Trzemeszno: Różnice pomiędzy wersjami

Trzemeszno
	miasto w gminie miejsko-wiejskiej
	; Plac św. Wojciecha
Herb	Flaga
Państwo	Polska
Województwo	wielkopolskie
Powiat	gnieźnieński
Gmina	Trzemeszno
Prawa miejskie	XIV wiek
Burmistrz	Kacper Lipiński
Powierzchnia	5,46 km²
Populacja (31. 12.2022); • liczba ludności; • gęstość	; 7355; 1347,1 os./km²
Strefa numeracyjna	+48 61
Kod pocztowy	62-240
Tablice rejestracyjne	PGN
	Położenie na mapie gminy Trzemeszno Trzemeszno
	Położenie na mapie Polski Trzemeszno
	Położenie na mapie województwa wielkopolskiego Trzemeszno
	Położenie na mapie powiatu gnieźnieńskiego Trzemeszno
	52°33′40″N 17°49′20″E/52,561111 17,822222
TERC (TERYT)	3003094
SIMC	0929701
	Urząd miejskiul. Dąbrowskiego 2; 62-240 Trzemeszno
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Informacje w Wikipodróżach
	Hasło w Wikisłowniku
	Strona internetowa

Przeglądaj historię interaktywnie

[wersja przejrzana]

← poprzednia edycja

Usunięta treść Dodana treść

WizualnieWikikod

Jednokolumnowy

Aktualna wersja na dzień 19:54, 25 gru 2024

Trzemeszno (niem. Tremessen) – miasto w woj. wielkopolskim, w powiecie gnieźnieńskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Trzemeszno.

Położenie

Prywatne miasto duchowne, własność opata kanoników regularnych w Trzemesznie pod koniec XVI wieku leżało w powiecie gnieźnieńskim województwa kaliskiego^[2]. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. bydgoskiego.

Trzemeszno położone jest nad trzema jeziorami: Trzemeszno (Klasztornym, Kościelnym), Bystrzyckim i Popielewskim.

Według regionalizacji fizycznogeograficznej Polski miasto znajduje się w większości na Pojezierzu Gnieźnieńskim oraz częściowo na Pojezierzu Żnińsko-Mogileńskim^[3].

Nazwa

Miejscowość ma metrykę średniowieczną i istnieje co najmniej od XII wieku. Nazwa wymieniona jako Sciremusine w 1146, Cremocen i Cremesen 1147, Tummtra i Schirmest 1210, Trememo 1211, Chermmna i Chirmena w 1214, Cheremocen 1221, Chremessno 1224, Trzemeszyn 1233, Chremesen 1235, Cheremema 1251, Strzemesna 1378, Strzemesz 1399^[4]. Przypuszcza się, że nazwa klasztoru i miasta poszła od staropolskiej nazwy czeremchy, zwanej tu „trzemcha” (Trzemszno → Trzemeszno), która w znacznej ilości porastała brzegi pobliskiego Jeziora Popielewskiego^[5].

Herb

Osobny artykuł: Herb Trzemeszna.

Herb miasta wyobraża św. Wojciecha w ornacie, trzymającego w prawym ręku krzyż, a w lewym 2 włócznie i maczugę. Herb miasta nawiązuje do wydarzenia historycznego. Według przekazów decyzją króla polskiego Bolesława Chrobrego w mieście przez 5 lat przechowywano ciało św. Wojciecha po wykupieniu go z rąk Prusów. Używany jest co najmniej od 1661 roku^[4].

Historia

Początki osadnictwa na tym terenie wiążą się z kręgiem kultur pól popielnicowych. W XIX wieku na obszarze Trzemeszna odkopano cmentarzysko z popielnicami, a wykopaliska znajdowały się w zbiorach Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk^[4]. Późniejsze badania archeologiczne potwierdziły, że rozwój osady był ściśle związany z rozwojem klasztoru trzemeszeńskiego. Osada Trzemeszno otrzymała prawa miejskie ok. 1382. Do niedawna funkcjonowało mylne datowanie opactwa w Trzemesznie, oparte na badaniach archeologicznych przeprowadzonych w latach 50. XX wieku. Sugerowały one powstanie w X wieku pierwszego opactwa, przypuszczalnie benedyktynów, zniszczonego w trakcie najazdu czeskiego w 1038 r. Obecnie nie ma na to żadnych dowodów, a badania archeologiczne z lat 1987–1995 stanowczo odrzucają istnienie takiego opactwa.

Klasztor kanoników regularnych św. Augustyna w Trzemesznie nie posiadał dokumentu fundacyjnego. Tzw. falsyfikat trzemeszeński, czyli dokument księcia Mieszka III Starego dla zakonników trzemeszeńskich z datą 28 kwietnia 1145 r., jest falsyfikatem z pierwszej połowy XIII w. Na bazie spuścizny klasztornej oraz badań archeologicznych można stwierdzić, że fundacja klasztoru nastąpiła w pierwszej połowie XII wieku. Istnieje teoria, że mogło to nastąpić w latach 1134–1138^[6]. Była to fundacja Bolesława Krzywoustego, zaś po jego śmierci uposażeniem nowo powstałej wspólnoty zajęła się jego żona Salomea z Bergu oraz książęta juniorzy: Bolesław Kędzierzawy, Mieszko III Stary, Henryk Sandomierski, Kazimierz Sprawiedliwy.

Pierwsi zakonnicy do Trzemeszna przybyli prawdopodobnie z terenów południowych Rzeszy. Teza o pochodzeniu pierwszych zakonników z Italii (Werona) jest wymysłem historiografii nowożytnej. Związki afiliacyjne klasztoru trzemeszeńskiego z kongregacją kanoników regularnych z Arrovaise we Flandrii znajdują potwierdzenie źródłowe dopiero od 1320 r., choć nie można wykluczyć, że miały one miejsce od czasów fundacji. Klasztor trzemeszeński nie należał również od początku swojego istnienia do kongregacji laterańskiej kanoników regularnych, gdyż ta sformalizowała się na ziemiach polskich dopiero w pierwszej połowie XVI wieku.

Pierwotny kościół kanoników regularnych w Trzemesznie nosił wezwanie św. Wojciecha. Zagadkowe pozostaje jego rzekome drugie wezwanie (NMP), które wspomniane jest tylko w jednym dokumencie trzemeszeńskim. Największą liczbę posiadłości klasztor trzemeszeński pozyskał w XII i XIII w. Sięgały one od okolic Trzemeszna, przez Pałuki, Kujawy, okolicę Łęczycy i Sieradza, aż po Sandomierszczyznę. W XIV w. liczba posiadłości klasztoru spadła prawie o połowę i ustabilizowała się w następnych wiekach^[8].

W 1360 spaliła się prawie cała osada. Kronika klasztorna odnotowuje także późniejsze pożary w 1405, 1420, 1522, 1548. W początku 1397 odbywały się w mieście sądy ziemskie pod przewodnictwem kasztelana poznańskiego Domarada. W czasie wojny trzynastoletniej Trzemeszno wystawiło w 1458 roku 10 pieszych na odsiecz oblężonej polskiej załogi Zamku w Malborku^[9]. Miasto odwiedzali władcy Polski. W 1292 przebywał w nim Przemysł II, a także kilkukrotnie gościł król polski Władysław Jagiełło, który w 1386 ustanowił targi wtorkowe oraz zatwierdził kupno Daniszewa. W 1388 nadał różne swobody posiadłościom klasztornym i przeniósł do Trzebiatowa z Wielatowa komorę celną. Archiwa klasztorne odnotowują także przywilej na jarmarki wydany przez tego króla z 1400. Po zwycięstwie pod Grunwaldem w 1410 Jagiełło przebywał w mieście podróżując z Gniewkowa do Gniezna^[4].

Miejscowość została wymieniona w historycznych dokumentach podatkowych. W 1524 miasto pociągnięte zostało do obowiązku dostarczania podwód. W 1580 płaciło władcy 10 florenów 12 groszy szosu podwójnego. Opodatkowanych było 12 szewców, 8 piekarzy, 7 garncarzy gorzałczanych, 6 zdunów, 6 komorników, po 4 rzeźników i krawców, po 2 kuśnierzy, bednarzy i kowali, jeden ślusarz, tesarz, stelmach i kołodziej. W XVI wieku w mieście zawiązały się cechy rzemieślnicze: krawiecki – 1547, szewski – 1554, stolarski – 1561, kuśnierski – 1568 i garncarski – 1569. W 1620 było w mieście 7,2 łanów osiadłych. Szosu podwójnego płacono 16 florenów, a innych podatków od 49 różnych rzemieślników i 6 komorników płacono w sumie 49 flor. 6 groszy. Po 1793 roku w mieście znajdowało się 153 domów zamieszkiwanych przez 769 mieszkańców. Odnotowano również wtedy dwa młyny oraz 36 szewców włączając w to kopyciarzy, a także 20 garncarzy, 12 krawców, 6 kuśnierzy oraz jednego muzykanta. W Trzemesznie mieszkała wówczas tylko jedna rodzina żydowska. Roczne dochody miejskie wynosiły 76 talarów. Mieszkańcy mieli wolny wrąb drewna w lasach klasztornych^[4].

Od 1600 rozpoczęto zapis historii miasta w księgach miejskich. W czasie potopu miasto zajęli Szwedzi. 24 sierpnia 1656 Stefan Czarniecki napadł na szwedzkie wojska stacjonujące w mieście zmuszając je do poddania się. Do 1768 miejscowość leżała w województwie kaliskim, następnie w nowo powstałym woj. gnieźnieńskim^[4].

Rozbiory Polski

Po rozbiorach Polski miejscowość znalazła się w zaborze pruskim i leżała w Wielkim Księstwie Poznańskim. W 1794 w czasie insurekcji kościuszkowskiej zajął je generał Antoni Madaliński. W XIX-wiecznym Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego wymieniona jest jako miasto położone w powiecie mogilnickim, dekanacie zbarskim przy drodze żelaznej poznańsko-toruńskiej. 1200 kroków od miasta znajdował się dworzec kolejowy, oraz mączkarnia. W północnej części znajdował się dworek zwany Exnershof, a na południu wiatraki zbożowe. Miasto miało wówczas kościół parafialny, kilka kaplic katolickich, kościół protestancki, synagogę, progimnazyum, stację telefoniczną, urząd pocztowy, księgarnię, aptekę. Było siedzibą sądu okręgowego, komisarza obwodowego policji oraz urzędnika stanu cywilnego. W mieście był także lekarz i 3 rzeźników. Każdego roku odbywały się 4 jarmarki. W 1816 miasto liczyło 1488 mieszkańców w tym 1413 wyznawało katolicyzm, 46 judaizm, a 29 protestantyzm. Pod koniec XIX wieku ludność miasta przekroczyła 4000 osób. Znajdowało się w nim 40. warsztatów sukienniczych. Mieszkańcy zajmowali się głównie uprawą roli, drobnym handlem oraz przemysłem^[4].

Podczas Wiosny Ludów na terenie Wielkopolski wybuchło powstanie wielkopolskie, które objęło także Trzemeszno. 10 kwietnia 1848 miała tu miejsce bitwa z wojskiem pruskim^[4]^[10].

II wojna światowa

We wrześniu 1939 obroną Trzemeszna kierował dowódca Straży Porządkowej, rzeźnik Andrzej Marchlewicz^[11]. Jego oddział stawiał opór Niemcom do 11 września, atakując straż przednią Wehrmachtu i likwidując niemieckich spadochroniarzy^[11]. Oddział ten toczył walki w okolicznych miejscowościach, m.in. w Kruchowie, Jastrzębowie i Niewolnie. Ogółem poległo 50 obrońców Trzemeszna^[12].

