Przejdź do zawartości

Gujana: Różnice pomiędzy wersjami

Edytuj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycja
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
m →Dni świąteczne: po kropce robimy spację, int.
drobne merytoryczne
 
(Nie pokazano 9 wersji utworzonych przez 5 użytkowników)
Linia 1: Linia 1:
{{Inne znaczenia|państwa w Ameryce Południowej|[[Gujana (ujednoznacznienie)|inne znaczenia tego słowa]]}}
{{Inne znaczenia|państwa w Ameryce Południowej}}
{{Państwo infobox
{{Państwo infobox
|nazwa_polska = Kooperacyjna Republika Gujany
|nazwa = Kooperacyjna Republika Gujany
|nazwa_oryginalna = Co-operative Republic of Guyana
|nazwa oryginalna = {{K|en|Co-operative Republic of Guyana}}
|nazwa_dopełniacz = Gujany
|dopełniacz nazwy = Gujany
|flaga_obraz = Flag of Guyana.svg
|lata istnienia =
|herb_obraz = Coat of Arms of Guyana.svg
|herb = Coat of Arms of Guyana.svg
|dewiza = One People, One Nation, One Destiny
|godło =
|dewiza_język =
|flaga = Flag of Guyana.svg
|dewiza_polski = Jedni ludzie, jeden naród, jedno przeznaczenie
|dewiza = {{J|en|One People, One Nation, One Destiny}}<br />(Jedni ludzie, jeden naród, jedno przeznaczenie)
⚫
|hymn = [[Hymn Gujany|{{J|en|Dear Land of Guyana, of Rivers and Palms}}]]<br />(Drogi kraj Gujany, rzek i palm)
⚫
|lokalizacja_obraz = Guyana in its region.svg
|hymn audio = National Anthem of Guyana.ogg
|lokalizacja_obraz_opis =
|język_urzędowy = [[Język angielski|angielski]]
|ustrój polityczny = [[republika]]
|stolica = [[Georgetown]]
|konstytucja =
|ustrój_polityczny = [[republika]]
|stolica = [[Georgetown]]
|głowa_państwa = [[Irfaan Ali]]
|data powstania = [[26 maja]] [[1966]]
|data likwidacji =
|głowa_państwa_opis = [[prezydenci Gujany|prezydent]]
|szef_rządu = [[Mark Phillips (polityk)|Mark Phillips]]
|władca =
|szef_rządu_opis = [[premierzy Gujany|premier]]
|prezydent = [[Irfaan Ali]]
|powierzchnia = 214 970
|premier = [[Mark Phillips (polityk)|Mark Phillips]]
|powierzchnia_wód = 8,4%
|powierzchnia = 214 969 km²{{r|factbook}}
|ludność = 770 000{{r|IMF}}
|wysokość =
|ludność_rok = 2017
|rok = 2023
|gęstość = 3,5
|liczba ludności = 791 739{{r|factbook}}
|gęstość zaludnienia = 3,7 os./km²
|utworzenie_sposób = [[Niepodległość]]
|utworzenie_data = [[26 maja]] [[1966]]
|ISO 3166 = GY/GUY/328
|od_kogo = od [[Wielka Brytania|Wielkiej Brytanii]]
|waluta = [[dolar gujański]] (GYD)
|numer kierunkowy = +592
|religia_dominująca = [[chrześcijaństwo]]
|waluta_nazwa = [[dolar gujański]]
|domena = [[.gy]]
|waluta_symbol = GYD
|kod samochodowy = GUY
|UTC = –4
|kod samolotowy = 8R
|strefa czasowa = [[Uniwersalny czas koordynowany|UTC]] –4
⚫
|hymn = <center>[[Plik:National Anthem of Guyana.ogg]]</center>[[Hymn Gujany|Dear Land of Guyana, of Rivers and Palms]]
|hymn_nazwa_polska = Drogi kraj Gujany, rzek i palm
|narodowości =
|kod_ISO = GY/GUY/328
|język urzędowy = [[Język angielski|angielski]]
|domena = [[.gy]]
|religia dominująca = [[chrześcijaństwo]]
|kod_samochodowy = GUY
|terytoria zależne =
|terytoria autonomiczne =
⚫
|kod_samolotowy = 8R
|numer_kierunkowy = +592
|pkb rok = 2023
⚫
|pkb = 16,31 mld<ref name="IMF">Dane dotyczące PKB na podstawie szacunków [[Międzynarodowy Fundusz Walutowy|Międzynarodowego Funduszu Walutowego]] na rok 2023: {{cytuj stronę |url = https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2018/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=87&pr.y=6&sy=2016&ey=2023&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=914&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a= |tytuł = World Economic Outlook Database, April 2023 |autor = International Monetary Fund |język = en |data dostępu = 2023-05-21}}</ref> [[dolar amerykański|USD]]
⚫
|mapa_obraz = Guyana-CIA WFB Map.png
|commons = Category:Guyana
|pkb na osobę = 20 540{{r|IMF}} [[dolar amerykański|USD]]
|quote = Gujana
|pkb psn rok = 2023
|wikisłownik = Gujana
|pkb psn = 48,16 mld{{r|IMF}} [[Dolar międzynarodowy|dolarów międzynar.]]
⚫
|pkb psn na osobę = 60 648{{r|IMF}} [[Dolar międzynarodowy|dolarów międzynar.]]
⚫
|pkb_rok = 2023
⚫
|mapa = Guyana-CIA WFB Map.png
⚫
|pkb = 16,31 mld<ref name="IMF">Dane dotyczące PKB na podstawie szacunków [[Międzynarodowy Fundusz Walutowy|Międzynarodowego Funduszu Walutowego]] na rok 2023: {{cytuj stronę |url = https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2018/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=87&pr.y=6&sy=2016&ey=2023&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=914&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a= |tytuł = World Economic Outlook Database, April 2023 |autor = International Monetary Fund |język = en |data dostępu = 2023-05-21}}</ref> [[dolar amerykański|USD]]
|pkb_osoba = 20 540{{r|IMF}} [[dolar amerykański|USD]]
|alt mapy =
|pkb_ppp_rok = 2023
|opis mapy =
⚫
|lokalizacja mapa = Guyana in its region.svg
|pkb_ppp = 48,16 mld{{r|IMF}} [[Dolar międzynarodowy|dolarów międzynar.]]
|nazwa lokalizacji =
⚫
|pkb_ppp_osoba = 60 648{{r|IMF}} [[Dolar międzynarodowy|dolarów międzynar.]]
|opis lokalizacji =
⚫
|kod mapy =
|współrzędne =
|opis miejsca =
|commons = Category:Guyana
⚫
|wikinews =
|wikicytaty = Gujana
|wikisłownik = Gujana
}}
}}
'''Gujana''' ([[Język angielski|ang.]] ''Guyana''), oficjalnie '''Kooperacyjna Republika Gujany''' ([[Język angielski|ang.]] ''Co-operative Republic of Guyana'') – [[państwo]] w [[Ameryka Południowa|Ameryce Południowej]], nad [[Ocean Atlantycki|Oceanem Atlantyckim]], graniczące na północnym zachodzie z [[Wenezuela|Wenezuelą]] (743&nbsp;km), na południowym zachodzie i południu z [[Brazylia|Brazylią]] (1119&nbsp;km), a na wschodzie z [[Surinam]]em (600&nbsp;km). Przebieg granicy Gujany z Wenezuelą i Surinamem jest kwestionowany przez oba te państwa.
'''Gujana''' ({{ang.|Guyana}}), oficjalnie '''Kooperacyjna Republika Gujany''' ({{k|en|Co-operative Republic of Guyana}}) – [[państwo]] w północnej części [[Ameryka Południowa|Ameryki Południowej]], w obrębie większego regionu również zwanego [[Gujana (region)|Gujaną]]. Jedno z najmniejszych państw na kontynencie, zajmuje powierzchnię 214&nbsp;969&nbsp;km²{{u|mniejsze-pow}}, a zamieszkane jest przez 791&nbsp;739 osób (2023, szac.){{u|mniejsze-lud}}{{r|factbook}}.

