Cenzura

Egzemplarz dziennika „Wieczór Wrocławia” z 20-22 marca 1981 r.

Cenzura (łac. censere ’osądzać’) – kontrola publicznego przekazywania informacji, ograniczająca wolność publicznego wyrażania myśli i przekonań. Polega na weryfikacji audycji radiowych, telewizyjnych, widowisk, Internetu itp. przez organy państwowe z punktu widzenia ich zgodności z prawem, polityką państwową, obronnością^[2]. Znana też jest definicja cenzury jako świadomego wprowadzania w błąd poprzez selektywny dobór zazwyczaj masowo rozpowszechnianych informacji^[3].

Jedna z pierwszych wzmianek o potrzebie cenzury mitów i poezji przeciw demoralizacji dzieci pochodzi z ok. 360 roku p.n.e., a znajduje się w Państwie^[4] Platona.

Definicja cenzury

Cenzura jest ogółem działalności mającym na celu odniesienie jakichś korzyści przez cenzurującego. Rozpowszechnianie informacji niepełnych (prawda selektywna) oraz błędnych (kłamstwo) powoduje pożądaną manipulację światopoglądu lub poziomu świadomości. Prowadzi to do ograniczenia prawa do wypowiedzi jednej osoby bądź instytucji przez inną, również przez państwo podstawowych praw człowieka – prawa do wolności słowa i wolności prasy.

Cenzura instytucjonalna jest zazwyczaj jedynym namacalnym elementem działalności cenzury. Powoduje ona jednak powstanie innych poziomów działalności składających się na efekt ogólny. W najprostszym przykładzie według schematu Tomasza Strzyżewskiego mogą to być następujące dodatkowe poziomy^[3]:

Rodzaj cenzury	Opis działalności
Cenzura instytucjonalna	Istnieje instytucja prawnie odpowiedzialna za wprowadzanie z góry określonych działań cenzorskich. Instytucja taka jest dowodem i skutkiem, a nie przyczyną cenzury – przyczyną jest potrzeba kontrolowania środków masowego przekazu.
Cenzura odredakcyjna	Redakcja danej publikacji (np. gazety) zdaje sobie sprawę, że kontrowersyjne materiały nie zostaną dopuszczone do publikacji przez cenzurę instytucjonalną. Redaktor nakłada wówczas wymóg na swoich dziennikarzy, aby nie pisać na takie tematy, ponieważ i tak nie zostaną one wydrukowane. Działalność taka jest bezpośrednim efektem istnienia cenzury instytucjonalnej, pomimo braku bezpośredniej ingerencji w już przygotowane materiały.
Autocenzura	Dziennikarz zdaje sobie sprawę, że materiały na tematy kontrowersyjne najprawdopodobniej nie zostaną wydrukowane. Dlatego też wybiera inne „bezpieczniejsze” tematy. Pomimo braku bezpośredniej ingerencji redakcji lub instytucji zachowanie takie wynika wprost z istnienia instytucji cenzurującej.
Selekcja własna odbiorcy	W wyniku ciągłego fałszowania lub prezentacji wyselekcjonowanych informacji odbiorca może dojść do wniosku, że pewne tematy są albo mało interesujące, albo też nie wnoszą nic nowego do już istniejącego poziomu wiedzy. Zachowanie takie może być zatem również wynikiem istnienia i ogólnej działalności cenzury instytucjonalnej, pomimo braku bezpośrednich interwencji w sposobie odbioru informacji.

Rodzaje cenzury

Z punktu widzenia sposobów działalności cenzorskiej można wyróżnić następujące rodzaje cenzury:

instytucjonalna – w danym kraju istnieje specjalna instytucja, która zajmuje się kontrolą i dopuszczaniem (lub nie) do przekazu wszelkich publikacji, filmów itp. Zazwyczaj cenzura instytucjonalna działa w sposób prewencyjny.
prewencyjna – polegająca na kontrolowaniu wszelkich przekazów zanim zostaną one opublikowane i zakazie publikowania czegokolwiek bez zgody odpowiedniej instytucji cenzurującej.
prawna – w danym kraju istnieje prawo zakazujące publikowania określonych treści pod groźbą rozmaitych kar, które są egzekwowane na normalnej drodze prawnej, czyli przez zwykłe organy ścigania i sądy.
represyjna – polegająca na ściganiu, karaniu i ew. wycofywaniu z obiegu materiałów objętych cenzurą, jednak bez cenzurowania ich przed publikacją.
wewnętrzna (odredakcyjna) – odbywająca się nie na mocy prawa, lecz wewnątrz wydawnictw czy stacji telewizyjnych i polegająca na kontrolowaniu publikacji przez właścicieli mediów.
polityczna – polega na ograniczaniu wolności słowa w kwestiach politycznych, szczególnie krytyki władz.
religijna – polega na wprowadzeniu ograniczeń w kwestii publikacji krytykujących pewną religię – zarówno jej dogmaty, jak i bardziej przyziemne sprawy typu postępowanie kleru czy sprawy finansowe.

