Lachnanthes caroliniana
Kwiatostan Lachnanthes caroliniana | |||||
Systematyka[1][2] | |||||
Domena | |||||
---|---|---|---|---|---|
Królestwo | |||||
Klad | |||||
Klad | |||||
Klad | |||||
Klasa | |||||
Klad | |||||
Rząd | |||||
Rodzina | |||||
Rodzaj |
Lachnanthes | ||||
Gatunek |
Lachnanthes caroliniana | ||||
Nazwa systematyczna | |||||
Lachnanthes caroliniana (Lam.) Dandy J. Bot. 70: 329 (1932)[3] | |||||
|
Lachnanthes caroliniana (Lam.) Dandy – gatunek rośliny z monotypowego rodzaju Lachnanthes Elliott z rodziny hemodorowatych. Występuje na obszarze wschodniej Ameryki Północnej oraz na Kubie i wyspach Hondurasu. Znajduje zastosowanie jako roślina lecznicza, barwierska, psychoaktywna i ozdobna.
Zasięg geograficzny
[edytuj | edytuj kod]Zasięg gatunku sięga od Nowej Szkocji w Kanadzie, przez wschodnie Stany Zjednoczone (Massachusetts, Rhode Island, Nowy Jork, Connecticut, New Jersey, Delaware, Maryland, Wirginię, Tennessee, Karolinę Północną, Karolinę Południową, Georgię, Florydę, Alabamę, Missisipi i Luizjanę do południowo-wschodnich Karaibów, gdzie występuje na zachodniej Kubie (prowincja Pinar del Río[5])[3]. Według niektórych doniesień roślina występuje też na wyspach departamentu Gracias a Dios w Hondurasie[3][6].
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]- Pokrój
- Wieloletnie rośliny zielne, o wysokości 30–105 cm[7].
- Pędy
- Krótkie, czerwonawe kłącze o średnicy 1 cm[5], z którego niekiedy wyrastają stolony długości do 17 cm. Każdy węzeł stolonów z błoniastym, brązowawym, jajowatym, zredukowanym liściem[5]. Łodyga wzniesiona, dystalnie kosmato owłosiona, z czerwonym sokiem mlecznym[8].
- Liście
- Liście odziomkowe równowąsko-mieczowate, o długości 15–45 cm[4] (10–60 cm[5]) i szerokości 0,5–2,1 cm[4] (0,2–1,6 cm[5]), nagie[5]. Liście łodygowe zredukowane, przechodzące w górze pędu w podsadki[4].
- Kwiaty
- Wyrastają w skrętkach[8] zebranych w najpierw kulisty, a po rozkwitnięciu baldachogroniasty[8] tyrs, długości 2,5–13 cm i średnicy 2–7 cm[5]. Podsadki wydatne[8], wąsko trójkątne, długości 0,8–2,2(–4,5) cm[5]. Przysadki wąsko trójkątne, długości 0,4–0,7–(1,6) cm[5]. Szypułki długości 2–7 mm[5]. Osie kwiatostanu w górnej jego części, liście przykwiatowe, szypułki, zalążnia oraz zewnętrzne (odosiowe) powierzchnie listków okwiatu gęsto pokryte białymi, wielokomórkowymi, wełniastymi włoskami o długości 1–2 mm[5]. Listki okwiatu wąsko eliptyczno-trójkątne, wewnątrz (doosiowo) nagie i żółtawe[5], te w zewnętrznym okółku wielkości 4–6 × 0,5–1 mm, wewnętrzne nieco większe, 6–10 × 2–3 mm[5], trwałe[8]. Trzy pręciki dłuższe od listków okwiatu, o długości 8–10 mm[8] (7–12 mm[5]). Nitki pręcików białawe[5]. Główki pręcików żółte, zakrzywione po pęknięciu[5]. Zalążnia dolna, trójkomorowa, z około sześcioma zalążkami w każdej komorze, ułożonymi wokół brzegu tarczowatego, kątowego łożyska[4]. Szyjka słupka biaława[5], nieco dłuższa od pręcików, długości 10–13 mm[4] (9–10 mm[5]), trwała[4], odgięta asymetrycznie w prawą lub lewą stronę[8].
- Owoce
- Biało owłosione[5], trójklapowane[4], kulistawe do elipsoidalnie spłaszczonych torebki o średnicy 5–8 mm[5]. Nasiona dyskowate, tarczowate, żółte[5] do czerwonawobrązowych[4], średnicy 2,5–3 mm[4].
Biologia i ekologia
[edytuj | edytuj kod]- Rozwój
- Geofit bagienny[8]. Kwitnie i owocuje od czerwca do września (w niektórych regionach od kwietnia do listopada)[5]. Kwiaty zapylane przez owady[8]; odwiedzają je smuklikowate, miesierkowate, trzmiele, kornutki z gatunku Melissodes communis, zadrzechnie z gatunków Xylocopa micans i X. virginica[9], motyle z gatunków danaid wędrowny i Papilio glaucus, bzygowate z gatunku pluszówka ogrodowa i wciornastki z gatunku Pseudothrips beckhami[8]. Nasiona rozsiewane przez wodę i wiatr[8].