Demografia

W 1811 roku w mieście mieszkało 1367 mieszkańców; w 1816 – 1488, w 1831 – 1793, w 1843 – 3182, w 1858 – 3452, 1861 – 3964, w 1871 liczyło 241 dymów oraz 4207 mieszkańców, a w 1885 liczyło 250 dymów i zamieszkane było przez 4120 mieszkańców^[4].

Piramida wieku mieszkańców Trzemeszna w 2014 roku^[13].

Według danych z grudnia 2022 roku Trzemeszno zamieszkiwało 7355 osób, z czego 51,3% stanowiły kobiety, a 48,7% mężczyźni. W latach 2002–2022 liczba mieszkańców zmalała o 5,6%. Średni wiek mieszkańców wynosi 41,1 lat i jest porównywalny do średniego wieku mieszkańców województwa wielkopolskiego oraz do średniego wieku mieszkańców całej Polski. Trzemeszno ma ujemny przyrost naturalny wynoszący -37^[14].

Edukacja

Osobny artykuł: Liceum Ogólnokształcące im. Michała Kosmowskiego w Trzemesznie.

Szkołę miejską wspominają ustawy klasztorne już w XIV wieku. Nową szkołę oraz szpital założył opat Michał Kosmowski, który wzniósł budynek przeznaczony na szkołę, mieszkania dla 12 alumnów i nauczycieli, a także aptekę, ogród oraz oficyny. Na utrzymanie ich przekazał dochody z dóbr Bieślin, Kamionek, Kozłówek, Ostrówek, Płaczkowo, święte i Targownica. W późniejszym czasie uzyskał pozwolenie papieskie, aby z dochodów opackich wypłacano rocznie 1000 złp. na utrzymanie 2 zakonników kształcących się w Krakowie, a 500 złp. na naprawę budynków szkolnych. Wskutek tej fundacji utrzymywano bezpłatnie w zakładzie 12 alumnów pochodzenia szlacheckiego; czas pobytu ograniczono na 6 lat. Wolne utrzymanie i naukę w zakładzie miało także 8 ubogich uczniów, którzy mieszkali z alumnami. Do szkoły mogły uczęszczać bezpłatnie także inne dzieci. Nauczycielami byli przeważnie zakonnicy. Fundacją uzyskała potwierdzenia papieskie w 1774 i 75 r. , sejmowe uchwałą 13 kwietnia 1775, arcybiskupie w 1776, a po rozbiorze Rzpltej królewskie pruskie po 1794^[4].

Uroczyste otwarcie szkoły i alumnatu odbyło się na dniu 4 maja 1776 r.; pierwszymi nauczycielami byli kś. Kajetan Grochowski, Antoni Poniatowski i Józef Baczyński. Szkoła miewała do 300 uczniów. Uczył się w niej m.in. Jędrzej Śniadecki. Po śmierci Michała Kosmowskiego rząd pruski powierzył zarząd szkoły magistratowi miejskiemu, a zaraz potem, w r. 1805 mianował na rektora zakładu niemieckiego nauczyciela, dra Haege, za którego szkoła upadła. W r. 1808 jego następca, rektor Meissner, zastawszy w szkole tylko 10 uczniów, starał się ją na nowo podnieść. W 1815 rząd zajął się reorganizacją szkoły. W 1831 przekształcono ją na progimnazjum, w 1839 na gimnazjum, które zostało zamknięte w 1863. Alumnat urządzony był na 30 uczniów, poświęcających m stanowi duchownemu. Od 1839 roku wydawano drukiem programy szkolne^[4].

Liceum zostało rozwiązane w 1863 roku po gremialnym uczestnictwie uczniów w powstaniu styczniowym (ponownie otwarte trzy lata później). Obecnie nosi nazwę Zespołu Szkół Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcącego im. Michała Kosmowskiego^[15].

Zabytki^[16]

Zabytki

Kościół klasztorny kanoników regularnych w Trzemesznie i zespół klasztorny – nieaktualne obecnie co do oceny wyników badania archeologiczne przeprowadzone w latach 1945–1950 ujawniły istnienie pod obecnym kościołem reliktów budowli^[11]. Według ostatnich badań archeologicznych z lat 1987–1995 odrzucono wcześniejszą tezę o istnieniu pierwszej X-wiecznej świątyni benedyktyńskiej^[11]. Potwierdzono, że pierwsza budowla powstała w XII wieku za Bolesława Krzywoustego i była to opisana dalej trójnawowa bazylika wzniesiona dla Kanoników Regularnych Laterańskich z Flandrii^[11]. Budowlą tą był kościół romański sprzed połowy XII w., trójnawowa bazylika z transeptem, z prosto zamkniętym prezbiterium i dwu wieżową fasadą zachodnią^[11]. Z tego kościoła oprócz fundamentów zachowała się zachodnia para kolumn z kostkowymi kapitelami, dolna część murów wieży południowej i empory^[11]. Kościół ten został przebudowany w stylu gotyckim w XV w. Obecna późnobarokowa świątynia pw. Wniebowzięcia NMP i św. Michała Archanioła jest wynikiem gruntownej przebudowy z lat 1762–1781 (konsekracja w 1791 r.), której projekt jest przypisywany Efraimowi Szregerowi^[11].
zdesakralizowany kościół św. Łazarza
Budynki późnobarokowe, fundacji opata Michała Kosmowskiego:
- budynek dawnego alumnatu i szkoły dla młodzieży, obecnie liceum, zbudowany w latach 1773–1775^[11];
- późnobarokowy szpital, zbudowany 1787–1791, mieścił również sierociniec, dom starców i alumnat dla młodzieży nieszlacheckiej^[11];
- browar klasztorny, w końcu XIX w. przebudowany i rozbudowany o neogotycką wieżę^[17].
Wieża ciśnień, wybudowana w latach 1906–1908
Dawny kościół szpitalny pw. Ducha Świętego, istniejący już w średniowieczu, pierwotnie drewniany, wzmiankowany jako kaplica w 1640, obecny z 1840 r., gruntownie przebudowany w czasie II wojny światowej
Zabudowa miejska – najstarsze budynki konstrukcji szkieletowej przy pl. Powstańców Wielkopolskich i ul. Wiosny Ludów z 4. ćwierci XVIII w., ponadto domy późnoklasycystyczne z pocz. XIX w. oraz kamienice eklektyczne i secesyjne.

Cmentarz parafialny w Trzemesznie

Z tym tematem związana jest kategoria: Pochowani w Trzemesznie.

Cmentarz znajduje się przy ul. ks. Marcelego Kowalskiego i Wiosny Ludów^[18]. Dawniej na terenie cmentarza znajdował się ogród klasztorny i do dnia dzisiejszego nie zachował się żaden dokument, informujący o likwidacji ogrodu i założeniu w tym miejscu cmentarza^[19]. Jest on obecnie jedynym czynnym cmentarzem, przeznaczonym do grzebania wszystkich mieszkańców Trzemeszna i okolicy^[19]. Na trzemeszeńskiej nekropolii znajduje się wiele pomników, upamiętniających osoby związane z historią miasta, m.in.:

Pomnik Klemensa Tomczeka – wybitnego geologa i podróżnika, współorganizatora pierwszej polskiej wyprawy do Afryki^[19]

Grób Grzegorza Klejpady, żołnierza Kościuszki, zmarłego 24 maja 1867 roku^[19]

Kamień „Ojcu Syn z Syberyi” – pomnik postawił swemu ojcu, po powrocie z 20-letniego zesłania na Syberii, uczestnik powstania styczniowego Franciszek Wlekliński^[19]
Pomnik Poległym 1848 r. – grobowiec z okresu Wiosny Ludów w którym spoczywa 11 powstańców^[19]

Obelisk „Poległym męczennikom więzień, łagrów i zesłania” – obelisk jest wyrazem pamięci ofiar represji stalinowskich wobec oficerów, żołnierzy i obywateli polskich, którzy zginęli lub cierpieli w okresie II wojny światowej na terenie byłego Związku Radzieckiego^[19]

Płyta poświęcona mjr. Mieczysławowi Paluchowi – pamiątkowa płyta granitowa, poświęcona jednemu z głównych organizatorów przygotowań, a potem dowódcy Powstania Wielkopolskiego^[19]

Pomnik – Mogiła zbiorowa poległych w latach 1939–1944: w mogile spoczywa 60 osób, które zginęły, stawiając opór najeźdźcom hitlerowskim; tablicę odsłonięto 15 lipca 1960 roku w 15. rocznicę wyzwolenia Polski spod okupacji hitlerowskiej^[19]

Pomnik ku czci poległych w Powstaniu Wielkopolskim – pomnik był miejscem pochówku 16 powstańców; w okresie okupacji pomnik został zburzony, pozostała jedynie tablica z nazwiskami poległych i zmarłych powstańców oraz znajdujący się na jego szczycie krzyż^[19]
Mauzoleum Powstańców Wielkopolskich, odsłonięte 28 grudnia 2008 roku, w trakcie uroczystości 90. rocznicy Powstania Wielkopolskiego. Po raz pierwszy monument postawiono w 1926 roku z inicjatywy miejscowego proboszcza ks. Marcelego Kowalskiego, który pragnął uczcić pamięć powstańców wielkopolskich. Uroczystości poświęcenia dokonał jako pierwszy arcybiskup August Hlond. Trumny ze zwłokami powstańców, pochowane poprzednio w innym miejscu, zostały uroczyście przeniesione do Mauzoleum. Trzy lata później uroczystego poświęcenia Mauzoleum dokonał biskup Antoni Laubitz. Pomnik w 1939 roku rozebrali okupanci hitlerowscy. Po zniszczeniu Mauzoleum w jego miejsce postawiono symboliczny krzyż, który znajdował się tam aż do odbudowy Mauzoleum w roku 2008^[19]

Płyta za naszą i waszą wolność – pomnik, który upamiętnia 17 żołnierzy radzieckich poległych na terenie Trzemeszna. Znajduje się na placu Michała Kościeszy Kosmowskiego w Trzemesznie, gdzie 2 maja 1945 roku w zbiorowej mogile były złożone zwłoki żołnierzy, które następnie ekshumowano i przewieziono do Mogilna^[19]

Komunikacja

Przez miasto przebiega droga krajowa nr 15: (Wrocław)-Trzebnica-Krotoszyn-Września-Gniezno-Trzemeszno-Toruń-Ostróda-(Olsztyn)^[11].

Wielkim wydarzeniem dla mieszkańców Trzemeszna było włączenie w 1872 r. do sieci kolejowej^[11].

W Trzemesznie znajduje się stacja kolejowa na linii Poznań-Gniezno-Inowrocław-Gdańsk/Olsztyn^[11].

Działa również komunikacja autobusowa do okolicznych miejscowości, obsługiwana przez GPKS Gniezno, a także zamiejscową bazę PPKS Inowrocław w Mogilnie^[11].

Urodzeni w Trzemesznie

W mieście urodzili się:

Edmund Nowicki – administrator apostolski w Gorzowie Wielkopolskim w latach 1945–1951, biskup koadiutor diecezji gdańskiej w latach 1951–1964, biskup diecezjalny gdański w latach 1964–1971;
Jan Kiliński – bohater narodowy, pułkownik powstania kościuszkowskiego;
August Adam Jeske – polski pedagog, dziennikarz, pisarz, autor podręczników oraz popularyzator wiedzy^[20].

W gminie Trzemeszno, a dokładniej we wsi Ławki urodził się, kształcił i wychowywał Hipolit Cegielski – polski filolog, nauczyciel, przedsiębiorca, handlowiec, polityk i działacz propolski. Uczęszczał do Gimnazjum w Trzemesznie.