Cenzura korespondencji

Cenzurą korespondencji (albo cenzurą pocztową) nazywa się kontrolowanie treści korespondencji prywatnej, stosowane w niektórych sytuacjach (np. korespondencja listów osób osadzonych w aresztach i więzieniach, cenzura poczty polowej żołnierzy podczas wojny w ramach tzw. cenzury wojennej); szczególnym przypadkiem tego rodzaju było cenzurowanie wszelkiej korespondencji (listów, kart pocztowych i telegramów) obywateli PRL, które stosowano jawnie od chwili wprowadzenia stanu wojennego w Polsce w 1981. Cenzura tego rodzaju polega na usuwaniu z tekstu korespondencji fragmentów, które zdaniem cenzurującego mogłyby ujawnić informacje zagrażające bezpieczeństwu. Jakkolwiek w przypadku cenzurowania korespondencji żołnierzy podczas wojny stosowanie tej zasady można uznać za racjonalne, to powszechne stosowanie cenzury korespondencji wszystkich obywateli, jak to miało miejsce w Polsce w latach 1981–1983, miało bardziej na celu utrzymywanie ich w strachu przed wszechobecnością państwa^[5]; temu samemu celowi podporządkowane było jawne podsłuchiwanie w tym czasie rozmów telefonicznych (w pierwszej fazie stanu wojennego wszystkie telefony w Polsce zostały wyłączone, a po kilku tygodniach, po ich włączeniu wszystkie rozmowy były podsłuchiwane, przy czym w niektórych miastach przypominał o tym odtwarzany podczas rozmowy komunikat „rozmowa kontrolowana”).

Współcześnie w Polsce stosowana jest cenzura korespondencji aresztowanych i osadzonych, przy czym zdarza się czasem jej nadużywanie w stosunku do korespondencji z ich obrońcami; takie przypadki są sprzeczne z prawem^[6]^[7].

Powstanie nowożytnej cenzury

Wkrótce po usprawnieniu prasy drukarskiej Gutenberga władcy wprowadzili obowiązek posiadania zezwoleń na druk celem ograniczenia wpływu słowa drukowanego (Bartholomé de Las Casas).

Demokracja a cenzura

W krajach demokratycznych najczęściej nie ma cenzury prewencyjnej i instytucjonalnej. W większości z nich jednak występują różne formy cenzury represyjnej, głównie jako pozostałości po czasach niedemokratycznych. Są one jednak rzadko stosowane w praktyce.

W niektórych państwach, takich jak np. Stany Zjednoczone, cenzura jest całkowicie zabroniona przez pierwszą poprawkę do Konstytucji. W Polsce cenzura prewencyjna jest sprzeczna z Konstytucją^[8]. W praktyce Europejski Trybunał Praw Człowieka wielokrotnie wskazywał na cenzurotwórczą rolę art. 212 w polskim kodeksie karnym, o którego usunięcie od lat apelują organizacje pozarządowe^[9].

Cenzurowanie sztuki

W malarstwie oraz rzeźbie cenzura najczęściej miała podłoże obyczajowe i polegała na zamalowywaniu (zasłanianiu) nagości. Z polecenia papieża Pawła IV zamalowano intymne fragmenty postaci z Sądu Ostatecznego Michała Anioła w Kaplicy Sykstyńskiej.

W filmie wycinano sceny, które mogły budzić protesty obyczajowe, najczęściej o charakterze erotycznym. Zdarzała się również cenzura z przyczyn politycznych, głównie w państwach komunistycznych. Z przyczyn obyczajowych w okrojonej wersji upowszechniano Powiększenie Antonioniego. Ze względu na wątek postaci LGBT w filmie Naprzód dystrybutorzy usunęli aluzje do orientacji seksualnej postaci w Polsce^[10] i Rosji^[11], a w niektórych krajach film został całkowicie zakazany^[12]. Ze względu na obecność scen gejowskich w filmie Bohemian Rhapsody, władze cenzorskie Malezji nakazały wycięcie ich^[13].

