21 Dywizjon Pancerny

21 Dywizjon Pancerny

Historia
Państwo	Polska
Sformowanie	1939
Rozformowanie	1939
Tradycje
Rodowód	12 Batalion Pancerny
Dowódcy
Pierwszy	mjr Stanisław Gliński
Działania zbrojne
kampania wrześniowa
Organizacja
Rodzaj sił zbrojnych	Wojska lądowe
Rodzaj wojsk	Broń pancerna
Podległość	Woł. BK (1939)

Dywizjon walczył w składzie Wołyńskiej BK

21 Dywizjon Pancerny (21 dpanc) – pancerny pododdział rozpoznawczy Wojska Polskiego II Rzeczypospolitej.

Formowanie

Dywizjon nie występował w pokojowej organizacji wojska. Został sformowany w mobilizacji alarmowej, w dniach 13-16 sierpnia 1939 roku w Łucku dla Wołyńskiej Brygady Kawalerii w grupie jednostek oznaczonych kolorem zielonym. Według innych autorów w grupie czerwonej. Jednostką mobilizującą był 12 batalion pancerny. 17 sierpnia żołnierze złożyli przysięgę, po czym pododdział przegrupował się do wsi Teremno. W dniach 18-19 sierpnia dywizjon przetransportowany został koleją z Łucka do Radomska przez Lwów, Kraków i Częstochowę. 19 sierpnia jednostka zakwaterowana została w Woli Jedlińskiej i podporządkowana dowódcy Wołyńskiej Brygady Kawalerii. 28 sierpnia gen. dyw. Juliusz Rómmel dokonał przeglądu dywizjonu, a następnie odebrał defiladę wszystkich jednostek brygady. Nocą 29/30 sierpnia dywizjon przegrupowano do rejony miejscowości Ostrowy, bliżej granicy jako odwód Wołyńskiej BK.

21 dpanc w kampanii wrześniowej

O godz. 4.30 1 września 1939 roku jako pierwszy w kontakt bojowy z oddziałami niemieckiej 4 Dywizji Pancernej wszedł 1 pluton czołgów rozpoznawczych, który wraz z 4 szwadronem kolarzy Wołyńskiej BK tworzył Oddział Wydzielony "Danków". Oddział ten tocząc potyczki wycofał się na północny brzeg Liswarty, a następnie na pozycje 19 pułku ułanów. Natomiast 2 pluton czołgów rozpoznawczych ok. godz. 9.00 wykonał kontratak wraz pododdziałami 21 pułku ułanów z rejonu wsi Mokra III w kierunku wsi Mokra II, ścierając się również z czołgami niemieckimi. (Nadmienić należy, iż pomimo monitów dowództwa dywizjon karabinową amunicję ppanc. otrzymał dopiero 1 września po południu, a amunicję ppanc. do armat kal. 37 mm wz. 1918 dopiero 2 września). W wyniku natarcia sił niemieckich 2 pluton wycofał się, stracił jednak 1 czołg TKS zapóźniony, który wycofywał się wraz z natarciem niemieckim w ogniu szwadronu ckm 12 pułku ułanów. Również próba rozpoznania rejonu wsi Mokra I przez jeden z plutonów samochodów pancernych, przyniosła stratę jednego pojazdu wz. 34 zniszczonego. Ok. godz.15 po przełamaniu stanowisk obronnych brygady przez ok. 50 czołgów niemieckich wykonał kontratak 2 pułk strzelców konnych, który wsparł szwadron samochodów pancernych i 2 pluton czołgów rozpoznawczych. Pojawienie się pojazdów pancernych dywizjonu spowodowało dezorientację załóg niemieckich czołgów, które ostrzeliwały się wzajemnie. W trakcie tych walk utracono 2 następne sam. panc. wz. 34. 2 września brygada wraz z dywizjonem wycofała się do lasów nadleśnictwa Łobodno, gdzie zajęła stanowiska obronne. 21 dywizjon w godzinach przedpołudniowych wsparł kontratak 11 batalionu strzelców, a po godz.16 szwadron czołgów rozpoznawczych wsparł kontratak 21 puł. mający na celu dotarcie do odciętego 2 psk w lesie Łobodno. Utracono jako zniszczone od ognia artylerii niemieckiej 4 czołgi TKS i 1 motocykl. Nocą 2/3 września 21 dywizjon jako oddział osłonowy ubezpieczał wycofanie się Wołyńskiej BK, przekroczył Wartę w rejonie miejscowości Ważne Młyny.