Państwo położone jest nad [[Ocean Atlantycki|Oceanem Atlantyckim]], sąsiaduje z [[Surinam]]em na wschodzie, [[Brazylia|Brazylią]] na południu i [[Wenezuela|Wenezuelą]] na zachodzie. Przebieg granic jest kwestią sporną. Wenezuela wysuwa roszczenia do obszaru na zachód od rzeki [[Essequibo (rzeka)|Essequibo]] ([[Guayana Esequiba]], około 2/3 terytorium Gujany{{r|bbc2023}}), a Surinam do obszaru {{link-interwiki|Q=Q5671580|Tigri}} (ok. 15&nbsp;000&nbsp;km²). Początki obu sporów wywodzą się z okresu [[kolonializm|kolonialnego]], poprzedzającego niepodległość Gujany{{r|brit}}. Znaczna część kraju jest [[nizina|nizinna]] ([[Nizina Gujańska]]). Na południu i zachodzie znajdują się obszary [[wyżyna|wyżynne]] ([[Wyżyna Gujańska]]), przechodzące w [[góra|góry]] ([[Pacaraima]], {{link-interwiki|Q=Q3621380|Acarai}}){{r|brit|pwn}}. Przeważa [[Klasyfikacja klimatów Köppena#Klimaty tropikalne (A)|klimat tropikalny]]{{r|factbook}}. Około 3/4 powierzchni kraju zajmują [[wilgotny las równikowy|wilgotne lasy równikowe]]; na południowym zachodzie – [[sawanna]] [[Rupununi (sawanna)|Rupununi]]{{r|brit}}.