W muzyce przedmiotem cenzury były głównie libretta operowe, ewentualnie tytuły. 1 marca 1794 w Warszawie wystawiono Cud mniemany, czyli Krakowiaków i Górali z muzyką Jana Stefaniego do libretta Wojciecha Bogusławskiego. Czytelna aluzja do politycznego rozłamu w polskim społeczeństwie i Targowicy oraz jednoznaczne wezwanie do zachowania jedności narodowej, jakie stanowiło główny wątek spektaklu, spowodowały, że carska cenzura zdjęła spektakl z repertuaru po trzech przedstawieniach. Po premierze Wolnego strzelca Carla Marii von Webera w czerwcu 1821 w Berlinie w listopadzie operę tę wystawiono w Wiedniu, lecz bez strzelania (na austriackich scenach zakazanego od 1807) i bez „niechrześcijańskiej”, acz kluczowej dla akcji postaci złego ducha Samiela^[14]. Wielokrotnie w konflikty z cenzurą wchodził Giuseppe Verdi. Rigoletto, oparte na dramacie Victora Hugo Król się bawi, w bardzo niekorzystnym świetle przedstawiało dwór królewski, więc uznano je za niebezpieczne politycznie i moralnie. Premierę uratowała pomoc dyrektora weneckiej policji, który był takim miłośnikiem muzyki Verdiego, że doradzał kompozytorowi co i jak zmienić, żeby uzyskać zgodę cenzury^[15]. Z podobnymi problemami, i w konsekwencji z koniecznością daleko posuniętych zmian, spotkał się Verdi podczas pracy nad Balem maskowym. Operę komiczną Cyberiada z muzyką Krzysztofa Meyera do libretta według opowiadań Stanisława Lema w 1971 roku zaczęła realizować Telewizja Polska. Po zrealizowaniu pierwszego aktu cenzura dostrzegła aluzje polityczne zawarte w treści i spowodowała zawieszenie dalszej produkcji^[16].

Cenzuruje się też komiksy: w latach 1950. w Stanach Zjednoczonych utworzono w tym celu specjalny Kodeks Komiksowy^[17].

Cenzura w poszczególnych państwach

Chiny

Osobne artykuły: Cenzura w Chińskiej Republice Ludowej i Cenzura Internetu w Chińskiej Republice Ludowej.

Korea Północna

Osobny artykuł: Cenzura w Korei Północnej.

Polska

Osobny artykuł: Cenzura w Polsce.

Cenzura w Internecie

Osobny artykuł: Cenzura w Internecie.

Zobacz też

Przypisy

↑ Dany przykład zawiera przybitą pieczątkę z jednym słowem będącym skrótem myślowym stosowanym przez urząd cenzury, gdyż nie oznaczało to, że z telegramu zostały usunięte jakieś treści, ale że został on sprawdzony przez cenzora i dopuszczony do przekazania adresatowi (słownikowo „ocenzurować” oznacza sprawdzić i usunąć treści).
↑ Nowa encyklopedia powszechna PWN. Wyd. pierwsze. T. 1. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1995, s. 665. ISBN 83-01-11096-1.
↑ ^a ^b Tomasz Strzyżewski: Matrix czy Prawda Selektywna? Antycenzorskie retrospekcje. Wrocław: Wektory, 2006. ISBN 83-922896-3-3.
↑ Platon, Państwo, księga III.
↑ Grzegorz Majchrzak, Wojenna” cenzura, biuletyn IPN nr 02/2004 s. 52–55.
↑ Trybunał Strasburgu uznał skargę Polaka w/s cenzury korespondencji, gazeta.prawna.pl, 28.4.2008.
↑ Europejski Trybunał Praw Człowieka, wyrok z 6 września 2007 w sprawie nr 21890/03.
↑ Art. 54.2. Cenzura prewencyjna środków społecznego przekazu oraz koncesjonowanie prasy są zakazane. Ustawa może wprowadzić obowiązek uprzedniego uzyskania koncesji na prowadzenie stacji radiowej lub telewizyjnej.
↑ Historie oskarżonych. Kampania społeczna na rzecz zniesienia art. 212 kodeksu karnego. [dostęp 2011-09-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-02-02)].
↑ Zuzanna Tomaszewicz: Polska ocenzurowała wątek LGBT w nowym filmie Disneya. Widzowie są zażenowani. natemat.pl, 2020-03-10. [dostęp 2020-03-13].
↑ Dawid Dróżdż: Co takiego mówi cyklopka z animacji Disneya, że w Polsce i USA zarzucono jej „epatowanie ideologią LGBT”, a w Rosji ocenzurowano. wyborcza.pl, 2020-03-03. [dostęp 2020-03-13].
↑ Bajka Pixara na cenzurowanym. Chodzi o postać policjantki-lesbijki. onet.pl, 2020-03-10. [dostęp 2020-03-13].
↑ Nick Duffy: Malaysia confirms Bohemian Rhapsody gay scenes cut. 2018-11-13. [dostęp 2021-01-03]. (ang.).
↑ D. Gwizdalanka, Muzyka i polityka, Kraków PWM 1999, s. 94.
↑ H. Swolkień, Verdi, Kraków PWM 1968, s. 123.
↑ P. Toboła Z Lemem do Opery Narodowej, Gazeta wyborcza 13 I 2015; http://wyborcza.pl/1,113768,17245166,Z_Lemem_do_Opery_Narodowej.html.
↑ DawidD. Głownia DawidD., Pacyfikacja niepokornych komiksów przez Kodeks Komiksowy na przykładzie zmian wprowadzanych w przedrukach komiksów sprzed 1955 roku [online], kulturapopularna-online.pl [dostęp 2021-07-16] .
↑ Na fotokopii stopki książki H. Zielińskiego z roku 1983, w drugim od dołu wierszu widoczny jest napis: „Zam. nr 8332/80, H-8”. Symbol H-8 identyfikuje cenzora odpowiedzialnego za tę książkę.

