Gródek (obwód lwowski)

Gródek
Городок
	; Plac Hajdamaków
Herb	Flaga
Państwo	Ukraina
Obwód	lwowski
Burmistrz	Roman Kuszczak
Powierzchnia	29,32 km²
Populacja (2019); • liczba ludności; • gęstość	; 16 199; 528 os./km²
Nr kierunkowy	+380-3851
Kod pocztowy	81500-81504
	Położenie na mapie obwodu lwowskiego Gródek
	Położenie na mapie Ukrainy Gródek
	49°46′N 23°38′E/49,766667 23,633333
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Informacje w Wikipodróżach
	Strona internetowa

Gródek (ukr. Городок, Horodok, wym. [ɦ ɔ r ɔ ˈ d ɔ k ]; w latach 1906–1945 Gródek Jagielloński^[2]^[3]^[4]) – miasto na Ukrainie, w obwodzie lwowskim, siedziba rejonu gródeckiego, w latach 1919-1945^[5] w Polsce, w województwie lwowskim, siedziba powiatu gródeckiego.

Gródek leży na Płaskowyżu Tarnogrodzkim, nad Wereszycą i nad Gródeckim Stawem, około 33 km na południowy zachód od Lwowa.

W 1434 w Gródku (przynależącym wówczas do Królestwa Polskiego) zmarł król Władysław II Jagiełło^[6]. Miasto królewskie położone było w XVI wieku w województwie ruskim^[7].

Historia

Pierwsza wzmianka o Gródku pochodzi z 1213 roku. W 1344 lub 1345 powstał w Gródku kościół i klasztor franciszkanów. W 1372 roku została tutaj utworzona parafia katolicka pw. Podwyższenia Krzyża^[8]. Za panowania Władysława Jagiełły miasteczko otrzymało prawo magdeburskie, stając się ośrodkiem dóbr królewskich z siedzibą starosty grodowego w zamku strzegącym strategicznego szlaku do Lwowa i jednocześnie miejscem sądu grodzkiego (XV w.)^[9]. Tu 1 czerwca 1434 roku umarł król Polski i wielki książę Litwy Władysław II Jagiełło. Ciało króla zostało przewiezione do Krakowa, a serce spoczęło w miejscowym kościele franciszkanów.

1444 rok to pierwsza znana data pojawienia się Żydów w Gródku^[10]. W 1550 miasto uzyskało przywilej de non tolerandis Judaeis^[11].

W 1648 roku doszło do pierwszego najazdu Kozaków Chmielnickiego, miasto zostało zdobyte, a jego polska ludność wymordowana. W 1655 roku miał miejsce drugi najazd Chmielnickiego, po którym miasto spłonęło niemal zupełnie.

We wrześniu 1655 miała tu miejsce jedna z bitew wojny polsko-rosyjskiej 1654–1667, w której wielokrotnie liczniejsza armia rosyjsko-kozacka zatryumfowała nad wojskiem polsko-tatarskim dowodzonym przez hetmana koronnego Stanisława Rewerę Potockiego.

Osobny artykuł: Bitwa pod Gródkiem Jagiellońskim.

Od strony zachodniej znajdowało się przedmieście Zastawskie, od wschodu przedmieście Lwowskie i Podgaje, od południa przedmieście Czerlańskie. Istniało również „miasto żydowskie” Gnin założone w 1680 roku przez starostę Jana Gnińskiego. Był tu główny skład soli z żup ruskich. Miasto było ważnym ośrodkiem handlu i rzemiosła. W 1717 powstaje drewniany kościół św. Barbary.

Po rozbiorach Polski w 1772 roku miasto przestało być własnością prywatną i weszło w skład dóbr kameralnych rządu austriackiego, w których rękach pozostawało do 1824. Nastąpiła intensywna kolonizacja niemiecka, powstała niemiecka kolonia Vorderberg (w 1788). Austriackie władze okupacyjne zamknęły klasztor franciszkanów i urządziły w nim magazyn wojskowy. W okresie zaborów (1869) siedziba dowództwa 13. Galicyjskiego Regimentu Ułanów. W drugiej połowie XIX w. do miasta doprowadzono kolej. W 1870 roku powstała tutaj szkoła uprawy lnu.

