Jaźń

Jaźń – oś, wokół której organizuje się struktura psychiczna człowieka. Jest odpowiedzialna za przepływ informacji z części świadomej do nieświadomej i odwrotnie. Pełni funkcję integrującą. Celem jaźni jest własne urzeczywistnienie w procesie teleologicznym (celowościowym), ale w trakcie rozwoju jednostki elementem pośredniczącym na tej drodze jest wytworzenie „ja” (czyli ego).

W terminologii Carla Gustava Junga jaźń stanowi centrum życia psychicznego i całości psychiki. Z poziomu nieświadomości podejmuje próby kierowania psychiką jednostki.

Jest celem i źródłem energii dla rozwoju człowieka poprzez proces indywiduacji, jak również motorem wszelkiej twórczości i duchowych poszukiwań. Jaźń zaliczana jest do archetypów. Zawiera obraz Boga.

Przez późniejszych autorów bywa określana jako cząstka istoty ludzkiej w Bogu, odpowiednik Królestwa Bożego wewnątrz człowieka z doktryny chrześcijańskiej.

Semi-empiryczny charakter jaźni

Pojęcie jaźni ma charakter tylko częściowo empiryczny. Ogarnia sobą zarówno to, co doświadczalne, jak i to, co jeszcze nie doświadczone, a nawet to, co nie jest doświadczalne w ogóle. A ponieważ – ze względu na jej cechę wykraczania poza domenę świadomości – jest istotnością, którą można opisać jedynie częściowo, zatem pozostaje ona dla nas w zasadniczej mierze niepoznawalna i postulatywna. Tej nieopisywalnej Całkowitości człowieka: „której co prawda nie można unaocznić, która jest jednak nieodzowna jako pojęcie intuicyjne. Na płaszczyźnie empirycznej można tylko stwierdzić, że ja z każdej strony otoczone jest przez jakąś nieświadomą istotę. Dowodu na to dostarczyć może dowolny eksperyment skojarzeniowy, który ad oculos demonstruje jakże często występujący fakt, iż „ja” i jego wola zawodzą. Psyché to pewne równanie, które nie zafunkcjonuje bez czynnika nieświadomości – psyche stanowi pewną całość, która z jednej strony ogarnia „ja” empiryczne, z drugiej zaś jego transcendujące świadomość podłoże”.

Jaźń obejmuje sobą całe istnienie psychiczne człowieka i tym samym jest z definicji czymś dużo bardziej obszernym od świadomej osobowości związanej z „ego”. Zawiera bowiem obok niej również cień jednostki oraz nieświadomy aspekt kolektywny. Jest to jednak jakiś szczególny rodzaj zawierania, bo jak czytamy we fragmencie pracy Jolande Jacobi: „Jaźń stanowi centrum systemu psychicznego, obejmuje go i przenika siłą swego promieniowania, to nasz prawdziwy „punkt środkowy”, [który] jest ośrodkiem napięcia między dwoma światami i ich siłami”, tymi światami jest świat wewnętrzny i zewnętrzny, które zresztą w sensie ostatecznym i tak ona sama powołuje”.

Jaźń a „ja”

Gdy rozpatrujemy problem jaźni, nieodłącznie pojawia się ona w kontekście „ja” oraz świadomości. I nie jest to przypadek, bo przecież jedyną treścią jaźni, jaką znamy, jest to co pojawia się w polu świadomości, czyli odnosi się i jest „gruntowane” właśnie w odniesieniu do „ja”, a stosunek tegoż „ja” do jaźni jest wyjątkowy:

• z jednej strony bowiem „ja” jest jedynym punktem „podparcia” dla centrującego się wokół niego pola świadomości, czemu towarzyszy tendencja do względnej emancypacji i traktowania siebie jako jedynego, niezależnego od wszystkiego, co mogłoby istnieć poza nim samym;
• z drugiej zaś strony „ja” zawiera się w jaźni i jako jej część może występować wobec niej na zasadzie reguły pars pro toto. Ego, czyli „ja” powstaje z jaźni w procesie rozwoju psychiki i staje się względnie samodzielnym tworem. Jung porównywał ego do dziecka, które choć pochodzi od rodziców, staje się samodzielnym dorosłym człowiekiem.

„Ja” jest jednak przede wszystkim świadomościowym eksponentem jaźni i: „pozostaje do niej w takim stosunku jak patiens do agensa albo jak przedmiot do podmiotu, albowiem pochodzące z Jaźni postanowienia są bardziej ogólnej natury i dlatego są nadrzędne wobec tych, które podejmuje „ja”. Jak to, co nieświadome, tak Jaźń jest dana a priori, z czego wynika „ja”. Jaźń, by tak rzec, kształtuje „ja” w zarodku.

Nie ja tworzę samego siebie, lecz raczej ja dzieję się samemu sobie.