Zobacz też

Cmentarz żydowski w Trzemesznie

Przypisy

↑ Trzemeszno w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2023-06-25] , liczba ludności na podstawie danych GUS.
↑ Atlas historyczny Polski. Wielkopolska w drugiej połowie XVI wieku. Część II. Komentarz. Indeksy, Warszawa 2017, s. 247.
↑ Regiony fizycznogeograficzne Polski po zmianach w 2018 r. [online], www.warmaz.pl, 2018 (pol.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, hasło „Trzemeszno”. nakł. Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego, 1892. s. 567-572. [dostęp 2022-04-30].
↑ Maria Ziółkowska: Gawędy o drzewach, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1988, ISBN 83-205-4053-4, s. 56
↑ P. H. Dorszewski, Uposażenie i działalność gospodarcza klasztoru kanoników regularnych w Trzemesznie do początku XVI wieku, Olsztyn 2013, s. 92.
↑ NapoleonN. Orda NapoleonN., Album widoków historycznych Polski : poswięcony rodakom. Seria 5, Album widoków przedstawiających miejsca historyczne Księstwa Poznańskiego i Prus Zachodnich, W Warszawie: lit. M. Fajansa, 1880 .
↑ P. H. Dorszewski, Uposażenie i działalność gospodarcza klasztoru kanoników regularnych w Trzemesznie do początku XVI wieku, Olsztyn 2013, s. 145–190.
↑ Kodex dyplomatyczny Wielkiej Polski; Codex diplomaticus Majoris Poloniae zawierający bulle papieżów, nadania książąt, przywileje miast, klasztorów i wsi, wraz z innemi podobnéj treści dyplomatami, tyczącemi się historyi téj prowincyi od roku 1136 do roku 1597; zebrany z materyałow przez Kaźmierza Raczyńskiego byłego Generała W. Polskiego i Marszałka nadwornego koronnego przysposobionych; wydany przez Edwarda Raczyńskiego, Poznań 1840, s. 181.
↑ Rakowski 1900 ↓.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ Trzemeszno, powiat gnieźnieński, województwo Wielkopolskie, gmina Trzemeszno [online], infopolska.com.pl [dostęp 2022-03-29] .
↑ Jerzy Ślaski, „Polska Walcząca”, Instytut Wydawniczy „PAX”, ISBN 83-211-1428-8, s. 94–95
↑ Trzemeszno w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-12] , liczba ludności na podstawie danych GUS.
↑ Trzemeszno (wielkopolskie) » mapy, nieruchomości, GUS, noclegi, szkoły, atrakcje, regon, kody pocztowe, wypadki drogowe, wynagrodzenie, bezrobocie, zarobki, edukacja, tabele, demografia [online], Polska w liczbach [dostęp 2023-06-25] (pol.).
↑ 404 [online], www.zsgimlotrzemeszno.webd.pl [dostęp 2017-11-27] (pol.).
↑ Lista opracowana na podstawie: Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. XI, Dawne województwo bydgoskie, z. 10, Mogilno, Strzelno, Trzemeszno i okolice, s. 92–113
↑ Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. XI, Dawne województwo bydgoskie, z. 10, Mogilno, Strzelno, Trzemeszno i okolice, s. 112–113.
↑ Redaktor dyżurny, Cmentarz Parafii Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, Trzemeszno [online], www.cmentarze24.pl [dostęp 2022-03-29] (pol.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l Dawne tereny klasztorne w Trzemesznie [online], www.parki.org.pl [dostęp 2022-03-29] .
↑ Sikorski 1903 ↓.

Bibliografia

Saturnin Sikorski: Wielka encyklopedia powszechna ilustrowana, t. 31-32, Instygator – Joel Manuel. Warszawa: Drukarnia Aleksandra Tadeusza Jezierskiego, 1903, s. 911-912.
Kazimierz Rakowski: Powstanie poznańskie w 1848 roku.... Lwów: 1900.
Marcin Wiewióra, Zespół klasztorny kanoników regularnych w Trzemesznie w świetle badań archeologiczno-architektonicznych, Toruń 2000
Czesław Łuczak (red.), „Dzieje Trzemeszna”, Poznań 2002.
Przemysław H. Dorszewski, Uposażenie i działalność gospodarcza klasztoru kanoników regularnych w Trzemesznie do początku XVI wieku, Olsztyn 2013.

Linki zewnętrzne

Trzemeszno, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, Warszawa 1892, s. 567 .
Audycja „Mój Poznań, moja Wielkopolska – Trzemeszno, tradycje i historia” w serwisie YouTube, Ratajska Telewizja Kablowa

[populacja2023-1] Trzemeszno w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2023-06-25] , liczba ludności na podstawie danych GUS.

[2] Atlas historyczny Polski. Wielkopolska w drugiej połowie XVI wieku. Część II. Komentarz. Indeksy, Warszawa 2017, s. 247.

[3] Regiony fizycznogeograficzne Polski po zmianach w 2018 r. [online], www.warmaz.pl, 2018 (pol.).

[SgKP-4] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, hasło „Trzemeszno”. nakł. Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego, 1892. s. 567-572. [dostęp 2022-04-30].

[5] Maria Ziółkowska: Gawędy o drzewach, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1988, ISBN 83-205-4053-4, s. 56

[6] P. H. Dorszewski, Uposażenie i działalność gospodarcza klasztoru kanoników regularnych w Trzemesznie do początku XVI wieku, Olsztyn 2013, s. 92.

[7] NapoleonN. Orda NapoleonN., Album widoków historycznych Polski : poswięcony rodakom. Seria 5, Album widoków przedstawiających miejsca historyczne Księstwa Poznańskiego i Prus Zachodnich, W Warszawie: lit. M. Fajansa, 1880 .

[8] P. H. Dorszewski, Uposażenie i działalność gospodarcza klasztoru kanoników regularnych w Trzemesznie do początku XVI wieku, Olsztyn 2013, s. 145–190.

[9] Kodex dyplomatyczny Wielkiej Polski; Codex diplomaticus Majoris Poloniae zawierający bulle papieżów, nadania książąt, przywileje miast, klasztorów i wsi, wraz z innemi podobnéj treści dyplomatami, tyczącemi się historyi téj prowincyi od roku 1136 do roku 1597; zebrany z materyałow przez Kaźmierza Raczyńskiego byłego Generała W. Polskiego i Marszałka nadwornego koronnego przysposobionych; wydany przez Edwarda Raczyńskiego, Poznań 1840, s. 181.

[CITEREFRakowski1900-10] Rakowski 1900 ↓.

[:1-11] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ Trzemeszno, powiat gnieźnieński, województwo Wielkopolskie, gmina Trzemeszno [online], infopolska.com.pl [dostęp 2022-03-29] .

[12] Jerzy Ślaski, „Polska Walcząca”, Instytut Wydawniczy „PAX”, ISBN 83-211-1428-8, s. 94–95

[populacja2016-13] Trzemeszno w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-12] , liczba ludności na podstawie danych GUS.

[14] Trzemeszno (wielkopolskie) » mapy, nieruchomości, GUS, noclegi, szkoły, atrakcje, regon, kody pocztowe, wypadki drogowe, wynagrodzenie, bezrobocie, zarobki, edukacja, tabele, demografia [online], Polska w liczbach [dostęp 2023-06-25] (pol.).

[15] 404 [online], www.zsgimlotrzemeszno.webd.pl [dostęp 2017-11-27] (pol.).

[16] Lista opracowana na podstawie: Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. XI, Dawne województwo bydgoskie, z. 10, Mogilno, Strzelno, Trzemeszno i okolice, s. 92–113

[17] Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. XI, Dawne województwo bydgoskie, z. 10, Mogilno, Strzelno, Trzemeszno i okolice, s. 112–113.

[18] Redaktor dyżurny, Cmentarz Parafii Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, Trzemeszno [online], www.cmentarze24.pl [dostęp 2022-03-29] (pol.).

[:0-19] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l Dawne tereny klasztorne w Trzemesznie [online], www.parki.org.pl [dostęp 2022-03-29] .

[CITEREFSikorski1903-20] Sikorski 1903 ↓.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