W 1903 roku doszło do uroczystego odsłonięcia pomnika króla Władysława Jagiełły (29 września), na którego dwóch tablicach został umieszczony napis: Władysław Jagiełło – król polski i ziem krakowskiej, sandomierskiej, sieradzkiej, łęczyckiej, kujawskiej. Wielki książę litewski. Władca i dziedzic Pomorza, Rusi etc. 1386–1434. Wielkiemu królowi zmarłemu w Gródku 31 maja 1434 r. – wdzięczna ziemia gródecka.

19 listopada 1904 na cmentarzu w Gródku poświęcono krzyż pamiątkowy za poległych w powstaniu listopadowym 1831 i w powstaniu styczniowym 1863^[12].

1 stycznia 1906 roku miasto zmieniło nazwę z Gródka (zwanego także Gródek Solny – od mieszczącego się tu głównego składu soli potasowej) na Gródek Jagielloński.

W okresie I Rzeczypospolitej w Małopolsce Wschodniej – województwo ruskie, było siedzibą starostwa ziemi lwowskiej. Od 1918 roku siedziba powiatu w województwie lwowskim.

20 marca 1919 roku Polska kontrofensywa gen. Wacława Iwaszkiewicza przełamała front ukraiński i przywróciła łączność ze Lwowem.

W okresie II Rzeczypospolitej miasto powiatowe woj. lwowskiego. W mieście znajdowały się następujące urzędy: Komenda Powiatowa Policji, Urząd skarbowy, podatkowy i opłat, Kasa skarbowa, Urząd ewidencji katastru podatku gruntowego. Świątynie: 1 rzymskokatolicki kościół (Podwyższenia Krzyża), 3 greckokatolickie cerkwie (Zwiastowania Matki Bożej oraz św. Mikołaja i św. Jana Chrzciciela) i 1 synagoga żydowska. Stowarzyszenia: cechy szewców, kowali i rzeźników. 12 gorzelń (w 1911) oraz straż ogniowa ochotnicza. W latach międzywojennych na Stawie Gródeckim urządzono „Port Ligi Morskiej i Kolonialnej”.

Osobny artykuł: Liga Morska i Rzeczna.

Według spisu powszechnego z 1921 miasto zamieszkiwali Polacy – 7542 osób (71,89%), Ukraińcy – 2711 (25,84%), Żydzi – 219 (2,09%), Niemcy – 15 (0,14%).

W 1922 roku ukraińskie bojówki terrorystyczne dokonały w pobliżu Gródka Jagiellońskiego aktów sabotażu, a w 1932 roku zaatakowały zbrojnie tutejszą pocztę – 2 osoby zabito, 3 zostały ranne.

1 stycznia 1925 do Gródka Jagiellońskiego włączono gminę Vorderberg^[13].

Od 1934 r. w mieście stacjonował 26 Pułk Piechoty (z wyjątkiem III batalionu) z 5 Dywizji Piechoty II RP^[14]. W 1937 r. sformowano tu Batalion ON "Lwów II" z Lwowskiej Brygady Obrony Narodowej^[15].

13 września Gródek zajęła niemiecka 1 Dywizja Górska. W czasie potyczki z Niemcami, zabity został młody iwonicki narciarz wyczynowy – Stanisław Kielar. Zgodnie z umową niemiecko-radziecką miasto przejął ZSRR. Władze komunistyczne zorganizowały w mieście jeniecki obóz pracy przymusowej dla polskich żołnierzy wziętych do niewoli we wrześniu 1939 r. Obóz istniał do maja 1941 r., do wybuchu wojny III Rzeszy z ZSRR. W obozie przebywało do 150 jeńców, rozlokowanych w szopach i stajniach okalających koszary 5 Dywizji Piechoty. Żołnierze pracowali na dwie zmiany przy budowie drogi. Ci, którzy nie wykonali normy, otrzymywali połowę racji żywnościowej. W obozie dochodziło do buntów i głodówek wymierzonych przeciwko rozporządzeniom komendanta^[16].