Gujana jest [[republika parlamentarna|republiką parlamentarną]]. Stolicą i największym miastem jest [[Georgetown]]. Ludność skoncentrowana jest w pasie nadmorskim, szczególnie w północno-wschodniej części kraju. Niski poziom [[urbanizacja|urbanizacji]] (27% w 2020 r.). Większą część ludności stanowią osoby pochodzenia [[subkontynent indyjski|indyjskiego]] (40% ogółu) i [[afryka]]ńskiego (30%), potomkowie [[niewolnictwo|niewolników]] sprowadzonych w czasach kolonialnych do pracy na tutejszych [[plantacja]]ch [[trzcina cukrowa|trzciny cukrowej]]{{u|kontrakt}}. Około 20% stanowi ludność o mieszanym pochodzeniu, a 10% rdzenna ludność [[Indianie Ameryki Południowej|indiańska]]{{r|brit|factbook}}. Zróżnicowana struktura wyznaniowa – [[chrześcijaństwo|chrześcijanie]] różnych wyznań stanowią nieco ponad 60% ogółu, [[hinduizm|hindusi]] blisko 25% (2012 r.){{r|factbook}}. Gujana jest jedynym państwem na kontynencie południowoamerykańskim z [[język angielski|językiem angielskim]] jako [[język urzędowy|urzędowym]]. Kraj bywa zaliczany do [[Karaiby|Karaibów]] ze względu na podobieństwo kulturowe do anglojęzycznych państw na [[Antyle|Antylach]]{{r|brit}}.

Obszar Gujany zamieszkany był przez plemiona indiańskie prawdopodobnie od I wieku p.n.e. Pod koniec XVI wieku jego kolonizacji podjęli się [[Republika Zjednoczonych Prowincji|Holendrzy]] (kolonie [[Essequibo (kolonia)|Essequibo]], [[Demerara]] i {{link-interwiki|Q=Q675322|Berbice (kolonia)|tekst=Berbice}}). Po burzliwym okresie [[wojny napoleońskie|wojen napoleońskich]], zakończonych w 1815 roku, obszar znalazł się w posiadaniu [[Wielka Brytania|Brytyjczyków]], którzy w 1831 roku połączyli odrębne dotychczas kolonie w jedno terytorium o nazwie [[Gujana Brytyjska]]. W 1966 roku kraj uzyskał niepodległość. W pierwszych dwóch dekadach, pod rządami [[Forbes Burnham|Forbesa Burnhama]], Gujana objęła kurs na [[socjalizm]]; proces liberalizacji gospodarki zapoczątkowany został w latach 80. XX wieku{{r|brit}}.

Gospodarka Gujany w dużej mierze opiera się na [[rolnictwo|rolnictwie]] i [[górnictwo|górnictwie]], w szczególności na uprawie trzciny cukrowej i [[ryż]]u oraz wydobyciu [[boksyt]]ów i [[złoto|złota]]. W 2015 roku w wodach przybrzeżnych tego kraju odkryto znaczne złoża [[ropa naftowa|ropy naftowej]], których eksploatacja ma według prognoz ożywić stagnującą gospodarkę. Mimo że Gujana posiada najwyższy wskaźnik parytetu siły nabywczej w całej Ameryce Południowej{{r|IMF}}, to 1/3 społeczeństwa żyje poniżej [[bieda|progu ubóstwa]]. Do głównych przeszkód w rozwoju należą [[drenaż mózgów]] (ponad 80% Gujańczyków z [[wykształcenie wyższe|wyższym wykształceniem]] [[emigracja|emigrowało]] z kraju) oraz słabo rozwinięta [[infrastruktura]]{{r|brit|factbook}}.