@@ Linia 14: / Linia 14: @@
  |prawa miejskie            = XIV wiek
  |stanowisko zarządzającego =
- |zarządzający              = Krzysztof Dereziński
+ |zarządzający              = Kacper Lipiński
  |powierzchnia              = 5,46
  |wysokość                  =
- |rok                       = 30.06.2016
+ |rok                       = 31. 12.2022
- |liczba ludności           = 7788<ref name="populacja2016">{{Polska w liczbach|id=Trzemeszno|nazwa=Trzemeszno w liczbach|data dostępu=12 stycznia 2016}}</ref>
+ |liczba ludności           = 7355<ref name="populacja2023"/>
- |gęstość zaludnienia       = 1426,4
+ |gęstość zaludnienia       = 1347,1
  |strefa numeracyjna        = +48 61
  |kod pocztowy              = 62-240
@@ Linia 36: / Linia 36: @@
  |bip                       =
 }}
-'''Trzemeszno''' (niem. ''Tremessen'') – [[miasto]] w [[Województwo wielkopolskie|woj. wielkopolskim]], w [[Powiat gnieźnieński|powiecie gnieźnieńskim]], siedziba [[Trzemeszno (gmina)|gminy miejsko-wiejskiej Trzemeszno]].
+'''Trzemeszno''' ({{niem.|Tremessen}}) – [[miasto]] w [[Województwo wielkopolskie|woj. wielkopolskim]], w [[Powiat gnieźnieński|powiecie gnieźnieńskim]], siedziba [[Trzemeszno (gmina)|gminy miejsko-wiejskiej Trzemeszno]].
+== Położenie ==
-Prywatne miasto duchowne, własność [[Bazylika Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Michała Archanioła w Trzemesznie|opata kanoników regularnych w Trzemesznie]] pod koniec XVI wieku leżało w powiecie gnieźnieńskim [[Województwo kaliskie (I Rzeczpospolita)|województwa kaliskiego]]<ref>Atlas historyczny Polski. Wielkopolska w drugiej połowie XVI wieku. Część II. Komentarz. Indeksy, Warszawa 2017, s. 247.</ref>. [[Podział administracyjny Polski (1975–1998)|W latach 1975–1998]] miasto administracyjnie należało do [[Województwo bydgoskie (1975–1998)|woj. bydgoskiego]]. Położone jest nad jeziorami Klasztornym i [[Jezioro Popielewskie|Popielewskim]] na [[Pojezierze Gnieźnieńskie|Pojezierzu Gnieźnieńskim]].
+Prywatne miasto duchowne, własność [[Bazylika Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Michała Archanioła w Trzemesznie|opata kanoników regularnych w Trzemesznie]] pod koniec XVI wieku leżało w powiecie gnieźnieńskim [[Województwo kaliskie (I Rzeczpospolita)|województwa kaliskiego]]<ref>Atlas historyczny Polski. Wielkopolska w drugiej połowie XVI wieku. Część II. Komentarz. Indeksy, Warszawa 2017, s. 247.</ref>. [[Podział administracyjny Polski (1975–1998)|W latach 1975–1998]] miasto administracyjnie należało do [[Województwo bydgoskie (1975–1998)|woj. bydgoskiego]].
+Trzemeszno położone jest nad trzema jeziorami: Trzemeszno (Klasztornym, Kościelnym), Bystrzyckim i [[Jezioro Popielewskie|Popielewskim]].
-Według danych z 31 grudnia 2009 miasto liczyło 7840 mieszkańców<ref>{{cytuj książkę|tytuł=Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2009 r.)|wydawca=Główny Urząd Statystyczny|miejsce=Warszawa|data=2010-06|strony=102|issn=1734-6118|data dostępu=2010-07-16|url=http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/L_ludnosc_stan_struktura_2009.zip}}</ref>.
+Według [[Regionalizacja fizycznogeograficzna Polski|regionalizacji fizycznogeograficznej Polski]] miasto znajduje się w większości na [[Pojezierze Gnieźnieńskie|Pojezierzu Gnieźnieńskim]] oraz częściowo na [[Pojezierze Żnińsko-Mogileńskie|Pojezierzu Żnińsko-Mogileńskim]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Regiony fizycznogeograficzne Polski po zmianach w 2018 r. |data = 2018 |opublikowany = www.warmaz.pl |url = https://www.warmaz.pl/mapy/regiony/ |język = pl}}</ref>.
 == Nazwa ==
-Miejscowość ma metrykę [[Średniowiecze|średniowieczną]] i istnieje co najmniej od XII wieku. Nazwa wymieniona w 1145 jako Sciremusine r. 1146, , Cremocen i Cremesen 1147, Tummtra, Schirmest r 1210, Trememo 1211, Chermmna i Chirmena r, 1214, Cheremocen 1221, Chremessno 1224, Trzemeszyn 1233, Chremesen 1235, Cheremema 1251, Strzemesna 1378, Strzemesz 1399<ref name=SgKP/>. Przypuszcza się, że nazwa klasztoru i miasta poszła od [[Język staropolski|staropolskiej]] nazwy [[Czeremcha zwyczajna|czeremchy]], zwanej tu "trzemcha" (''Trzemszno'' → ''Trzemeszno''), która w znacznej ilości porastała brzegi pobliskiego Jeziora Popielewskiego<ref>Maria Ziółkowska: ''Gawędy o drzewach'', Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1988, {{ISBN|83-205-4053-4}}, s. 56</ref>.
+Miejscowość ma metrykę [[Średniowiecze|średniowieczną]] i istnieje co najmniej od XII wieku. Nazwa wymieniona jako Sciremusine w 1146, Cremocen i Cremesen 1147, Tummtra i Schirmest 1210, Trememo 1211, Chermmna i Chirmena w 1214, Cheremocen 1221, Chremessno 1224, Trzemeszyn 1233, Chremesen 1235, Cheremema 1251, Strzemesna 1378, Strzemesz 1399<ref name=SgKP/>. Przypuszcza się, że nazwa klasztoru i miasta poszła od [[Język staropolski|staropolskiej]] nazwy [[Czeremcha zwyczajna|czeremchy]], zwanej tu „trzemcha” (''Trzemszno'' → ''Trzemeszno''), która w znacznej ilości porastała brzegi pobliskiego Jeziora Popielewskiego<ref>Maria Ziółkowska: ''Gawędy o drzewach'', Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1988, {{ISBN|83-205-4053-4}}, s. 56</ref>.
-==Herb==
+== Herb ==
 {{Osobny artykuł|Herb Trzemeszna}}
-Herb miasta wyobraża [[Święty Wojciech|św. Wojciecha]] w ornacie, trzymającego w prawym ręku krzyż, a w lewym 2 włócznie i maczugę. Używany jest co najmniej od 1661 roku<ref name=SgKP/>.
+Herb miasta wyobraża [[Wojciech Sławnikowic|św. Wojciecha]] w ornacie, trzymającego w prawym ręku krzyż, a w lewym 2 włócznie i maczugę. Herb miasta nawiązuje do wydarzenia historycznego. Według przekazów decyzją króla polskiego [[Bolesław I Chrobry|Bolesława Chrobrego]] w mieście przez 5 lat przechowywano ciało [[Wojciech Sławnikowic|św. Wojciecha]] po wykupieniu go z rąk [[Prusowie|Prusów]]. Używany jest co najmniej od 1661 roku<ref name=SgKP/>.
 == Historia ==
-Badania archeologiczne potwierdziły, że rozwój osady był ściśle związany z rozwojem klasztoru trzemeszeńskiego. Osada Trzemeszno otrzymała prawa miejskie ok. 1382. Do niedawna funkcjonowało mylne datowanie [[Klasztor|opactwa]] w Trzemesznie, oparte na badaniach archeologicznych przeprowadzonych w [[Lata 50. XX wieku|latach 50.]] [[XX wiek]]u. Sugerowały one powstanie w [[X wiek]]u pierwszego opactwa, przypuszczalnie [[Benedyktyni|benedyktynów]], zniszczonego w trakcie najazdu czeskiego w [[1038]] r. Obecnie nie ma na to żadnych dowodów, a badania archeologiczne z lat [[1987]]-[[1995]] stanowczo odrzucają istnienie takiego opactwa.
+Początki osadnictwa na tym terenie wiążą się z [[Krąg kultur pól popielnicowych|kręgiem kultur pól popielnicowych]]. W XIX wieku na obszarze Trzemeszna odkopano cmentarzysko z popielnicami, a wykopaliska znajdowały się w zbiorach [[Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk|Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk]]<ref name=SgKP/>. Późniejsze badania archeologiczne potwierdziły, że rozwój osady był ściśle związany z rozwojem klasztoru trzemeszeńskiego. Osada Trzemeszno otrzymała prawa miejskie ok. 1382. Do niedawna funkcjonowało mylne datowanie [[Klasztor|opactwa]] w Trzemesznie, oparte na badaniach archeologicznych przeprowadzonych w [[Lata 50. XX wieku|latach 50.]] [[XX wiek]]u. Sugerowały one powstanie w [[X wiek]]u pierwszego opactwa, przypuszczalnie [[Benedyktyni|benedyktynów]], zniszczonego w trakcie najazdu czeskiego w [[1038]] r. Obecnie nie ma na to żadnych dowodów, a badania archeologiczne z lat [[1987]]–[[1995]] stanowczo odrzucają istnienie takiego opactwa.
 [[Plik:Kościół w Trzemesznie.jpg|mały|lewo|Kościół w Trzemesznie na ryc. z ok. 1843]]
-Klasztor [[Kanonicy regularni|kanoników regularnych św. Augustyna]] w Trzemesznie nie posiadał dokumentu fundacyjnego. Tzw. [[falsyfikat trzemeszeński]], czyli dokument księcia [[Mieszko III Stary|Mieszka III Starego]] dla zakonników trzemeszeńskich z datą 28 kwietnia 1145 r., jest falsyfikatem z pierwszej połowy XIII w. Na bazie spuścizny klasztornej oraz badań archeologicznych można stwierdzić, że fundacja klasztoru nastąpiła w pierwszej połowie XII wieku. Istnieje teoria, że mogło to nastąpić w latach 1134-1138<ref>P. H. Dorszewski, Uposażenie i działalność gospodarcza klasztoru kanoników regularnych w Trzemesznie do początku XVI wieku, Olsztyn 2013, s. 92.</ref>. Była to fundacja [[Bolesław III Krzywousty|Bolesława Krzywoustego]], zaś po jego śmierci uposażeniem nowo powstałej wspólnoty zajęła się jego żona [[Salomea z Bergu]] oraz książęta juniorzy: [[Bolesław IV Kędzierzawy|Bolesław Kędzierzawy]], [[Mieszko III Stary]], [[Henryk Sandomierski]], [[Kazimierz II Sprawiedliwy|Kazimierz Sprawiedliwy]].
+Klasztor [[Kanonicy regularni|kanoników regularnych św. Augustyna]] w Trzemesznie nie posiadał dokumentu fundacyjnego. Tzw. [[falsyfikat trzemeszeński]], czyli dokument księcia [[Mieszko III Stary|Mieszka III Starego]] dla zakonników trzemeszeńskich z datą 28 kwietnia 1145 r., jest falsyfikatem z pierwszej połowy XIII w. Na bazie spuścizny klasztornej oraz badań archeologicznych można stwierdzić, że fundacja klasztoru nastąpiła w pierwszej połowie XII wieku. Istnieje teoria, że mogło to nastąpić w latach 1134–1138<ref>P. H. Dorszewski, Uposażenie i działalność gospodarcza klasztoru kanoników regularnych w Trzemesznie do początku XVI wieku, Olsztyn 2013, s. 92.</ref>. Była to fundacja [[Bolesław III Krzywousty|Bolesława Krzywoustego]], zaś po jego śmierci uposażeniem nowo powstałej wspólnoty zajęła się jego żona [[Salomea z Bergu]] oraz książęta juniorzy: [[Bolesław IV Kędzierzawy|Bolesław Kędzierzawy]], [[Mieszko III Stary]], [[Henryk Sandomierski]], [[Kazimierz II Sprawiedliwy|Kazimierz Sprawiedliwy]].
 Pierwsi zakonnicy do Trzemeszna przybyli prawdopodobnie z terenów południowych [[Święte Cesarstwo Rzymskie|Rzeszy]]. Teza o pochodzeniu pierwszych zakonników z Italii ([[Werona]]) jest wymysłem historiografii nowożytnej. Związki afiliacyjne klasztoru trzemeszeńskiego z kongregacją kanoników regularnych z Arrovaise we [[Flandria (region)|Flandrii]] znajdują potwierdzenie źródłowe dopiero od 1320 r., choć nie można wykluczyć, że miały one miejsce od czasów fundacji. Klasztor trzemeszeński nie należał również od początku swojego istnienia do [[Kanonicy laterańscy|kongregacji laterańskiej kanoników regularnych]], gdyż ta sformalizowała się na ziemiach polskich dopiero w pierwszej połowie XVI wieku.
-[[Plik:Album widokow przedstawiajacych miejsca historyczne Ksiestwa Poznanskiego i Prus Zachodnich 1880 (5414251) (cropped).jpg|mały|lewo|[[Napoleon Orda]], Klasztor Kanoników Regularnych w Trzemesznie, 1880<ref>{{Cytuj | autor = Napoleon Orda | tytuł = Album widoków historycznych Polski : poswięcony rodakom. Seria 5, Album widoków przedstawiających miejsca historyczne Księstwa Poznańskiego i Prus Zachodnich | data = 1880 | miejsce = W Warszawie | wydawca = lit. M. Fajansa | url = https://polona.pl/item/album-widokow-historycznych-polski-poswiecony-rodakom-seria-5-album-widokow,NTQxNDU2Nw/}}</ref>]]
+[[Plik:Album widokow przedstawiajacych miejsca historyczne Ksiestwa Poznanskiego i Prus Zachodnich 1880 (5414251) (cropped).jpg|mały|[[Napoleon Orda]], Klasztor Kanoników Regularnych w Trzemesznie, 1880<ref>{{Cytuj | autor = Napoleon Orda | tytuł = Album widoków historycznych Polski : poswięcony rodakom. Seria 5, Album widoków przedstawiających miejsca historyczne Księstwa Poznańskiego i Prus Zachodnich | data = 1880 | miejsce = W Warszawie | wydawca = lit. M. Fajansa | url = https://polona.pl/item/album-widokow-historycznych-polski-poswiecony-rodakom-seria-5-album-widokow,NTQxNDU2Nw/}}</ref>]]
-Pierwotny kościół kanoników regularnych w Trzemesznie nosił wezwanie św. Wojciecha. Zagadkowe pozostaje jego rzekome drugie wezwanie (NMP), które wspomniane jest tylko w jednym dokumencie trzemeszeńskim. Największą liczbę posiadłości klasztor trzemeszeński pozyskał w XII i XIII w. Sięgały one od okolic Trzemeszna, przez [[Pałuki]], [[Kujawy]], okolicę [[Łęczyca|Łęczycy]] i [[Sieradz]]a, aż po [[Ziemia sandomierska|Sandomierszczyznę]]. W XIV w. liczba posiadłości klasztoru spadła prawie o połowę i ustabilizowała się w następnych wiekach<ref>P. H. Dorszewski, Uposażenie i działalność gospodarcza klasztoru kanoników regularnych w Trzemesznie do początku XVI wieku, Olsztyn 2013, s. 145-190.</ref>. W czasie [[Wojna trzynastoletnia|wojny trzynastoletniej]] Trzemeszno wystawiło w [[1458]] roku 10 pieszych na odsiecz oblężonej polskiej załogi [[Zamek w Malborku|Zamku w Malborku]]<ref>Kodex dyplomatyczny Wielkiej Polski; Codex diplomaticus Majoris Poloniae zawierający bulle papieżów, nadania książąt, przywileje miast, klasztorów i wsi, wraz z innemi podobnéj treści dyplomatami, tyczącemi się historyi téj prowincyi od roku 1136 do roku 1597; zebrany z materyałow przez Kaźmierza Raczyńskiego byłego Generała W. Polskiego i Marszałka nadwornego koronnego przysposobionych; wydany przez Edwarda Raczyńskiego, Poznań 1840, s. 181.</ref>.
+Pierwotny kościół kanoników regularnych w Trzemesznie nosił wezwanie św. Wojciecha. Zagadkowe pozostaje jego rzekome drugie wezwanie (NMP), które wspomniane jest tylko w jednym dokumencie trzemeszeńskim. Największą liczbę posiadłości klasztor trzemeszeński pozyskał w XII i XIII w. Sięgały one od okolic Trzemeszna, przez [[Pałuki]], [[Kujawy]], okolicę [[Łęczyca|Łęczycy]] i [[Sieradz]]a, aż po [[Ziemia sandomierska|Sandomierszczyznę]]. W XIV w. liczba posiadłości klasztoru spadła prawie o połowę i ustabilizowała się w następnych wiekach<ref>P. H. Dorszewski, Uposażenie i działalność gospodarcza klasztoru kanoników regularnych w Trzemesznie do początku XVI wieku, Olsztyn 2013, s. 145–190.</ref>.
-W 1360 spaliła się prawie cała osada. Kronika klasztorna odnotowuje także późniejsze pożary w 1405, 1420, 1522, 1548. Miasto odwiedzali władcy Polski. W 1292 w mieście przebywał [[Przemysław II]], a także kilkukrotnie gościł król polski [[Władysław Jagiełło]], który w 1386 ustanowił targi wtorkowe oraz zatwierdził kupno [[Daniszewo|Daniszewa]]. W 1388 nadał różne swobody posiadłościom klasztornym i przeniósł do Trzebiatowa z [[Wielatowo|Wielatowa]] komorę celną. Archiwa klasztorne odnotowują także przywilej na jarmarki wydany przez tego króla z 1400. Po [[Bitwa pod Grunwaldem|zwycięstwie pod Grunwaldem]] w 1410 Jagiełło przebywał w mieście podróżując z [[Gniewków|Gniewkowa]] do [[Gniezno|Gniezna]]<ref name=SgKP/>.