- Siedlisko
- Mokre, kwaśne, często piaszczyste gleby mokradeł, szczególnie torfowisk, rowów, nizinnych obszarów sawann, lasów sosnowych, gajów bagiennych (hammock), okresowo wysychających mokradeł typu pocosin[4], linii brzegowych jezior, stawów, rzek i strumieni[8], na wysokości 0–600 m n.p.m.[4] Rosną w wodach przejrzystych lub mętnych, kwaśnych (pH 4,5–7,4, średnio 5,8), miękkich i ubogich w składniki odżywcze[8]. Są odporne na suszę i dominują na terenach narażonych na długotrwałe przesuszenie. Często pojawiają się również w miejscach niedawno wypalonych oraz naruszonych ryciem przez zdziczałe świnie domowe i dziki[8].
- Roślina ta jest uznawana w swoim zasięgu za szeroko rozpowszechniony chwast w uprawach borówek i żurawiny wielkoowocowej oraz pastwisk[7].
- Interakcje międzygatunkowe
- Kwiaty tej rośliny są ważnym źródłem nektaru i pyłku dla wielu owadów. Nasiona są istotnym źródłem pożywienia dla żurawi kanadyjskich[7]. Oprócz nich nasiona lub kłącza stanowią pożywienie dla kaczkowatych, takich jak świstun amerykański, brązówka, krakwa, cyraneczka zwyczajna, ogorzałka mała, krzyżówka, rożeniec zwyczajny, płaskonos zwyczajny i czerniczka. Rośliny zjadane są przez mulaki białoogonowe i bydło domowe. Kłącza i owocostany są źródłem pożywienia dla piżmaczka florydzkiego i zdziczałych świń[8].
- Są roślinami żywicielskimi wodnych ryjkowcowatych z gatunku Neobagoidus carlsoni i ciem z gatunku Erynnis martialis, a także stanowią siedlisko dla modliszki zwyczajnej[8].
- Według podań kłącza tej rośliny powodują u białych ras świni domowej różowienie kości oraz odpadanie kopyt. Ponieważ efekt ten miał być nieobecny u ras czarnych, zdominowały one w XIX wieku trzodę chlewną w Wirginii, gdzie roślina ta występowała powszechnie[10]. Karol Darwin w książce O powstawaniu gatunków opisał to zjawisko w kontekście teorii współczynnych zmian ewolucyjnych[11].
- Cechy fitochemiczne
- Roślina jest bogatym źródłem czerwonych pigmentów. Głównymi pigmentami są fenylofenalenony, w tym lachnantozyd i hemorocyna. Owocnia i nasiona zawierają lachnantokarpon, a kwiaty lachnantoninę. Innymi związkami obecnymi w tej roślinie są glikozydy (dilatryna, glukozyd lachnantozydu, hemokoryna), kwas chelidonowy i pochodne naftalenu[12].
- Genetyka
- Liczba chromosomów 2n wynosi 48[4].
Systematyka
[edytuj | edytuj kod]- Pozycja systematyczna
- Rodzaj z monotypowego rodzaju Lachnanthes z podrodziny Haemodoroideae w rodzinie hemodorowatych (Haemodoraceae) w rzędzie komelinowców (Commelinales)[13].
- Typ nomenklatoryczny
- Holotyp gatunku (Lachnanthes tinctoria var. major) znajduje się w zielniku Uniwersytetu w Getyndze[5].
Nazewnictwo
[edytuj | edytuj kod]- Etymologia nazwy naukowej
- Nazwa naukowa rodzaju pochodzi od greckich słów λάχνη (lachne – kosmki) i άνθος (anthos – kwiat)[14]. Epitet gatunkowy odnosi się do Karoliny Południowej lub Karoliny Północnej w Stanach Zjednoczonych[15].
- Nazwy zwyczajowe w języku polskim
- W wydanym w 1848 roku Ukazicielu polskich nazwisk na rodzaje królestwa roślinnego autorstwa Antoniego Wagi ujęta jest polska nazwa rodzaju Lachnanthes: kraśla[16]. Taką samą nazwę podał Józef Rostafiński w wydanym w 1900 roku Słowniku polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin[17] oraz Ignacy Rafał Czerwiakowski w wydanej w 1852 roku pracy Opisanie roślin skrytopłciowych lékarskich i przemysłowych, który dodatkowo podał polską nazwę dla gatunku Lachnanthes tinctoria: kraśla barwierska[18].
