezowocne rejsy dozorowe pod portami Cattaro i Pola, które spotykały się coraz częściej z przeciwdziałaniem sił lotniczych i morskich przeciwnika[50]. Operacje przeplatane były przeprowadzanymi w Tarencie okresowymi remontami i oczyszczaniem podwodnej części kadłuba[51].

W ciągu 1916 roku wszystkie jednostki typu Pluviôse operujące z Brindisi przeszły kolejno remonty w macierzystej bazie w Tulonie; na „Messidorze” przeprowadzono go w październiku[52]. 4 sierpnia francuskie Ministerstwo Marynarki wydało rozkaz wycofania z Adriatyku jednostek typu Pluviôse i zastąpienie ich nowocześniejszymi, napędzanymi silnikami Diesla okrętami podwodnymi, jednak wobec nieprzygotowania tych ostatnich do prowadzenia działań ostatecznie 29 sierpnia rozkaz odpłynięcia do Gibraltaru anulowano[52]. W październiku większość parowych okrętów podwodnych jednak wycofano z Adriatyku – w Brindisi pozostały jedynie „Cugnot” i „Gay-Lussac”[53]. Podczas służby na Morzu Adriatyckim dowództwo okrętu sprawował kpt. mar. G. Walser, który otrzymał za zasługi wojenne order Legii Honorowej[54]. Wysłużony okręt doczekał zakończenia wojny, pełniąc służbę patrolową wokół własnych baz i przechodząc konieczne remonty[55].

Koniec służby

[edytuj | edytuj kod]

Okręt został skreślony z listy floty w 12 listopada 1919 roku[11][36]. Kadłub jednostki wykorzystywano następnie do prób z wybuchami podwodnymi[11]. 23 września 1922 roku został sprzedany osobie prywatnej w celu złomowania za kwotę 44 500 franków, po czym rozebrany w Tulonie[11].