22 czerwca 1941 hitlerowska Trzecia Rzesza zaatakowała ZSRR i już 29 czerwca miasto ponownie zajęli Niemcy. W dniu ich wkroczenia do Gródka doszło tutaj do pogromu Żydów^[17]. Niemcy utworzyli getto dla Żydów, zlikwidowali pomnik króla Władysława Jagiełły i zniszczyli synagogę. Na cokole pozostawionym po pomniku króla Jagiełły, za przyzwoleniem niemieckich władz Ukraińcy zbudowali pomnik „Obrońców Ukrainy z 1918”, inicjatorem był ówczesny proniemiecki burmistrz, ksiądz greckokatolicki – Demczuk. W 1941 roku w mieście było ponad 5 tys. Żydów. Większość z nich wywieziono do obozów pracy w Jaktorowie, Winnikach i we Lwowie – Janowskiej lub bezpośrednio do obozu zagłady w Bełżcu. W maju 1943 roku zlikwidowano getto, ostatnich jego mieszkańców rozstrzelano i pogrzebano w masowej mogile w Artyszczowie.

W czasie okupacji niemieckiej mieszkający tutaj Polacy - Zofia Bednarska i Jan Ponulak, udzielali pomocy Żydom, za co po wojnie Instytut Jad Waszem uhonorował ich tytułami Sprawiedliwych wśród Narodów Świata^[18]^[19].

Pod koniec lipca 1944 roku Armia Czerwona zajęła Gródek.

W latach 1944–1991 miasto rejonowe obwodu lwowskiego w granicach Ukraińskiej SRR. Od 1991 miasto rejonowe na Ukrainie.

Religia

Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego
Kościół Przemienienia Pańskiego (XV w.)
Cerkiew i dzwonnica św. Mikołaja (1510).
Cerkiew Zwiastowania, greckokatolicka.
Cerkiew św. Jana Chrzciciela, prawosławna

Cerkiew św. Jana Chrzciciela, prawosławna
Klasztor Franciszkanów
Cerkiew Zwiastowania, greckokatolicka.
Cerkiew Ducha Świętego, greckokatolicka
Kościół Przemienienia Pańskiego (XV w.)
Cerkiew i dzwonnica św. Mikołaja (1510).

Transport

Przez miasto prowadzi droga M11, która po stronie polskiej łączy się w Medyce z drogą krajową nr 28.

Sport

W czasach II RP w mieście istniał klub piłkarski Gwiazda Gródek Jagielloński i Strzelec Gródek Jagielloński.

Ludzie związani z Gródkiem

Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Gródkiem.

Franciszek Bobowski – burmistrz miasta^[20]
Franciszek Duszeńko – polski rzeźbiarz, profesor i rektor Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Gdańsku Akademia Sztuk Pięknych w Gdańsku,
Franciszek Jaworski – polski historyk, dziennikarz, publicysta, pisarz, archiwista i kolekcjoner,
Tadeusz Kaniowski – polski profesor nauk medycznych, radiolog,
Jan Paweł Lenga – polski arcybiskup rzymskokatolicki,
Andrzej Lippus – burmistrz miasta (zm. 1897)^[21]
Władysław Madej – aktor teatralny^[20]
Józef Myśków – ksiądz katolicki, teolog, profesor Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie,
Stanisław Pietruski – polski lotnik wojskowy,
Martin Ross – aktor amerykański,
Jerzy Sawicki – polski prawnik, profesor uniwersytecki; karnista, znawca prawa międzynarodowego,
Jan Schram – polski wojskowy i samorządowiec, kapitan obserwator Wojska Polskiego II RP, burmistrz Jarosławia,
Hipolit Śliwiński – polski architekt, polityk i działacz niepodległościowy, poseł na Sejm Ustawodawczy oraz na Sejm I kadencji w II RP,
Stepan Bilak – ukraiński działacz polityczny, adwokat, poseł na Sejm II, III, IV i V kadencji w II RP, członek Centralnego Komitetu UNDO w latach 1925–1939.
Władysław II Jagiełło – król Polski i Litwy