+W 1360 spaliła się prawie cała osada. Kronika klasztorna odnotowuje także późniejsze pożary w 1405, 1420, 1522, 1548. W początku 1397 odbywały się w mieście [[sąd ziemski|sądy ziemskie]] pod przewodnictwem kasztelana poznańskiego [[Domarad]]a. W czasie [[Wojna trzynastoletnia|wojny trzynastoletniej]] Trzemeszno wystawiło w [[1458]] roku 10 pieszych na odsiecz oblężonej polskiej załogi [[Zamek w Malborku|Zamku w Malborku]]<ref>Kodex dyplomatyczny Wielkiej Polski; Codex diplomaticus Majoris Poloniae zawierający bulle papieżów, nadania książąt, przywileje miast, klasztorów i wsi, wraz z innemi podobnéj treści dyplomatami, tyczącemi się historyi téj prowincyi od roku 1136 do roku 1597; zebrany z materyałow przez Kaźmierza Raczyńskiego byłego Generała W. Polskiego i Marszałka nadwornego koronnego przysposobionych; wydany przez Edwarda Raczyńskiego, Poznań 1840, s. 181.</ref>. Miasto odwiedzali władcy Polski. W 1292 przebywał w nim [[Przemysł II]], a także kilkukrotnie gościł król polski [[Władysław II Jagiełło|Władysław Jagiełło]], który w 1386 ustanowił targi wtorkowe oraz zatwierdził kupno [[Daniszewo|Daniszewa]]. W 1388 nadał różne swobody posiadłościom klasztornym i przeniósł do Trzebiatowa z [[Wielatowo|Wielatowa]] komorę celną. Archiwa klasztorne odnotowują także przywilej na jarmarki wydany przez tego króla z 1400. Po [[Bitwa pod Grunwaldem|zwycięstwie pod Grunwaldem]] w 1410 Jagiełło przebywał w mieście podróżując z [[Gniewków|Gniewkowa]] do [[Gniezno|Gniezna]]<ref name=SgKP/>.
+Miejscowość została wymieniona w historycznych dokumentach podatkowych. W 1524 miasto pociągnięte zostało do obowiązku dostarczania [[podwoda|podwód]]. W 1580 płaciło władcy 10 [[floren]]ów 12 [[grosz]]y [[szos]]u podwójnego.  Opodatkowanych było 12 [[szewc]]ów, 8 [[piekarz]]y, 7 [[Garncarstwo|garncarzy]] [[wódka|gorzałczanych]], 6 [[Zduństwo|zdunów]], 6 [[Komornik (historia)|komorników]], po 4 [[rzeźnik]]ów i [[krawiec|krawców]], po 2 [[kuśnierz]]y, [[bednarz]]y i [[kowal]]i, jeden [[ślusarz]], [[tesarz]], [[Kołodziej|stelmach]] i [[kołodziej]]. W XVI wieku w mieście zawiązały się [[cech]]y rzemieślnicze: krawiecki – 1547, szewski – 1554, stolarski – 1561, kuśnierski – 1568 i garncarski – 1569. W 1620 było w mieście 7,2 [[Łan (miara powierzchni)|łanów osiadłych]]. Szosu podwójnego płacono 16 florenów, a innych podatków od 49 różnych [[rzemieślnik]]ów i 6 [[Komornik (historia)|komorników]] płacono w sumie 49 flor. 6 groszy. Po 1793 roku w mieście znajdowało się 153 domów zamieszkiwanych przez 769 mieszkańców. Odnotowano również wtedy dwa młyny oraz 36 szewców włączając w to kopyciarzy, a także 20 garncarzy, 12 krawców, 6 kuśnierzy oraz jednego [[muzyk]]anta. W Trzemesznie mieszkała wówczas tylko jedna rodzina żydowska. Roczne dochody miejskie wynosiły 76 [[talar]]ów. Mieszkańcy mieli wolny wrąb drewna w lasach klasztornych<ref name=SgKP/>.
+Od 1600 rozpoczęto zapis historii miasta w księgach miejskich. W czasie [[Potop szwedzki|potopu]] miasto zajęli [[Szwedzi]]. 24 sierpnia 1656 [[Stefan Czarniecki]] napadł na szwedzkie wojska stacjonujące w mieście zmuszając je do poddania się. Do 1768 miejscowość leżała w [[Województwo kaliskie (I Rzeczpospolita)|województwie kaliskim]], następnie w nowo powstałym [[Województwo gnieźnieńskie|woj. gnieźnieńskim]]<ref name=SgKP/>.
-W 1776 z inicjatywy opata [[Michał Kosmowski|Michała Kosmowskiego]] w mieście założono gimnazjum. Zostało rozwiązane w [[1863]] roku po gremialnym uczestnictwie uczniów w [[Powstanie styczniowe|powstaniu styczniowym]] (ponownie otwarte trzy lata później). Obecnie nosi nazwę [[Liceum Ogólnokształcące im. Michała Kosmowskiego w Trzemesznie|Zespołu Szkół Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcącego im. Michała Kosmowskiego]]<ref>{{Cytuj | url=http://www.zsgimlotrzemeszno.webd.pl/ | tytuł=404<!-- Tytuł wygenerowany przez bota --> | opublikowany=www.zsgimlotrzemeszno.webd.pl | język=pl | data dostępu=2017-11-27}}</ref>. Do 1768 miasto leżało w [[Województwo kaliskie (I Rzeczpospolita)|województwie kaliskim]], następnie w nowo powstałym [[Województwo gnieźnieńskie|woj. gnieźnieńskim]].
 [[Plik:Trzemeszno, ul. sw. Jana.jpg|mały|Ulica św. Jana]]
 [[Plik:Trzemeszno ul Mickiewicza 01.jpg|mały|Ulica Adama Mickiewicza]]
+=== Rozbiory Polski ===
-Po [[Rozbiory Polski|rozbiorach Polski]] miejscowość znalazła się w [[Zabór pruski|zaborze pruskim]] i leżała w [[Wielkie Księstwo Poznańskie|Wielkim Księstwie Poznańskim]]. W XIX-wiecznym [[Słownik geograficzny Królestwa Polskiego|Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego]] wymieniona jest jako miasto położone w [[Powiat mogilnicki|powiecie mogilnickim]], dekanacie zbarskim przy [[Kolej|drodze żelaznej]] poznańsko-toruńskiej. 1200 kroków od miasta znajdował się [[dworzec kolejowy]], oraz mączkarnia. W północnej części znajdował się dworek zwany Exnershof, a na południu [[wiatrak]]i zbożowe. Miasto miało wówczas kościół parafialny, kilka kaplic katolickich, kościół protestancki, synagogę, progimnazyum, stację telefoniczną, urząd pocztowy, księgarnię, aptekę. Było siedzibą sądu okręgowego, komisarza obwodowego policji oraz urzędnika stanu cywilnego. W mieście był także lekarz i 3 rzeźników. Każdego roku odbywały się 4 [[jarmark]]i. W 1816 miasto liczyło 1488 mieszkańców w tym 1413 wyznawało katolicyzm, 46 judaizm, a 29 protestantyzm. Pod koniec XIX wieku ludność miasta przekroczyła 4000 osób. Znajdowało się w nim 40. warsztatów sukienniczych. Ludność zajmowała się głównie uprawą roli, drobnym handlem oraz przemysłem<ref name=SgKP/>.
+Po [[Rozbiory Polski|rozbiorach Polski]] miejscowość znalazła się w [[Zabór pruski|zaborze pruskim]] i leżała w [[Wielkie Księstwo Poznańskie|Wielkim Księstwie Poznańskim]]. W 1794 w czasie [[Insurekcja kościuszkowska|insurekcji kościuszkowskiej]] zajął je generał [[Antoni Józef Madaliński|Antoni Madaliński]]. W XIX-wiecznym [[Słownik geograficzny Królestwa Polskiego|Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego]] wymieniona jest jako miasto położone w [[Powiat mogilnicki|powiecie mogilnickim]], dekanacie zbarskim przy [[Kolej|drodze żelaznej]] poznańsko-toruńskiej. 1200 kroków od miasta znajdował się [[dworzec kolejowy]], oraz mączkarnia. W północnej części znajdował się dworek zwany Exnershof, a na południu [[wiatrak]]i zbożowe. Miasto miało wówczas kościół parafialny, kilka kaplic katolickich, kościół protestancki, synagogę, progimnazyum, stację telefoniczną, urząd pocztowy, księgarnię, aptekę. Było siedzibą sądu okręgowego, komisarza obwodowego policji oraz urzędnika stanu cywilnego. W mieście był także lekarz i 3 rzeźników. Każdego roku odbywały się 4 [[jarmark]]i. W 1816 miasto liczyło 1488 mieszkańców w tym 1413 wyznawało katolicyzm, 46 judaizm, a 29 protestantyzm. Pod koniec XIX wieku ludność miasta przekroczyła 4000 osób. Znajdowało się w nim 40. warsztatów sukienniczych. Mieszkańcy zajmowali się głównie uprawą roli, drobnym handlem oraz przemysłem<ref name=SgKP/>.
+Podczas [[Wiosna Ludów|Wiosny Ludów]] na terenie Wielkopolski wybuchło [[Powstanie wielkopolskie (1848)|powstanie wielkopolskie]], które objęło także Trzemeszno. 10 kwietnia 1848 miała tu miejsce [[Bitwa w Trzemesznie|bitwa z wojskiem pruskim]]<ref name=SgKP/>{{odn|Rakowski|1900}}.
+=== II wojna światowa ===
-We [[Kampania wrześniowa|wrześniu 1939]] obroną Trzemeszna kierował dowódca Straży Porządkowej, rzeźnik Andrzej Marchlewicz<ref name=":1" />. Jego oddział stawiał opór Niemcom do 11 września, atakując straż przednią [[Wehrmacht]]u i likwidując niemieckich spadochroniarzy<ref name=":1" />. Oddział ten toczył walki w okolicznych miejscowościach, m.in. w [[Kruchowo|Kruchowie]], [[Jastrzębowo|Jastrzębowie]] i [[Niewolno|Niewolnie]]. Ogółem poległo 50 obrońców Trzemeszna<ref>Jerzy Ślaski, "Polska Walcząca", Instytut Wydawniczy "PAX", {{ISBN|83-211-1428-8}}, s. 94-95</ref>.
+We [[Kampania wrześniowa|wrześniu 1939]] obroną Trzemeszna kierował dowódca Straży Porządkowej, rzeźnik Andrzej Marchlewicz<ref name=":1" />. Jego oddział stawiał opór Niemcom do 11 września, atakując straż przednią [[Wehrmacht]]u i likwidując niemieckich spadochroniarzy<ref name=":1" />. Oddział ten toczył walki w okolicznych miejscowościach, m.in. w [[Kruchowo|Kruchowie]], [[Jastrzębowo|Jastrzębowie]] i [[Niewolno|Niewolnie]]. Ogółem poległo 50 obrońców Trzemeszna<ref>Jerzy Ślaski, „Polska Walcząca”, Instytut Wydawniczy „PAX”, {{ISBN|83-211-1428-8}}, s. 94–95</ref>.
 == Demografia ==
-W 1811 roku w mieście mieszkało 1367 mieszkańców; w 1816 - 1488, w 1831 - 1793, w 1843 - 3182, w 1858 - 3452, 1861 - 3964, w 1871 liczyło 241 [[Piechota dymowa|dymów]] oraz 4207 mieszkańców, a w 1885 liczyło 250 dymów i zamieszkane było przez 4120 mieszkańców<ref name=SgKP/>.
+W 1811 roku w mieście mieszkało 1367 mieszkańców; w 1816 – 1488, w 1831 – 1793, w 1843 – 3182, w 1858 – 3452, 1861 – 3964, w 1871 liczyło 241 [[Piechota dymowa|dymów]] oraz 4207 mieszkańców, a w 1885 liczyło 250 dymów i zamieszkane było przez 4120 mieszkańców<ref name=SgKP/>.
-* Piramida wieku mieszkańców Trzemeszna w 2014 roku<ref name="populacja2016"/>.
+* Piramida wieku mieszkańców Trzemeszna w 2014 roku<ref name="populacja2016" />.
 <br />[[Plik:Piramida wieku Trzemeszno.png|690x480px]]
+Według danych z grudnia 2022 roku Trzemeszno zamieszkiwało 7355 osób, z czego 51,3% stanowiły kobiety, a 48,7% mężczyźni. W latach 2002–2022 liczba mieszkańców zmalała o 5,6%. Średni wiek mieszkańców wynosi 41,1 lat i jest porównywalny do średniego wieku mieszkańców województwa wielkopolskiego oraz do średniego wieku mieszkańców całej Polski. Trzemeszno ma ujemny przyrost naturalny wynoszący -37<ref>{{Cytuj |tytuł = Trzemeszno (wielkopolskie) » mapy, nieruchomości, GUS, noclegi, szkoły, atrakcje, regon, kody pocztowe, wypadki drogowe, wynagrodzenie, bezrobocie, zarobki, edukacja, tabele, demografia |data dostępu = 2023-06-25 |opublikowany = Polska w liczbach |url = https://www.polskawliczbach.pl/Trzemeszno |język = pl}}</ref>.
-==Edukacja==
+== Edukacja ==
 {{Osobny artykuł|Liceum Ogólnokształcące im. Michała Kosmowskiego w Trzemesznie}}
-Szkołę miejską wspominają ustawy klasztorne już w XIV wieku. Nową szkołę oraz szpital założył opat [[Michał Kosmowski]], który wzniósł budynek przeznaczony na szkołę, mieszkania dla 12 [[Alumnat|alumnów]] i nauczycieli, a także [[Apteka|aptekę]], ogród oraz [[Oficyna|oficyny]]. Na utrzymanie ich przekazał dochody z dóbr [[Bieślin]], [[Kamionek]], [[Kozłówek]], [[Ostrówek]], [[Płaczkowo]], [[święte]] i [[Targownica]]. W późniejszym czasie uzyskał pozwolenie papieskie, aby z dochodów opackich wypłacano rocznie 1000 złp. na utrzymanie 2 zakonników kształcących się w [[Kraków|Krakowie]], a 500 złp. na naprawę budynków szkolnych. W skutek tej fundacji utrzymywano bezpłatnie w zakładzie 12 alumnów pochodzenia szlacheckiego; czas pobytu ograniczono na 6 lat. Wolne utrzymanie i naukę w zakładzie miało także 8 ubogich uczniów, którzy mieszkali z alumnami. Do szkoły mogły uczęszczać bezpłatnie także inne dzieci. Nauczycielami byli przeważnie zakonnicy. Fundacją uzyskała potwierdzenia papieskie w 1774 i 75 r. , sejmowe uchwałą 13 kwietnia 1775, arcybiskupie w 1776, a po rozbiorze Rzpltej królewskie pruskie po 1794<ref name=SgKP/>.
+Szkołę miejską wspominają ustawy klasztorne już w XIV wieku. Nową szkołę oraz szpital założył opat [[Michał Mateusz Kosmowski|Michał Kosmowski]], który wzniósł budynek przeznaczony na szkołę, mieszkania dla 12 [[Alumnat – Zakład Dla Inwalidów Wojennych w Tykocinie|alumnów]] i nauczycieli, a także [[Apteka|aptekę]], ogród oraz [[Oficyna|oficyny]]. Na utrzymanie ich przekazał dochody z dóbr [[Bieślin]], [[Kamionek]], [[Kozłówek]], [[Ostrówek]], [[Płaczkowo]], [[święte]] i [[Targownica]]. W późniejszym czasie uzyskał pozwolenie papieskie, aby z dochodów opackich wypłacano rocznie 1000 złp. na utrzymanie 2 zakonników kształcących się w [[Kraków|Krakowie]], a 500 złp. na naprawę budynków szkolnych. Wskutek tej fundacji utrzymywano bezpłatnie w zakładzie 12 alumnów pochodzenia szlacheckiego; czas pobytu ograniczono na 6 lat. Wolne utrzymanie i naukę w zakładzie miało także 8 ubogich uczniów, którzy mieszkali z alumnami. Do szkoły mogły uczęszczać bezpłatnie także inne dzieci. Nauczycielami byli przeważnie zakonnicy. Fundacją uzyskała potwierdzenia papieskie w 1774 i 75 r. , sejmowe uchwałą 13 kwietnia 1775, arcybiskupie w 1776, a po rozbiorze Rzpltej królewskie pruskie po 1794<ref name=SgKP/>.
+Uroczyste otwarcie szkoły i alumnatu odbyło się na dniu 4 maja 1776 r.; pierwszymi nauczycielami byli kś. [[Kajetan Grochowski]], [[Antoni Poniatowski]] i [[Józef Baczyński]]. Szkoła miewała do 300 uczniów. Uczył się w niej m.in. [[Jędrzej Śniadecki]]. Po śmierci Michała Kosmowskiego rząd pruski powierzył zarząd szkoły magistratowi miejskiemu, a zaraz potem, w r. 1805 mianował na rektora zakładu niemieckiego nauczyciela, dra Haege, za którego szkoła upadła. W r. 1808 jego następca, rektor Meissner, zastawszy w szkole tylko 10 uczniów, starał się ją na nowo podnieść. W 1815 rząd zajął się reorganizacją szkoły. W 1831 przekształcono ją na progimnazjum, w 1839 na [[gimnazjum]], które zostało zamknięte w 1863. Alumnat urządzony był na 30 uczniów, poświęcających m stanowi duchownemu. Od 1839 roku wydawano drukiem programy szkolne<ref name=SgKP/>.
+Liceum zostało rozwiązane w [[1863]] roku po gremialnym uczestnictwie uczniów w [[Powstanie styczniowe|powstaniu styczniowym]] (ponownie otwarte trzy lata później). Obecnie nosi nazwę [[Liceum Ogólnokształcące im. Michała Kosmowskiego w Trzemesznie|Zespołu Szkół Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcącego im. Michała Kosmowskiego]]<ref>{{Cytuj | url=http://www.zsgimlotrzemeszno.webd.pl/ | tytuł=404<!-- Tytuł wygenerowany przez bota --> | opublikowany=www.zsgimlotrzemeszno.webd.pl | język=pl | data dostępu=2017-11-27}}</ref>.
-Uroczyste otwarcie szkoły i alumnatu odbyło się na dniu 4 maja 1776 r. ; pierwszymi nauczycielami byli kś. [[Kajetan Grochowski]], [[Antoni Poniatowski]] i [[Józef Baczyński]]. Szkoła miewała do 300 uczniów. Uczył się w niej m.in. [[Jędrzej Śniadecki]]. Po śmierci Michała Kosmowskiego rząd pruski powierzył zarząd szkoły magistratowi miejskiemu, a zaraz potem, w r. 1805 mianował na rektora zakładu niemieckiego nauczyciela, dra Haege, za którego szkoła upadła. W r. 1808 jego następca, rektor Meissner, zastawszy w szkole tylko 10 uczniów, starał się ją na nowo podnieść. W 1815 rząd zajął się reorganizacyą szkoły. W 1831 przekształcono ją na progimnazjum, w 1839 na [[gimnazjum]], które zostało zamknięte w 1863. Alumnat urządzony był na 30 uczniów, poświęcających m stanowi duchownemu. Od 1839 roku wydawano drukiem programy szkolne<ref name=SgKP/>.
-== Zabytki<ref>Lista opracowana na podstawie: ''Katalog zabytków sztuki w Polsce'', t. XI, ''Dawne województwo bydgoskie'', z. 10, ''Mogilno, Strzelno, Trzemeszno i okolice'', s. 92-113</ref> ==
+== Zabytki<ref>Lista opracowana na podstawie: ''Katalog zabytków sztuki w Polsce'', t. XI, ''Dawne województwo bydgoskie'', z. 10, ''Mogilno, Strzelno, Trzemeszno i okolice'', s. 92–113</ref> ==
 {{Galeria|Nazwa=Zabytki
 |Plik:Trzemeszno bazylika NMP 01.jpg|[[Bazylika Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Michała Archanioła w Trzemesznie|Bazylika Wniebowzięcia NMP i św. Michała Archanioła]]
@@ Linia 90: / Linia 104: @@
 }}