== Geografia ==
== Geografia ==
Linia 58: Linia 74:
Nad oceanem rozciąga się pas płaskich, błotnistych [[Nizina|nizin]], sięgających od 8 do 65&nbsp;km w głąb lądu. [[Wybrzeże]] porastają [[Namorzyny|lasy namorzynowe]]. Część terenów stanowią [[Depresja (geografia)|depresje]] zabezpieczone systemem kanałów i tam.
Nad oceanem rozciąga się pas płaskich, błotnistych [[Nizina|nizin]], sięgających od 8 do 65&nbsp;km w głąb lądu. [[Wybrzeże]] porastają [[Namorzyny|lasy namorzynowe]]. Część terenów stanowią [[Depresja (geografia)|depresje]] zabezpieczone systemem kanałów i tam.


Gujanę charakteryzuje [[klimat]] równikowy z wysoką [[Temperatura|temperaturą]] powietrza przez cały rok. Temperatura na wybrzeżu waha się od 20 do 26,8&nbsp;°C, a w głębi kraju od 18 do 39&nbsp;°C. Klimat wybrzeża łagodzony jest przez północno-wschodnie wiatry.<br />
Gujanę charakteryzuje [[klimat]] równikowy z wysoką [[Temperatura|temperaturą]] powietrza przez cały rok. Temperatura na wybrzeżu waha się od 20 do 26,8&nbsp;°C, a w głębi kraju od 18 do 39&nbsp;°C. Klimat wybrzeża łagodzony jest przez północno-wschodnie wiatry.

Opady występują sezonowo w okresie maj-czerwiec oraz grudzień-styczeń. Średnia roczna suma opadów waha się od 1200&nbsp;mm na wyżynie do 3000&nbsp;mm na wybrzeżu.
Opady występują sezonowo w okresie maj-czerwiec oraz grudzień-styczeń. Średnia roczna suma opadów waha się od 1200&nbsp;mm na wyżynie do 3000&nbsp;mm na wybrzeżu.

Gujana graniczy z trzema państwami (w nawiasach długość granic lądowych): [[Brazylia|Brazylią]] (1308&nbsp;km), [[Surinam]]em (836&nbsp;km; wzdłuż rzeki [[Corantijn|Courantyne]]) oraz [[Wenezuela|Wenezuelą]] (789&nbsp;km). Przebieg granicy Gujany z Wenezuelą i Surinamem jest kwestionowany przez oba te państwa{{r|factbook}}.


=== Wody ===
=== Wody ===
==== Sieć rzeczna ====
==== Sieć rzeczna ====
Sieć rzeczna Gujany jest gęsta i dobrze rozwinięta. Najdłuższa rzeka Gujany to [[Essequibo (rzeka)|Essequibo]] (ok. 1000&nbsp;km), uchodząca szeroką [[Delta rzeki|deltą]] do [[Ocean Atlantycki|Oceanu Atlantyckiego]]. Na jej lewych dopływach znajdują się liczne [[wodospady]], z których najwyższy jest [[Kaieteur]] na rzece [[Potaro]] (225 m). Do większych rzek Gujany należą również: [[Mazaruni]], [[Cuyuni]], [[Berbice]] oraz [[Corantijn|Courantyne]]<ref>{{cytuj|autor=Sirvaitis K.|url=https://books.google.pl/books?id=wYhlED1A8dUC&pg=PA12&lpg=PA12&dq=guyana+rivers&source=bl&ots=C6MVrgiXRT&sig=ACfU3U3K4MIkFF0zfDKAHAMmWku2X4ol0Q&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwjHzcnl1NLjAhVmwIsKHVO8Dyw4ChDoATADegQIBxAB#v=onepage&q=guyana%20rivers&f=false |tytuł=Guyana in Pictures|data= 2009 |isbn=1575059630|s= 12, 13|język=en}}</ref>.
Sieć rzeczna Gujany jest gęsta i dobrze rozwinięta. Najdłuższa rzeka Gujany to [[Essequibo (rzeka)|Essequibo]] (ok. 1000&nbsp;km), uchodząca szeroką [[Delta rzeki|deltą]] do [[Ocean Atlantycki|Oceanu Atlantyckiego]]. Na jej lewych dopływach znajdują się liczne [[wodospady]], z których najwyższy jest [[Kaieteur]] na rzece [[Potaro]] (225 m). Do większych rzek Gujany należą również: [[Mazaruni]], [[Cuyuni]], [[Berbice (rzeka)|Berbice]] oraz [[Corantijn|Courantyne]]<ref>{{cytuj|autor=Sirvaitis K.|url=https://books.google.pl/books?id=wYhlED1A8dUC&pg=PA12&lpg=PA12&dq=guyana+rivers&source=bl&ots=C6MVrgiXRT&sig=ACfU3U3K4MIkFF0zfDKAHAMmWku2X4ol0Q&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwjHzcnl1NLjAhVmwIsKHVO8Dyw4ChDoATADegQIBxAB#v=onepage&q=guyana%20rivers&f=false |tytuł=Guyana in Pictures|data= 2009 |isbn=1575059630|s= 12, 13|język=en}}</ref>.