Dlatego, kiedy Jung porusza kwestię poznania jaźni, zwraca także uwagę, że poznanie to nie odnosi się w żadnym przypadku do samoświadomego siebie „ja” w sensie personalistycznym, lecz do owego ukrytego względem „ja” czynnika, będącego de facto psyche samą w sobie. Czynnik ten jest „nieznany” świadomemu podmiotowi i jednocześnie domaga się od niego nieuprzedzonego poznania. Jung twierdzi wręcz, parafrazując początkowy fragment Fundamentum Ignacego Loyoli, że: „świadomość zrodziła się po to, by rozpoznać (laudet), że pochodzi od wyższej Jedności (Deum), żeby starannie uwzględnić to swoje źródło (reverentiam exhibeat), a w ten sposób zapewnić całej psyche optimum możliwości życia i rozwoju (salvet animam suam)”.

W tym kontekście należy podkreślić, że tym, co według Junga jest człowiekowi „znane”, są wszelkie treści powiązane bezpośrednio z „ja”, natomiast na to, co jest człowiekowi „nieznane” składa się ze wszystkiego tego, co nie znajduje się z nim w wewnętrznej bądź zewnętrznej relacji.

Czym jest samo „ja” – podkreśla Jung – trudno jednoznacznie określić, gdyż jest ono czynnikiem złożonym i spoczywa na dwóch podstawach: na podłożu psychicznym i somatycznym. O podstawie somatycznej wnioskujemy z całości doznań endosomatycznych, które ze swej strony są już natury psychicznej, gdyż są skojarzone z ego, a tym samym i świadome. Natomiast o podstawie psychicznej wnioskujemy, odbierając z jednej strony treści znajdujące się w ogólnym polu świadomości, a z drugiej, treści napływające spoza tego pola – treści nieświadome.

Konfrontacja z jaźnią

Zetknięcie się z jaźnią następuje u końca procesu indywiduacji. Jednostka uwrażliwia się na symbolikę jaźni – symbole oddające jedność przeciwieństw. Charakterystycznymi sygnałami zbliżania się do konfrontacji z jaźnią są obrazy przypominające swą konstrukcją mandale, wzmożenie wrażliwości na uniwersalne symbole religijne, nasilające się doświadczenia indywidualnego wizerunku Boga (również wskutek możliwości zaistnienia utożsamienia jaźni z Bogiem).

Odnosząc to do przykładowego chrześcijanina, wizerunek Chrystusa może stać się symbolem jaźni.

Również Gautama Budda stanowił dla Junga inkarnację jaźni.

Niezdrowe dla stanu psychiki jest zbyt ścisłe związanie ego z jaźnią. Wówczas rozdęcie ego (inflacja psychiczna) objawia się wrażeniami wszechmocy, wszechwiedzy i niezniszczalności. Pożądane jest natomiast urzeczywistnienie jaźni, które przynosi człowiekowi objawienie natury Absolutu.

Krytyka

Krytycznie do jungowskiego pojęcia jaźni odnosił się James Hillman, zarówno do jej roli archetypu, jak i procesu indywiduacji, widząc w tym kolejną próbę wywarcia na psyche monoteistycznego znaczenia, w odróżnieniu od psychologicznego politeizmu, zwłaszcza w politeizmie greckim, w którym dopatrywał się niezredukowanej psyche.

Zobacz też

• Jaźń w filozofii indyjskiej
• William James

Bibliografia

• Jacobi Jolande: Psychologia C.G. Junga. Tłum. St. Łypacewicz, Wyd. Wodnika, Warszawa, 1993.
• Kobierzycki Tadeusz: Gnothi Seauton: dusza, charakter, jaźń, osobowość, osoba. Dzieje pięciu pojęć. Wyd. AMiFC, Warszawa, 2001, s. 375, ISBN 83-87759-69-4.
• Kobierzycki Tadeusz: jaźń i tożsamość. Studia z filozofii człowieka, Wyd. Muzaios, Warszawa, 2012, ss. 287, ISBN 978-83-61931-03-4.
• Kobierzycki Tadeusz: Jaźń i twórczość. Studia z filozofii człowieka, Wyd. Muzaios, Warszawa, 2012, ss. 219, ISBN 978-83-61931-04-1.
• Kuźmicki Andrzej: Symbolika Jaźni. Wyd. Eneteia, Warszawa. (opis patrz na: www.jungpoland.org)
• Szersza bibliografia C.G. Junga oraz innych autorów.. jungpoland.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-11-25)].

Linki zewnętrzne

• AlfredA. Tauber AlfredA., The Biological Notion of Self and Non-self, [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy, CSLI, Stanford University, 21 maja 2015, ISSN 1095-5054 [dostęp 2017-12-31]  (ang.). (Biologicznie pojęcie jaźni i nie-jaźni)