-* [[Bazylika Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Michała Archanioła w Trzemesznie|Kościół klasztorny kanoników regularnych]] w Trzemesznie i zespół klasztorny – nieaktualne obecnie co do oceny wyników badania archeologiczne przeprowadzone w latach [[1945]]-[[1950]] ujawniły istnienie pod obecnym kościołem reliktów budowli<ref name=":1" />. Według ostatnich badań archeologicznych z lat [[1987]]-[[1995]] odrzucono wcześniejszą tezę o istnieniu pierwszej [[X wiek|X-wiecznej]] świątyni benedyktyńskiej<ref name=":1" />. Potwierdzono, że pierwsza budowla powstała w [[XII wiek]]u za [[Bolesław III Krzywousty|Bolesława Krzywoustego]] i była to opisana dalej trójnawowa [[bazylika]] wzniesiona dla [[Kanonicy regularni|Kanoników Regularnych]] [[Kanonicy laterańscy|Laterańskich]] z [[Flandria (region)|Flandrii]]<ref name=":1" />. Budowlą tą był [[Kościół (budynek)|kościół]] [[Architektura romańska|romański]] sprzed połowy XII w., trójnawowa bazylika z [[transept]]em, z prosto zamkniętym [[prezbiterium]] i dwuwieżową [[Fasada|fasadą]] zachodnią<ref name=":1" />. Z tego kościoła oprócz fundamentów zachowała się zachodnia para kolumn z kostkowymi [[kapitel]]ami, dolna część murów wieży południowej i [[Empora|empory]]<ref name=":1" />. Kościół ten został przebudowany w stylu [[Gotyk|gotyckim]] w [[XV wiek|XV w]]. Obecna [[Barok|późnobarokowa]] świątynia pw. [[Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny|Wniebowzięcia NMP]] i [[Archanioł Michał|św. Michała Archanioła]] jest wynikiem gruntownej przebudowy z lat [[1762]]-[[1781]] ([[Poświęcenie kościoła|konsekracja]] w [[1791]] r.), której projekt jest przypisywany [[Efraim Szreger|Efraimowi Szregerowi]]<ref name=":1" />.
+* [[Bazylika Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Michała Archanioła w Trzemesznie|Kościół klasztorny kanoników regularnych]] w Trzemesznie i zespół klasztorny – nieaktualne obecnie co do oceny wyników badania archeologiczne przeprowadzone w latach [[1945]]–[[1950]] ujawniły istnienie pod obecnym kościołem reliktów budowli<ref name=":1" />. Według ostatnich badań archeologicznych z lat [[1987]]–[[1995]] odrzucono wcześniejszą tezę o istnieniu pierwszej [[X wiek|X-wiecznej]] świątyni benedyktyńskiej<ref name=":1" />. Potwierdzono, że pierwsza budowla powstała w [[XII wiek]]u za [[Bolesław III Krzywousty|Bolesława Krzywoustego]] i była to opisana dalej trójnawowa [[bazylika]] wzniesiona dla [[Kanonicy regularni|Kanoników Regularnych]] [[Kanonicy laterańscy|Laterańskich]] z [[Flandria (region)|Flandrii]]<ref name=":1" />. Budowlą tą był [[Kościół (budynek)|kościół]] [[Architektura romańska|romański]] sprzed połowy XII w., trójnawowa bazylika z [[transept]]em, z prosto zamkniętym [[prezbiterium]] i dwu wieżową [[Fasada|fasadą]] zachodnią<ref name=":1" />. Z tego kościoła oprócz fundamentów zachowała się zachodnia para kolumn z kostkowymi [[kapitel]]ami, dolna część murów wieży południowej i [[Empora|empory]]<ref name=":1" />. Kościół ten został przebudowany w stylu [[Gotyk|gotyckim]] w [[XV wiek|XV w]]. Obecna [[Barok|późnobarokowa]] świątynia pw. [[Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny|Wniebowzięcia NMP]] i [[Archanioł Michał|św. Michała Archanioła]] jest wynikiem gruntownej przebudowy z lat [[1762]]–[[1781]] ([[Poświęcenie kościoła|konsekracja]] w [[1791]] r.), której projekt jest przypisywany [[Efraim Szreger|Efraimowi Szregerowi]]<ref name=":1" />.
+* zdesakralizowany [[Kościół św. Łazarza w Trzemesznie|kościół św. Łazarza]]
-* Budynki późnobarokowe, fundacji opata [[Michał Kosmowski|Michała Kosmowskiego]]:
-** budynek dawnego alumnatu i szkoły dla młodzieży, obecnie [[Liceum Ogólnokształcące im. Michała Kosmowskiego w Trzemesznie|liceum]], zbudowany w latach [[1773]]-[[1775]]<ref name=":1" />;
+* Budynki późnobarokowe, fundacji opata [[Michał Mateusz Kosmowski|Michała Kosmowskiego]]:
+** budynek dawnego alumnatu i szkoły dla młodzieży, obecnie [[Liceum Ogólnokształcące im. Michała Kosmowskiego w Trzemesznie|liceum]], zbudowany w latach [[1773]]–[[1775]]<ref name=":1" />;
-** późnobarokowy szpital, zbudowany [[1787]]-[[1791]], mieścił również sierociniec, dom starców i alumnat dla młodzieży nieszlacheckiej<ref name=":1" />;
+** późnobarokowy szpital, zbudowany [[1787]]–[[1791]], mieścił również sierociniec, dom starców i alumnat dla młodzieży nieszlacheckiej<ref name=":1" />;
-** browar klasztorny, w końcu [[XIX wiek|XIX]] w. przebudowany i rozbudowany o neogotycką wieżę<ref>''Katalog zabytków sztuki w Polsce'', t. XI, ''Dawne województwo bydgoskie'', z. 10, ''Mogilno, Strzelno, Trzemeszno i okolice'', s. 112-113.</ref>.
+** browar klasztorny, w końcu [[XIX wiek|XIX]] w. przebudowany i rozbudowany o neogotycką wieżę<ref>''Katalog zabytków sztuki w Polsce'', t. XI, ''Dawne województwo bydgoskie'', z. 10, ''Mogilno, Strzelno, Trzemeszno i okolice'', s. 112–113.</ref>.
-* Wieża ciśnień, wybudowana w latach 1906-1908
+* Wieża ciśnień, wybudowana w latach 1906–1908
 * Dawny kościół szpitalny pw. Ducha Świętego, istniejący już w średniowieczu, pierwotnie drewniany, wzmiankowany jako kaplica w 1640, obecny z 1840 r., gruntownie przebudowany w czasie II wojny światowej
-* Zabudowa miejska - najstarsze budynki konstrukcji szkieletowej przy pl. Powstańców Wielkopolskich i ul. Wiosny Ludów z 4. ćwierci XVIII w., ponadto domy późnoklasycystyczne z pocz. XIX w. oraz kamienice eklektyczne i secesyjne.
+* Zabudowa miejska – najstarsze budynki konstrukcji szkieletowej przy pl. Powstańców Wielkopolskich i ul. Wiosny Ludów z 4. ćwierci XVIII w., ponadto domy późnoklasycystyczne z pocz. XIX w. oraz kamienice eklektyczne i secesyjne.
 {{Wikiźródła|tekst=nie|Gniezno i Trzemeszno. Wiadomości zebrane/Trzemeszno|tekst broszury ''Gniezno i Trzemeszno. Wiadomości zebrane...'' z 1863 roku}}
 == Cmentarz parafialny w Trzemesznie ==
+{{Kategoria główna|Pochowani w Trzemesznie}}
 [[Plik:Brama cmentarza Trzemeszno.jpg|mały|Brama cmentarza w Trzemesznie]]
 Cmentarz znajduje się przy ul. ks. Marcelego Kowalskiego i Wiosny Ludów<ref>{{Cytuj |autor = *Redaktor dyżurny |tytuł = Cmentarz Parafii Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, Trzemeszno |data dostępu = 2022-03-29 |opublikowany = www.cmentarze24.pl |url = https://www.cmentarze24.pl/index.php/cmentarze/wielkopolskie/item/177-cmentarz-parafii-wniebowziecia-najswietszej-maryi-panny-trzemeszno |język = pl}}</ref>. Dawniej na terenie cmentarza znajdował się ogród  klasztorny i do dnia dzisiejszego nie zachował się żaden dokument, informujący o likwidacji ogrodu i założeniu w tym miejscu cmentarza<ref name=":0">{{Cytuj |tytuł = Dawne tereny klasztorne w Trzemesznie |data dostępu = 2022-03-29 |opublikowany = www.parki.org.pl |url = http://www.parki.org.pl/inne-pozostale/dawne-tereny-klasztorne-w-trzemesznie/rev/5}}</ref>. Jest on obecnie jedynym czynnym cmentarzem, przeznaczonym do grzebania wszystkich mieszkańców Trzemeszna i okolicy<ref name=":0" />. Na trzemeszeńskiej nekropolii znajduje się wiele pomników, upamiętniających osoby związane z historią miasta, m.in.:
 * Pomnik [[Klemens Tomczek|Klemensa Tomczeka]] – wybitnego geologa i podróżnika, współorganizatora pierwszej polskiej wyprawy do [[Afryka|Afryki]]<ref name=":0" />
+[[File:Tomczek Klem Trzemeszno.jpg|thumb]]
-* Grób żołnierza Kościuszki<ref name=":0" />
 *  Grób Grzegorza Klejpady, żołnierza Kościuszki, zmarłego 24 maja 1867 roku<ref name=":0" />
+[[Plik:Grób żołnierz Kościuszki Trzemeszno.jpg|thumb]]
 * Kamień „Ojcu Syn z Syberyi” – pomnik postawił swemu ojcu, po powrocie z 20-letniego zesłania na [[Syberia|Syberii]], uczestnik [[Powstanie styczniowe|powstania styczniowego]]  Franciszek Wlekliński<ref name=":0" />
 * Pomnik Poległym 1848 r. – grobowiec z okresu [[Wiosna Ludów|Wiosny Ludów]] w którym spoczywa 11 powstańców<ref name=":0" />
+[[File:Pomnik Poległym 1848.jpg|thumb]]
 * Obelisk „Poległym męczennikom więzień, łagrów i zesłania” – obelisk jest wyrazem pamięci [[Represje ZSRR wobec Polaków i obywateli polskich 1939–1946|ofiar represji stalinowskich]] wobec oficerów, żołnierzy i obywateli polskich, którzy zginęli lub cierpieli w okresie [[II wojna światowa|II wojny światowej]] na terenie byłego [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|Związku Radzieckiego]]<ref name=":0" />
+[[File:Pomnik Poległym łagrów.jpg|thumb]]
-* Płyta poświęcona mjr. [[Mieczysław Paluch|Mieczysławowi Paluchowi]]  (1888-1942) – pamiątkowa płyta granitowa, poświęcona jednemu z głównych organizatorów przygotowań, a potem dowódcy powstania wielkopolskiego<ref name=":0" />
+* Płyta poświęcona mjr. [[Mieczysław Paluch|Mieczysławowi Paluchowi]]  – pamiątkowa płyta granitowa, poświęcona jednemu z głównych organizatorów przygotowań, a potem dowódcy [[Powstanie wielkopolskie|Powstania Wielkopolskiego]]<ref name=":0" />
-* Pomnik – Mogiła zbiorowa poległych w latach [[II wojna światowa|1939-1944]]: w mogile spoczywa 60 osób, które zginęły, stawiając opór najeźdźcom hitlerowskim; tablicę odsłonięto 15 lipca 1960 roku w 15. rocznicę wyzwolenia Polski spod [[Okupacja niemiecka ziem polskich (1939–1945)|okupacji hitlerowskiej]]<ref name=":0" />
+[[Plik:Płyta poświęcona M Paluchowi Trzemeszno.jpg|thumb|Płyta poświęcona mjr Mieczysławowi Paluchowi]]
+* Pomnik – Mogiła zbiorowa poległych w latach [[II wojna światowa|1939–1944]]: w mogile spoczywa 60 osób, które zginęły, stawiając opór najeźdźcom hitlerowskim; tablicę odsłonięto 15 lipca 1960 roku w 15. rocznicę wyzwolenia Polski spod [[Okupacja niemiecka ziem polskich (1939–1945)|okupacji hitlerowskiej]]<ref name=":0" />
 [[Plik:Trzemeszno obelisk.jpg|thumb|Obelisk poświęcony ofiarom cywilnym II wojny światowej]]
 * Pomnik ku czci poległych w [[Powstanie wielkopolskie|Powstaniu Wielkopolskim]] – pomnik był miejscem pochówku 16 powstańców; w okresie okupacji pomnik został zburzony, pozostała jedynie tablica z nazwiskami poległych i zmarłych powstańców oraz znajdujący się na jego szczycie krzyż<ref name=":0" />
 * Mauzoleum [[Powstanie wielkopolskie|Powstańców Wielkopolskich]], odsłonięte 28 grudnia 2008 roku, w trakcie uroczystości 90. rocznicy [[Powstanie wielkopolskie|Powstania Wielkopolskiego]]. Po raz pierwszy monument postawiono w 1926 roku z inicjatywy miejscowego proboszcza ks. Marcelego Kowalskiego, który pragnął uczcić pamięć powstańców wielkopolskich. Uroczystości poświęcenia dokonał jako pierwszy arcybiskup [[August Hlond]]. Trumny ze zwłokami powstańców, pochowane poprzednio w innym miejscu, zostały uroczyście przeniesione do Mauzoleum. Trzy lata później uroczystego poświęcenia Mauzoleum dokonał biskup [[Antoni Laubitz]]. Pomnik w 1939 roku rozebrali okupanci hitlerowscy. Po zniszczeniu Mauzoleum w jego miejsce postawiono symboliczny krzyż, który znajdował się tam aż do odbudowy Mauzoleum w roku 2008<ref name=":0" />
+[[Plik:Mauzoleum Powstańców Wielkopolskich.jpg|thumb|Mauzoleum Powstańców Wielkopolskich]]
-* Płyta za naszą i waszą wolność - pomnik, który upamiętnia 17 żołnierzy radzieckich poległych na terenie Trzemeszna. Znajduje się na placu [[Michał Kosmowski|Michała Kościeszy Kosmowskiego]] w Trzemesznie, gdzie 2 maja 1945 roku w zbiorowej mogile były złożone zwłoki żołnierzy, które następnie ekshumowano i przewieziono do [[Mogilno|Mogilna]]<ref name=":0" />
+* Płyta za naszą i waszą wolność – pomnik, który upamiętnia 17 żołnierzy radzieckich poległych na terenie Trzemeszna. Znajduje się na placu [[Michał Mateusz Kosmowski|Michała Kościeszy Kosmowskiego]] w Trzemesznie, gdzie 2 maja 1945 roku w zbiorowej mogile były złożone zwłoki żołnierzy, które następnie ekshumowano i przewieziono do [[Mogilno|Mogilna]]<ref name=":0" />
 == Komunikacja ==
@@ Linia 125: / Linia 146: @@
 Działa również komunikacja autobusowa do okolicznych miejscowości, obsługiwana przez GPKS Gniezno, a także zamiejscową bazę PPKS Inowrocław w Mogilnie<ref name=":1" />.
-==Urodzeni w Trzemesznie==
+== Urodzeni w Trzemesznie ==
 W mieście urodzili się:
+* [[Edmund Nowicki]] – [[administratorzy gorzowscy|administrator apostolski w Gorzowie Wielkopolskim]] w latach 1945–1951, [[biskup koadiutor]] [[archidiecezja gdańska|diecezji gdańskiej]] w latach 1951–1964, [[biskupi gdańscy|biskup diecezjalny gdański]] w latach 1964–1971;
-* [[Jan Kiliński]] - bohater narodowy, pułkownik [[Insurekcja kościuszkowska|powstania kościuszkowskiego]].
+* [[Jan Kiliński]] – bohater narodowy, [[pułkownik]] [[Insurekcja kościuszkowska|powstania kościuszkowskiego]];
-* [[August Adam Jeske]] - polski pedagog, dziennikarz, pisarz, autor podręczników oraz popularyzator wiedzy{{odn|Sikorski|1903}}.
+* [[August Adam Jeske]] – polski pedagog, dziennikarz, pisarz, autor podręczników oraz popularyzator wiedzy{{odn|Sikorski|1903}}.
+W [[Trzemeszno (gmina)|gminie Trzemeszno]], a dokładniej we wsi [[Ławki (województwo wielkopolskie)|Ławki]] urodził się, kształcił i wychowywał [[Hipolit Cegielski]] – polski filolog, nauczyciel, przedsiębiorca, handlowiec, polityk i działacz propolski. Uczęszczał do [[Liceum Ogólnokształcące im. Michała Kosmowskiego w Trzemesznie|Gimnazjum w Trzemesznie]].
 == Zobacz też ==
@@ Linia 135: / Linia 157: @@
 == Przypisy ==
+<references>
-{{Przypisy|
 * <ref name="SgKP">{{cytuj stronę | url = http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XII/567| tytuł = Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, hasło „Trzemeszno”| opublikowany = nakł. Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego | data = 1892 | strony = 567-572| data dostępu = 2022-04-30}}</ref>
+* <ref name="populacja2016">{{Polska w liczbach|id=Trzemeszno|nazwa=Trzemeszno w liczbach|data dostępu=2016-01-12}}</ref>
-}}
+* <ref name="populacja2023">{{Polska w liczbach|id=Trzemeszno|nazwa=Trzemeszno w liczbach|data dostępu=2023-06-25}}</ref>
+</references>
 == Bibliografia ==
-* {{Cytuj książkę |nazwisko= Sikorski |imię=Saturnin |tytuł= [[Wielka encyklopedia powszechna ilustrowana]], t. 31-32, Instygator - Joel Manuel |data= 1903| wydawca= Drukarnia Aleksandra Tadeusza Jezierskiego| miejsce= Warszawa|strony= 911-912| odn=tak}}
+* {{Cytuj książkę |nazwisko= Sikorski |imię=Saturnin |tytuł= [[Wielka encyklopedia powszechna ilustrowana]], t. 31-32, Instygator – Joel Manuel |data= 1903| wydawca= Drukarnia Aleksandra Tadeusza Jezierskiego| miejsce= Warszawa|strony= 911-912| odn=tak}}
+* {{Cytuj książkę |nazwisko= Rakowski |imię=Kazimierz |tytuł= Powstanie poznańskie w 1848 roku... |data= 1900| wydawca= | miejsce= Lwów| odn=tak}}
 * [http://www.kpbc.umk.pl/publication/14104 Marcin Wiewióra, Zespół klasztorny kanoników regularnych w Trzemesznie w świetle badań archeologiczno-architektonicznych, Toruń 2000]
-* [[Czesław Łuczak]] (red.), "Dzieje Trzemeszna", Poznań 2002.
+* [[Czesław Łuczak]] (red.), „Dzieje Trzemeszna”, Poznań 2002.
 * Przemysław H. Dorszewski, Uposażenie i działalność gospodarcza klasztoru kanoników regularnych w Trzemesznie do początku XVI wieku, Olsztyn 2013.
 == Linki zewnętrzne ==
 * {{SgKP|XII|567|Trzemeszno}}
+* Audycja {{YouTube|id=agBctZ93kwY|title=„Mój Poznań, moja Wielkopolska – Trzemeszno, tradycje i historia”}}, [[Ratajska Telewizja Kablowa]]
 {{Miasta województwa wielkopolskiego}}