3 września dywizjon wycofał się wraz z brygadą do okolic Rzęsawa, otrzymał wreszcie amunicję ppanc. do działek i km. Nocą 3/4 września wycofując się osiągnięto rejon Głupice, Drużbice. 4 i 5 września prowadzono rozpoznanie w kierunku Kamieńska i Gór Borowskich i walki patroli. I pluton czołgów zniszczył niemiecki patrol motocyklowy z 3 motocyklami, zdobył mapy z położeniem niemieckiego XVI Korpusu Armijnego. Dokonano przeglądu i napraw sprzętu, stan bojowy 5 września wynosił 8 czołgów i 5 sam. panc. 5/6 września brygada wraz z 21 dywizjonem wycofana została do rejonu miejscowości Wadlewo. 6 września dywizjon prowadził patrole pojazdami pancernymi i posiadanymi samochodami i motocyklami, ścierając się z patrolami niemieckimi, rozbito kilka patroli, wzięto jeńców, ale uszkodzeniu uległy wszystkie samochody pancerne. 6/7 września wycofano się w kierunku północnym, dywizjon zajął rejon Andrespola, gdzie ubezpieczał brygadę 7 września od strony Brzezin, tocząc walki z patrolami niemieckimi. Tego dnia jak i w poprzednich kwatermistrzostwo dywizjonu przywiozło ze składów w Łodzi paliwo i zaopatrzenie dla dywizjonu. Nocą 7/8 września dywizjon wraz z brygadą przeprawił się przez rzekę Mroga pod Kołacinem w lasy nadleśnictwa Brzeziny na zachód od Cyrusowej Woli. Rzut techniczny rozkazem dowódcy dywizjonu wycofał się do Łodzi. W trakcie odpierania ataków niemieckiej 10 DP, 8 września dywizjon 2 psk wraz z szwadronem pancernym zbiorczym kpt. J. Żymierskiego (3 czołgi TKS i 2 sam. panc. wz. 34) i szwadronem zbiorczym pieszym por. L. Kozioradzkiego, wykonali kontratak, którym powstrzymali wroga koło wsi Lubowidza. Poległo kilku żołnierzy dywizjonu, wielu odniosło rany i utracono jeden samochód pancerny. Pozostały samochód pancerny wspierał walkę 12 puł. w godzinach popołudniowych. Nocą 8/9 września wraz z Wołyńską BK, 21 dywizjon pancerny dotarł do lasów Głowno-Łepkowice, tam 9 września mjr Gliński otrzymał od dowódcy brygady rozkaz samotnego przebijania się do rejonu Warszawy, gdyż brygada miała maszerować bezdrożami. Dywizjon maszerował w trzech grupach; pluton techniczno-gospodarczy z Łodzi przedarł się do Skierniewic, skąd przez Puszczę Kampinoską, Żyrardów dotarł 10 września do Warszawy. Pozostałość szwadronu sam. panc. dojechała samotnie do Warszawy i połączyła się z plutonem tech.-gosp. Mjr Gliński z większością dywizjonu przemieścił się wraz z Wołyńską BK przez Skierniewice do Bolimowa, w trakcie marszu utracono pozostałe czołgi TKS, po czym wieczorem 10 września przez Babice dojechał do Warszawy.

Wszystkie trzy grupy skoncentrowały się w Otwocku 11 września, skąd 21 dywizjon pojechał przez Lublin, Chełm Lubelski, Włodzimierz Wołyński do macierzystego garnizonu w Łucku. 14-16 września z pozostałości 21 dywizjonu pancernego (1 czołg TKS) i resztek 81 dywizjonu pancernego (pluton bojowy z 1 czołgiem TKS z nkm FK wz. 38, 2 samochodów pancernych wz. 34 i taboru pomocniczego pod dowództwem ppor. W. Chachaja). Pojazdy kołowe prowadziły patrolowanie rejonów Horchowa, Kowla i Włodzimierza Woł. Patrol dwóch samochodów pancernych po przeprawieniu się przez Bug pomiędzy Uściuługiem, a Hrubieszowem rozbiły patrol motocyklowy z niemieckiej 4 Dywizji Lekkiej i wziął do niewoli dwóch jeńców. Od 17 września oddział mjr. Glińskiego poruszał się na czele grupy gen. Piotra Skuratowicza w kierunku Lwowa. Nocą 17/18 września nastąpiło rozłączenie rzutu kołowego i patroli pancernych w marszu ku granicy. Dwa patrole (jeden pod dowództwem por. Cwaliny z 21 dywizjonu) 18 września dostały się do niewoli sowieckiej. 19 września do oddziału mjr. Glińskiego dołączyła grupka żołnierzy 16 dywizjonu artylerii motorowej ppor. J. Webera ze znalezionym i naprawionym czołgiem R-35 porzuconym przez 21 batalion czołgów lekkich. 20 września rano oddział mjr. Glińskiego przekroczył granicę z Węgrami na Przełęczy Tatarskiej. Oficerowie zostali internowani w obozie w Esztergon, a żołnierze w Nagykanizsa.