Współpraca zagraniczna

Przypisy

↑ Чисельність наявного населення України на 1 січня 2019 року. Державна служба статистики України. Київ, 2019. стор. 49.
↑ Mieczysław Orłowicz: Ilustrowany przewodnik po Galicyi, Bukowinie, Spiszu, Orawie i Śląsku Cieszyńskim. Lwów: Karol Kwieciński, 1919, s. 256.
↑ Zarządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 28 lutego 1937 r. o ustaleniu urzędowych nazw miast (M.P. z 1937 r. nr 69, poz. 104).
↑ Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dnia 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych. T. 13: Województwo lwowskie. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 1924, s. 11.
↑ Ustawa z dnia 31 grudnia 1945 r. o ratyfikacji podpisanej w Moskwie dnia 16 sierpnia 1945 r. umowy między Rzecząpospolitą Polską a Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich o polsko-radzieckiej granicy państwowej (Dz.U. z 1946 r. nr 2, poz. 5).
↑ Małgorzata Duczmal: Jagiellonowie. Leksykon biograficzny. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1996, s. 474. ISBN 83-08-02577-3.
↑ Zenon Guldon, Jacek Wijaczka, Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, w: Czasy Nowożytne, 21, 2008, s. 167.
↑ Gródek [online], www.rkc.lviv.ua [dostęp 2023-10-02] .
↑ M. Pawlikowski, Sądownictwo grodzkie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012.
↑ Maurycy Horn, Najstarszy rejestr osiedli żydowskich w Polsce w 1507 r., w: Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego 1974, nr 3 (91), s. 14.
↑ Maurycy Horn, Żydowski ruch osadniczy w miastach Rusi Czerwonej, w: Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego, 1974, nr 2 (90), s. 11.
↑ Na prowincji. Krzyż pamiątkowy. „Kurjer Lwowski”. Nr 325, s. 3, 23 listopada 1904.
↑ Dz.U. z 1924 r. nr 107, poz. 970
↑ Bohaterowie 1939 [online], www.bohaterowie1939.pl [dostęp 2023-10-02] .
↑ Batalion ON "Lwów II" - Obrona Narodowa II RP 1937-1939 [online], obronanarodowa1939.pl [dostęp 2023-10-02] .
↑ PiotrP. Żaroń PiotrP., Obozy jeńców polskich w ZSRR w latach 1939–1941, Warszawa 1994, s. 141 .
↑ Martin Dean, Mel Hecker (red.), Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945, tom II, cz. A, United States Holocaust Memorial Museum and Indiana University Press, Bloomington/Indianapolis 2012, ISBN 978-0-253-00202-0, s. 777
↑ Bednarska Zofia. collections.yadvashem.org. [dostęp 2024-06-01]. (ang.).
↑ Ponulak Jan. collections.yadvashem.org. [dostęp 2024-06-01]. (ang.).
↑ ^a ^b Prominentni gródczanie cz. 2 [w:] Nowa Trybuna Opolska z 26.04.2024 r., S. Nicieja
↑ Kronika. Zagadkowa śmierć. „Echo Przemyskie”, s. 3, nr 41 z 23 maja 1897.

Bibliografia

Grzegorz Rąkowski, Gdzie zmarł król Jagiełło. Gródek Jagielloński i okolice,, [w:] Ziemia lwowska. Przewodnik krajoznawczo-historyczny po Ukrainie Zachodniej część III. Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Pruszków 2007, s. 453–459. ISBN 978-83-89188-66-3.