Uwagi

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Tylko okręty typu Émeraude miały silniki produkcji francuskiej, które ulegały częstym awariom[4].
  2. ↑ Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209, Dianow 2020d ↓, s. 43, Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 i Gogin 2021 ↓ podają, że stępkę okrętu położono w 1906 roku.
  3. ↑ Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209, Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 i Fontenoy 2007 ↓, s. 81 podają wyporność na powierzchni 398 ton i w zanurzeniu 550 ton, Brassey 1912 ↓, s. 256 podaje wyporność 398 ton, zaś Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 536 podaje wyporność 450/551 ton.
  4. ↑ Zdemontowanego w 1916 roku[14].
  5. ↑ Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209, Fontenoy 2007 ↓, s. 81, Smith 2011 ↓ i Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 podają, że załoga liczyła 24 osoby.
  6. ↑ Identycznie podają Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 i Gogin 2021 ↓. Natomiast Dianow 2020a ↓, s. 27 podaje, że moc jednego silnika wynosiła 460 KM.
  7. ↑ Zdemontowana po 1909 roku, po wypadku na siostrzanej jednostce „Fresnel”, która została zalana przez wodę, która dostała się do wnętrza okrętu przez dziobową wyrzutnię torped[26][28].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 19.
  2. ↑ a b Dianow 2019 ↓, s. 21.
  3. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 21–22.
  4. ↑ a b c d Dianow 2019 ↓, s. 22.
  5. ↑ a b c Dianow 2019 ↓, s. 23.
  6. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 23–24.
  7. ↑ a b c Dianow 2019 ↓, s. 24.
  8. ↑ a b c d Gogin 2021 ↓.
  9. ↑ Roberts 2021 ↓, s. 1721.
  10. ↑ a b c d e f Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209.
  11. ↑ a b c d Dianow 2020d ↓, s. 43.
  12. ↑ a b Fontenoy 2007 ↓, s. 81.
  13. ↑ a b c Dianow 2020a ↓, s. 20–21.
  14. ↑ a b c d e f Dianow 2020a ↓, s. 21.
  15. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 26.
  16. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 20.
  17. ↑ a b c d e f g h Dianow 2020a ↓, s. 24.
  18. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 21, 24.
  19. ↑ a b c d e f g Dianow 2020a ↓, s. 26.
  20. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 33.
  21. ↑ a b Dianow 2020d ↓, s. 36.
  22. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 32.
  23. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 25.
  24. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 25–26.
  25. ↑ Roberts 2021 ↓, s. 1717.
  26. ↑ a b c d e f Dianow 2020a ↓, s. 27.
  27. ↑ Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 536.
  28. ↑ a b Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140.
  29. ↑ a b Dianow 2020b ↓, s. 32.
  30. ↑ Dianow 2020b ↓, s. 33.
  31. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 28.
  32. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 28–29.
  33. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 29.
  34. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 30.
  35. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 31–32.
  36. ↑ a b Dianow 2019 ↓, s. 25.
  37. ↑ Le Grand écho du Nord 1910 ↓, s. 5.
  38. ↑ Journal officiel de la République française 1910 ↓, s. 9750.
  39. ↑ a b c Dianow 2020c ↓, s. 30.
  40. ↑ Dianow 2020c ↓, s. 29–30.
  41. ↑ L’Echo d’Alger 1912 ↓, s. 3.
  42. ↑ Le Rappel 1913 ↓, s. 2.
  43. ↑ La Croix des marins 1913 ↓, s. 2.
  44. ↑ a b c d Dianow 2020d ↓, s. 32.
  45. ↑ Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 489.
  46. ↑ a b c Dianow 2020d ↓, s. 33.
  47. ↑ Dianow 2020d ↓, s. 34.
  48. ↑ Dianow 2020d ↓, s. 34-35.
  49. ↑ a b c d Dianow 2020d ↓, s. 35.
  50. ↑ Dianow 2020d ↓, s. 36-37.
  51. ↑ Dianow 2020d ↓, s. 37.
  52. ↑ a b Dianow 2020d ↓, s. 39-40.
  53. ↑ Dianow 2020d ↓, s. 40.
  54. ↑ Le Nouvelliste du Morbihan 1929 ↓, s. 7.
  55. ↑ Dianow 2020d ↓, s. 42.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Conway’s All the World’s Fighting Ships 1906–1921. Robert Gardiner, Randal Gray (red.). London: Conway Maritime Press, 1985. ISBN 0-85177-245-5. (ang.).
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. I. „Okręty Wojenne”. Nr 6 (158), 2019. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. II. „Okręty Wojenne”. Nr 1 (159), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. III. „Okręty Wojenne”. Nr 3 (161), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. IV. „Okręty Wojenne”. Nr 4 (162), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. VI. „Okręty Wojenne”. Nr 6 (164), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Evénements Maritimes. „L’Echo d’Alger: journal républicain du matin”. Nr 233. 1, 1912-11-03. Alger. 
  • Paul E. Fontenoy: Submarines: An Illustrated History of Their Impact (Weapons and Warfare). Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2007. ISBN 1-85367-623-3. (ang.).
  • Ivan Gogin: PLUVIÔSE submarines (1908 – 1911). Navypedia. [dostęp 2021-11-13]. (ang.).
  • Jan Gozdawa-Gołębiowski, Tadeusz Wywerka Prekurat: Pierwsza wojna światowa na morzu. Warszawa: Lampart, 1994. ISBN 83-902554-2-1.
  • LA TÉLÉPHONIE SOUS-MARINE. INTERESSANTES EXPERIENCES A CHERBOURG. „Le Grand écho du Nord de la France”. Nr 195. 92, 1910-07-14. Lille. 
  • Jean Labayle-Couhat: French warships of World War I. London: Ian Allan Ltd., 1974. ISBN 0-7110-0445-5. (ang.).
  • Le sous-marîn «Messidor» atteint par une de ses torpilles. „Le Rappel”. Nr 15 781, 1913-04-29. Paris. 
  • Le sous-marîn «Messidor» torpillé. „La Croix des marins”. Nr 996, 1913-05-04. Paris. 
  • Ministère de la marine. „Journal officiel de la République française. Lois et décrets”. Nr 327. 42, 1910-12-01. Paris. 
  • R.M.. L’Actualité lorientaise. „Le Nouvelliste du Morbihan. Supplément hebdomadaire illustré”. Nr 50, 1929-02-03. Lorient. 
  • Stephen S. Roberts: French warships in the Age of Steam 1859–1914. Design, Construction, Careers and Fates. Barnsley: Seaforth Publishing, 2021. ISBN 978-1-5267-4534-7. (ang.).
  • Gordon Smith: World War 1 at Sea, FRENCH NAVY. Naval History Homepage. [dostęp 2021-11-13]. (ang.).
  • The Naval Annual, 1912. T.A. Brassey (red.). Portsmouth: J. Griffin and Co., 1912. (ang.).
Okręty podwodne typu Pluviôse

Francja

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Messidor_(1908)&oldid=75248287”