Miasta na prawach powiatu	Kalisz Konin Leszno Poznań
Miasta powiatowe	Chodzież Czarnków Gniezno Gostyń Grodzisk Wielkopolski Jarocin Kępno Koło Kościan Krotoszyn Międzychód Nowy Tomyśl Oborniki Ostrów Wielkopolski Ostrzeszów Piła Pleszew Rawicz Słupca Szamotuły Śrem Środa Wielkopolska Turek Wągrowiec Wolsztyn Września Złotów
Miasta gminne	Bojanowo Borek Wielkopolski Budzyń Buk Chocz Czempiń Czerniejewo Dąbie Dobra Dobrzyca Dolsk Golina Gołańcz Grabów nad Prosną Jaraczewo Jastrowie Jutrosin Kaczory Kleczew Kłecko Kłodawa Kobylin Kostrzyn Koźmin Wielkopolski Koźminek Kórnik Krajenka Krobia Krzywiń Krzyż Wielkopolski Książ Wielkopolski Luboń Lwówek Łobżenica Margonin Miasteczko Krajeńskie Miejska Górka Mieścisko Miłosław Mikstat Mosina Murowana Goślina Nekla Nowe Skalmierzyce Obrzycko Odolanów Okonek Opalenica Opatówek Osieczna Ostroróg Pniewy Pobiedziska Pogorzela Poniec Przedecz Puszczykowo Pyzdry Rakoniewice Raszków Rogoźno Rychtal Rychwał Rydzyna Sieraków Skoki Sompolno Stawiszyn Stęszew Sulmierzyce Swarzędz Szamocin Ślesin Śmigiel Trzcianka Trzemeszno Tuliszków Ujście Wieleń Wielichowo Witkowo Wronki Wyrzysk Wysoka Zagórów Zaniemyśl Zbąszyń Zduny Żerków