Pojazdy dywizjonu przekazane Węgrom

W dniach 20 – 26 września zdano w Beregszas:

• 1 samochód ciężarowy Polski Fiat 621 L
• 1 czołg rozpoznawczy TKS
• 2 samochody Polski Fiat 621 L: w tym ciężarowy, z „kasą i kancelarią dywizjonu” i transporter czołgu
• 1 „łazik” Polski Fiat 518 (być może był to PF 508)
• 1 samochód ciężarowy Polski Fiat 621 L, nr rej. 13603
• 1 motocykl Sokół 1000 M 111 z wózkiem bocznym.
• 1 motocykl Sokół 1000 M 111

21 września zdano w Munkaczu:

• 8 samochodów ciężarowych Polski Fiat 621 (1 Polski Fiat 621 warsztatowy pozostał w Voloc)
• 1 ciągnik gąsienicowy C7P
• 2 motocykle CWS M111 z wózkiem bocznym (być może 2 następne zdano 22 września)

24 września zdano w Csop:

• 1 „łazik” Polski Fiat 508

19 września zdano w Jasinii (Kőrösmező) na węgierskim Zakarpaciu

• 2 samochody nieokreślonych rodzajów i marek

Organizacja i obsada personalna

Dowództwo (poczet dowódcy)

• dowódca - mjr br. panc. Stanisław Gliński
• adiutant - por. br. panc. Feliks Budzimir Cwalina († 1940 Charków)
• kwatermistrz – ppor. Antoni Micherdziński
• st. strz. panc. Jan Krasiński († 2 IX 1939)

Znaki taktyczne malowane na czołgach lekkich i rozpoznawczych

Znaki taktyczne malowane na pojazdach pancernych

szwadron czołgów rozpoznawczych nr 21 (13 czołgów TKS)

• dowódca szwadronu - por. kaw. Leszek Kazimierz Kozioradzki
• dowódca I plutonu - ppor. rez. Eugeniusz Chomentowski
  • dowódca czołgu - kpr. Stanisław Rymar
  • kierowca czołgu - st. strz. panc. Eugeniusz Rejent (ranny 4 IX 1939)
• dowódca II plutonu — sierż. pchor. Julian Zaturski
• dowódca czołgu - plut. Marcin Wieliczko († 1 IX 1939)
• dowódca czołgu - kpr. Romanowski († 8 IX 1939)
• szef szwadronu - plut. Tadeusz Izdebski

szwadron samochodów pancernych typ A nr 21 (8 wozów bojowych wzór 34-II)

• dowódca szwadronu - kpt. br. panc. Józef Żymierski
• dowódca I plutonu - por. kaw. Jan Franciszek Petecki
• dowódca II plutonu - sierż. pchor. rez. Kazimierz Zając
  • dowódca wozu - plut. Edward Dziuba (ciężko ranny 1 IX 1939)
  • st. strz. panc. Wincenty Prejs (lekko ranny 5 IX 1939)
• szef szwadronu - sierż. Jan Krawczyński

pluton techniczno-gospodarczy

• dowódca plutonu- por. br. panc. Stanisław Marcin Wartak
• szef plutonu - st. sierż. Bazyli Lewin
• st. sierż. Józef Pękala
• sierż. Krawczyński
• plut. Stanisław Ryczko
• plut. Witold Zammel
• strz. panc. Jakub Akerman

Bibliografia

• Krzysztof M. Gaj: Polska broń pancerna w 1939 roku - organizacja wojenna i pokojowa jednostek. Oświęcim: NapoleonV, 2014. ISBN 978-83-7889-122-2.
• Adam Jońca: Wrzesień 1939 : pojazdy Wojska Polskiego: barwa i broń. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1990.
• Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918-1939: Polskie Siły Zbrojne Na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 83-204-3299-5.
• Rajmund Szubański: Polska broń pancerna 1939. Warszawa: Bellona, 2011. ISBN 978-83-11-12106-5.
• Jan Tarczyński, Krzysztof Barbarski, Adam Jońca: Pojazdy w Wojsku Polskim = Polish Army vehicles : 1918-1939. Pruszków: Oficyna Wydawnicza "Ajaks"; Londyn: Komisja Historyczna b. Sztabu Głównego PSZ, 1995. ISBN 83-85621-57-1.
• Marian Żebrowski: Zarys historii polskiej broni pancernej 1918 - 1947. Londyn: Zarząd Zrzeszenia Kół Oddziałowych Broni Pancernych, 1971.
• Stanisław Wartak, Udział 21 Dywizjonu Pancernego w wojnie 1939 r., Wojskowy Przegląd Historyczny Nr 3 (97), Warszawa 1981, s. 159
• Mieczysław Bielski: Grupa Operacyjna „Piotrków” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1991. ISBN 83-11-07836-X. Brak numerów stron w książce
• Stanisław Watrak. Udział 21 dywizjonu pancernego w wojnie 1939. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 3, s. 159-174, 1981. Warszawa: Wydawnictwo "Czasopisma Wojskowe". ISSN 0043-7182. 
• Jan Tarczyński: 12 Batalion Pancerny. Pruszków: Wydawnictwo Ajaks, 1995, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 49. ISBN 83-85621-60-1.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.