- W pracach bardziej współczesnych, takich jak Słownik nazw roślin obcego pochodzenia pod redakcją Ludmiły Karpowiczowej z 1973 roku[19], Słownik polsko-łacińsko-francuski roślin i zwierząt pod redakcją Rajmunda Leperta i Ewy Turyn z 2005 roku[20] oraz Słownik roślin zielnych łacińsko-polski Wiesława Gawrysia z 2008 roku[21], rodzaj nie został ujęty.
- Nazwy zwyczajowe w językach obcych
- W języku angielskim roślina ta nosi nazwę dye root, paint root, red root (odpowiednio: barwiący, farbiący, czerwony korzeń)[5], co wynika z wykorzystywania kłączy tej rośliny do pozyskiwania barwników[5].
Zagrożenie i ochrona
[edytuj | edytuj kod]W światowej czerwonej liście publikowanej przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody gatunek ujęty jest jako najmniejszej troski (LC). Uznano, że – mimo stosunkowo ograniczonego zasięgu gatunku – jest on znacznie większy niż progi dla kategorii gatunków zagrożonych wyginięciem, a prawdopodobieństwo spadku populacji do poziomów bliskich osiągnięcia progu zagrożenia jest niskie[22].
Gatunek został w 1994 i 2000 roku uznany przez Komitet ds. Statusu Zagrożenia Dzikiej Przyrody w Kanadzie (COSEWIC) za zagrożony wyginięciem. W tym kraju zasięg gatunku ograniczony jest do dwóch połączonych, rozległych populacji zamieszkujących brzegi jezior w południowej Nowej Szkocji. Na podstawie badań przeprowadzonych w 2009 roku Komitet uznał jednak, że ryzyko wyginięcia tego gatunku, mimo powolnej utraty siedlisk w wyniku rozwoju zabudowań letniskowych i budynków mieszkalnych, jest mniejsze, niż wcześniej sądzono. Z uwagi na lokalnie powszechne występowanie rośliny i zdolność rozmnażania wegetatywnego zmieniono jej status na wymagający szczególnej troski (special concern)[23].
W Stanach Zjednoczonych gatunek uznany został za niezwykle rzadki i zagrożony (E) w Connecticut i Rhode Island oraz za niezbyt częsty i wymagający specjalnej troski w Massachusetts[24].
Zastosowanie użytkowe
[edytuj | edytuj kod]- Rośliny lecznicze
- Indianie Ameryki Północnej stosowali nalewkę z kłączy Lachnanthes caroliniana przy durze brzusznym, zapaleniu płuc, ciężkich postaciach chorób mózgu, kręczu szyi i kaszlu krtaniowym[10]. Czirokezi stosowali tę roślinę jako środek przeciwkrwotoczny, ściągający, na choroby przenoszone drogą płciową, choroby kobiece oraz bóle jamy ustnej i gardła, a także zewnętrznie na choroby nowotworowe[25].
- Wodny ekstrakt z tej rośliny jest silnie toksyczny[26]. Efekty przedawkowania rośliny przypominają zatrucie pokrzykiem wilczą jagodą[10]. Zażycie rośliny powoduje pobudzenie psychiczne, po którym następuje obniżenie nastroju, zawroty i ból głowy, rozszerzenie źrenic, bóle uciskowe i zaburzenia widzenia, zaczerwienienie policzków, suchość w gardle, uczucie pełności i gorąca w klatce piersiowej, przyspieszenie pracy serca, niepokój i bezsenność[27].
- Na początku XX wieku roślina badana była pod kątem bakteriostatyczności wobec prątka gruźlicy. Badania wykazały, że ekstrakt wodny z rośliny nie tylko nie wywiera żadnego działania hamującego na postęp gruźlicy, ale wręcz przyspiesza rozwój choroby[28].
- Współcześnie L. caroliniana (pod wcześniejszą nazwą L. tinctoria) stosowany jest w formie leku homeopatycznego w sztywności karku[29]. Znajduje się w wykazie substancji czynnych wchodzących w skład produktów leczniczych homeopatycznych dopuszczonych do obrotu w punktach aptecznych w Polsce[30].
- Rośliny barwierskie
- W Stanach Zjednoczonych z roślin tego gatunku pozyskiwano substancje barwiące[10].
- Rośliny psychoaktywne
- Indianie Ameryki Północnej stosowali L. caroliniana do poprawy zdolności retorycznych (nadania wyrazistości i pełni mowy)[10]. Seminole używali tej rośliny jako środka orzeźwiającego, wpływającego na błyskotliwość, śmiałość i płynność mowy oraz zmieniającego rysy twarzy i wyraz oczu, zapewniając wrażenie człowieka nieustraszonego[27].
- Rośliny ozdobne
- Bywa uprawiana w Ameryce w przybrzeżnych ogrodach preriowych[31].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Peter F. Stevens , Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2023-03-19] (ang.).
- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ a b c d Plants of the World Online. The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2023-09-15]. (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m Kenneth R. Robertson: Lachnanthes caroliniana. Flora of North America, tom 26. [dostęp 2023-09-15].
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y Paul J. M. Maas, Hiltje Maas-van de Kamer: Haemodoraceae. New York: New York Botanical Garden, 1993, s. 13-15. ISBN 978-0-89327-380-4.
- ↑ Tropicos.org. Missouri Botanical Garden, 2020. [dostęp 2023-09-21]. (ang.).
- ↑ a b c Marco O. O. Pellegrini, Ellen J. Hickman, Jorge E. Guttiérrez, Rhian J. Smith i inni. Revisiting the taxonomy of the Neotropical Haemodoraceae (Commelinales). „PhytoKeys”. 169, s. 1–59, 2020-12-04. DOI: 10.3897/phytokeys.169.57996.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q Donald H. Les: Aquatic monocotyledons of North America: ecology, life history, and systematics. Boca Raton: CRC press, Taylor & Francis group, 2020, s. 345-8. ISBN 978-1-1380-5493-6.
- ↑ Mark Deyrup, Jayanthu Edirisinghe, Beth Norden. The diversity and floral hosts of bees at the Archbold Biological Station, Florida (Hymenoptera: Apoidea). „Insecta Mundi”. 16 (1-3), s. 87-120, 2002.
- ↑ a b c d e Grieve Margaret: A Modern Herbal (Tom 2). Rare Treasure Eds, 2021, s. ebook. ISBN 978-1-77464-452-2.
- ↑ Charles Darwin: The origin of species by means of natural selection. Wyd. 7. 1896, s. 13.
- ↑ The European Agency for the Evaluation of Medicinal Products , Veterinary Medicines Evaluation Unit , EMEA/MRL/671/99 - Lachnanthes tinctoria summary report [online], 1999 .
- ↑ USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. 2020. Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy). National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. [dostęp 2023-03-15]. (ang.).
- ↑ Umberto Quattrocchi: CRC world dictionary of plant names: common names, scientific names, eponyms, synonyms, and etymology. T. 2: D-L. Boca Raton, FL: CRC Press, 2000, s. 1402. ISBN 978-0-8493-2676-9.
- ↑ David Gledhill: The names of plants. Wyd. 4. Cambridge University Press, 2008, s. 92. ISBN 978-0-511-47376-0.
- ↑ Antoni Waga: Ukaziciel polskich nazw na rodzaje królestwa roślinnego. W: Jakub Waga: Flora polonica. 1848, s. 74.
- ↑ Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin, poprzedzony historyczną rozprawą o źródłach. Kraków: Akademia Umiejętności, 1900, s. 325. (pol.).
- ↑ Ignacy Rafał Czerwiakowski: Opisanie roślin skrytopłciowych lékarskich i przemysłowych: botaniki szczególnéj. Kraków: 1852, s. 666.
- ↑ Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973, s. nd.
- ↑ Rajmund Lepert, Ewa Turyn: Słownik polsko-łacińsko-francuski: rośliny i zwierzęta. Wyd. 1. Warszawa: Wiedza Powszechna, s. nd. ISBN 83-214-1271-8.
- ↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych: łacińsko-polski. Kraków: Officina Botanica, 2008, s. nd. ISBN 978-83-925110-5-2.
- ↑ Lachnanthes caroliana, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2023-09-21] (ang.).
- ↑ Species at risk registry: Redroot (Lachnanthes caroliniana). Government of Canada. [dostęp 2023-09-21].
- ↑ Go Botany: Lachnanthes caroliniana (Carolina bloodroot). Native Plant Trust. [dostęp 2023-09-21].
- ↑ Daniel E. Moerman: Medicinal Plants of Native America. University of Michigan Press, 1987, s. 251.
- ↑ LACHNANTHES. „The Lancet”. 160 (4115), s. 88, 1902-07. DOI: 10.1016/S0140-6736(01)51321-5.
- ↑ a b Charles Frederick Millspaugh: American Medicinal Plants. Boericke & Tafel, 1887, s. 171-172.
- ↑ J.A. Gardner, Harold R.D. Spitta, Arthur Latham. PRELIMINARY NOTE ON THE CHEMICAL AND THERAPEUTIC PROPERTIES OF LACHNANTHES TINCTORIA. „The Lancet”. 160 (4115), s. 72–73, 1902-07. DOI: 10.1016/S0140-6736(01)51303-3.
- ↑ Lachnanthes tinctoria - Lachnanthes caroliniana pellet. National Library of Medicine - Dailymed. [dostęp 2023-09-17].
- ↑ Dz.U. z 2022 r. poz. 208
- ↑ Lady Bird Johnson Wildflower Center. The University of Texas at Austin. [dostęp 2023-09-17].