Wsie	Bieślin Cytrynowo Duszno Gołąbki Grabowo Jastrzębowo Kamieniec Kozłowo Kruchowo Lubiń Ławki Miaty Mijanowo Miława Niewolno Ochodza Ostrowite Popielewo Rudki Smolary Szydłowo Trzemżal Wydartowo Wymysłowo Zieleń
Osady	Brzozówiec Bystrzyca Dąbrowa Dysiek Folusz Huta Trzemeszeńska Ignalin Jerzykowo Kierzkowo Kocin Kozłówko Kurzegrzędy Pasieka Płaczkowo Powiadacze Szydłowo Drugie Święte
Kolonia	Lubinek

Miasta	Czerniejewo Gniezno Kłecko Trzemeszno Witkowo
Gminy miejskie	Gniezno
Gminy miejsko-wiejskie	Czerniejewo Kłecko Trzemeszno Witkowo
Gminy wiejskie	Gniezno Kiszkowo Łubowo Mieleszyn Niechanowo

Przynależność wojewódzka	woj. poznańskie (II RP) (1919–39) woj. poznańskie (1945–50) woj. bydgoskie (1950–75)
Miasta (1919–75)	Gębice (do 1934) Kruszwica (← 1932–38 →) Mogilno Pakość (do 1954 →) Strzelno (← od 1932) Trzemeszno
Gminy wiejskie zbiorowe (1934–54 i 1973–75)	Chełmce (do 1938 →) Dąbrowa (od 1973) Gębice Jeziora Wielkie (od 1973) Kruszwica (do 1938 →) Mogilno (od 1973) Mogilno-Wschód (do 1954) Mogilno-Zachód (do 1954) Orchowo (od 1973) Pakość (do 1954) Strzelno (od 1973) Strzelno-Południe (do 1954) Strzelno-Północ (do 1954) Trzemeszno
Gromady (1954–72)	Broniewice (1954–61) Ciechrz (1954–71) Czarnotul (1954–61) Dąbrowa (1954–72) Gębice (1954–72) Jeziora Wielkie (1954–72) Józefowo (1954–71) Kołodziejewo (1954–72) Kruchowo (1954–61) Kwieciszewo (1954–59) Markowice (1954–71) Mogilno (1959–72) Mokre (1954–71) Orchowo (1954–72) Ostrowo (1954–59) Padniewko Pakość (1954 →) Procyń (1954–59) Strzelno Klasztorne (1954–72) Szczepanowo (1954–61) Trzemeszno (1954–72) Trzemżal (1954–71) Włostowo (1954–61) Wójcin (1954–71) Wronowy (1954–71) Wszedzień (1954–59) Wydartowo (1954–59) Wylatowo (1954–71)