Linki zewnętrzne

Inicjatywa Indeks 73 – badanie i przeciwdziałanie cenzurze. indeks73.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-04-08)].
Kościół w Polsce: Cenzura, Joanna Żak-Bucholc
CarolineC. West CarolineC., Pornography and Censorship, [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy, CSLI, Stanford University, 1 października 2012, ISSN 1095-5054 [dostęp 2020-03-01] (ang.).

[1] Dany przykład zawiera przybitą pieczątkę z jednym słowem będącym skrótem myślowym stosowanym przez urząd cenzury, gdyż nie oznaczało to, że z telegramu zostały usunięte jakieś treści, ale że został on sprawdzony przez cenzora i dopuszczony do przekazania adresatowi (słownikowo „ocenzurować” oznacza sprawdzić i usunąć treści).

[2] Nowa encyklopedia powszechna PWN. Wyd. pierwsze. T. 1. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1995, s. 665. ISBN 83-01-11096-1.

[Matrix-3] Tomasz Strzyżewski: Matrix czy Prawda Selektywna? Antycenzorskie retrospekcje. Wrocław: Wektory, 2006. ISBN 83-922896-3-3.

[4] Platon, Państwo, księga III.

[5] Grzegorz Majchrzak, Wojenna” cenzura, biuletyn IPN nr 02/2004 s. 52–55.

[6] Trybunał Strasburgu uznał skargę Polaka w/s cenzury korespondencji, gazeta.prawna.pl, 28.4.2008.

[7] Europejski Trybunał Praw Człowieka, wyrok z 6 września 2007 w sprawie nr 21890/03.

[8] Art. 54.2. Cenzura prewencyjna środków społecznego przekazu oraz koncesjonowanie prasy są zakazane. Ustawa może wprowadzić obowiązek uprzedniego uzyskania koncesji na prowadzenie stacji radiowej lub telewizyjnej.

[9] Historie oskarżonych. Kampania społeczna na rzecz zniesienia art. 212 kodeksu karnego. [dostęp 2011-09-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-02-02)].

[10] Zuzanna Tomaszewicz: Polska ocenzurowała wątek LGBT w nowym filmie Disneya. Widzowie są zażenowani. natemat.pl, 2020-03-10. [dostęp 2020-03-13].

[11] Dawid Dróżdż: Co takiego mówi cyklopka z animacji Disneya, że w Polsce i USA zarzucono jej „epatowanie ideologią LGBT”, a w Rosji ocenzurowano. wyborcza.pl, 2020-03-03. [dostęp 2020-03-13].

[12] Bajka Pixara na cenzurowanym. Chodzi o postać policjantki-lesbijki. onet.pl, 2020-03-10. [dostęp 2020-03-13].

[13] Nick Duffy: Malaysia confirms Bohemian Rhapsody gay scenes cut. 2018-11-13. [dostęp 2021-01-03]. (ang.).

[14] D. Gwizdalanka, Muzyka i polityka, Kraków PWM 1999, s. 94.

[15] H. Swolkień, Verdi, Kraków PWM 1968, s. 123.

[16] P. Toboła Z Lemem do Opery Narodowej, Gazeta wyborcza 13 I 2015; http://wyborcza.pl/1,113768,17245166,Z_Lemem_do_Opery_Narodowej.html.

[17] DawidD. Głownia DawidD., Pacyfikacja niepokornych komiksów przez Kodeks Komiksowy na przykładzie zmian wprowadzanych w przedrukach komiksów sprzed 1955 roku [online], kulturapopularna-online.pl [dostęp 2021-07-16] .

[H-8-18] Na fotokopii stopki książki H. Zielińskiego z roku 1983, w drugim od dołu wierszu widoczny jest napis: „Zam. nr 8332/80, H-8”. Symbol H-8 identyfikuje cenzora odpowiedzialnego za tę książkę.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]