Linki zewnętrzne

Gródek 1.), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 819 .
Historia Żydów w Gródku na portalu Wirtualny Sztetl
Strona miasta Gorodok
Relacje jeńców pracujących w jenieckim obozie pracy przymusowej w Gródku, Zapisyterroru.pl
Archiwalne widoki miasta w bibliotece Polona

[1] Чисельність наявного населення України на 1 січня 2019 року. Державна служба статистики України. Київ, 2019. стор. 49.

[2] Mieczysław Orłowicz: Ilustrowany przewodnik po Galicyi, Bukowinie, Spiszu, Orawie i Śląsku Cieszyńskim. Lwów: Karol Kwieciński, 1919, s. 256.

[3] Zarządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 28 lutego 1937 r. o ustaleniu urzędowych nazw miast (M.P. z 1937 r. nr 69, poz. 104).

[4] Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dnia 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych. T. 13: Województwo lwowskie. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 1924, s. 11.

[5] Ustawa z dnia 31 grudnia 1945 r. o ratyfikacji podpisanej w Moskwie dnia 16 sierpnia 1945 r. umowy między Rzecząpospolitą Polską a Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich o polsko-radzieckiej granicy państwowej (Dz.U. z 1946 r. nr 2, poz. 5).

[6] Małgorzata Duczmal: Jagiellonowie. Leksykon biograficzny. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1996, s. 474. ISBN 83-08-02577-3.

[7] Zenon Guldon, Jacek Wijaczka, Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, w: Czasy Nowożytne, 21, 2008, s. 167.

[8] Gródek [online], www.rkc.lviv.ua [dostęp 2023-10-02] .

[9] M. Pawlikowski, Sądownictwo grodzkie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012.

[10] Maurycy Horn, Najstarszy rejestr osiedli żydowskich w Polsce w 1507 r., w: Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego 1974, nr 3 (91), s. 14.

[11] Maurycy Horn, Żydowski ruch osadniczy w miastach Rusi Czerwonej, w: Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego, 1974, nr 2 (90), s. 11.

[12] Na prowincji. Krzyż pamiątkowy. „Kurjer Lwowski”. Nr 325, s. 3, 23 listopada 1904.

[znies-13] Dz.U. z 1924 r. nr 107, poz. 970

[14] Bohaterowie 1939 [online], www.bohaterowie1939.pl [dostęp 2023-10-02] .

[15] Batalion ON "Lwów II" - Obrona Narodowa II RP 1937-1939 [online], obronanarodowa1939.pl [dostęp 2023-10-02] .

[16] PiotrP. Żaroń PiotrP., Obozy jeńców polskich w ZSRR w latach 1939–1941, Warszawa 1994, s. 141 .

[17] Martin Dean, Mel Hecker (red.), Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945, tom II, cz. A, United States Holocaust Memorial Museum and Indiana University Press, Bloomington/Indianapolis 2012, ISBN 978-0-253-00202-0, s. 777

[18] Bednarska Zofia. collections.yadvashem.org. [dostęp 2024-06-01]. (ang.).

[19] Ponulak Jan. collections.yadvashem.org. [dostęp 2024-06-01]. (ang.).

[:0-20] Prominentni gródczanie cz. 2 [w:] Nowa Trybuna Opolska z 26.04.2024 r., S. Nicieja

[21] Kronika. Zagadkowa śmierć. „Echo Przemyskie”, s. 3, nr 41 z 23 maja 1897.

[d-22] zbawione praw miejskich podczas wojny

[b-23] strzałki wsteczne dotyczą stanu z 1939

[a-24] ursywą opisano gminy utworzone przez władze hitlerowskie

[c-25] wojnie w Polsce

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[A]

[B]

[C]

[D]

Przynależność wojewódzka	woj. lwowskie (1920–1939 →)
Miasta / Prawa miejskie (1920–34 →)	Gródek Jagielloński Janów (od 1934)
Miasteczka (1920–34)	Janów (→)
Gminy miejskie (1920–39)	Gródek Jagielloński Janów
Gminy wiejskie zbiorowe (1934–39)	Białogóra Domażyr Lubień Wielki Łozina Mszana Rodatycze Stawczany Wiszenka