=== Gleby ===
=== Gleby ===
Linia 69: Linia 88:


== Historia ==
== Historia ==
Wybrzeża Ameryki Południowej współczesnej Gujany Europejczycy odkryli i zaczęli eksplorować na początku XVI wieku. Mieszkali tu wówczas [[Indianie Ameryki Południowej|Indianie południowoamerykańscy]] z plemion [[Arawak]]ów. Utworzenie kolonii brytyjskiej – Gujany Brytyjskiej datuje się na 1831; graniczyła z Gujaną Holenderską (dziś Surinam), a nieco dalej na południowy wschód znajdowała [[Kolonia (geografia polityczna)|kolonia]] [[Francja|francuska]] – [[Gujana Francuska]], do dziś pozostająca [[Terytorium zależne|terytorium zależnym]] tej europejskiej metropolii. Po zakończeniu [[I wojna światowa|I wojny światowej]] doszło do ożywienia sytuacji politycznej. W rok po zakończeniu konfliktu powstał pierwszy związek zawodowy w regionie Karaibów, a mianowicie Związek Pracy Gujany Brytyjskiej. W 1928 roku Gujana otrzymała status kolonii Korony. Pod koniec lat 30. doszło do prężniejszego działania związków zawodowych. Czas ten jednak splótł się z konfliktami między ludnością czarnoskórą a hinduską. W 1943 roku poszerzono autonomię kraju. W 1951 roku powstał gujański ruch niepodległościowy – [[Ludowa Partia Postępowa]], mająca charakter lewicowy. Partia zwyciężyła w wyborach z 1953 roku, co spowodowało interwencję zbrojną wojsk brytyjskich, które odsunęły partię od władzy, osadziły wielu jej przywódców w więzieniach i wprowadziły stan wyjątkowy<ref>{{Cytuj|autor = Euclid A Rose |tytuł = Dependency and Socialism in the Modern Caribbean: Superpower Intervention in Guyana, Jamaica, and Grenada, 1970–1985 |data = 2002 |isbn = 978-0-7391-0448-4 |miejsce = Lanham |wydawca = Lexington Books |s = 57 |oclc = 51109784}}</ref>. W 1955 roku w ramach ruchu niepodległościowego doszło do rozłamu (po części spowodowanego przez działalność władz kolonialnych)<ref>Mars, Perry & Alma H. Young (2004). ''Caribbean Labor and Politics: Legacies of Cheddi Jagan and Michael Manley''. Detroit: Wayne State University Press. s. xviii. {{ISBN|978-0-8143-3211-5}}.</ref>, w wyniku którego powstał bardziej umiarkowany, jednakże wciąż lewicowy Ludowy Kongres Narodowy, który stał się ugrupowaniem popieranym przez ludność czarnoskórą oraz władze brytyjskie. Od czasu rozłamu Ludowa Partia Postępowa stała się partią prezentującą głównie interes ludności pochodzenia hinduskiego. Partia Postępowa ponowne rządy objęła w 1957 i kontynuowała działania zmierzające do uzyskania przez kraj niepodległości<ref>{{cytuj|autor=Palmer, Colin A. |data=2010|tytuł=Cheddi Jagan and the Politics of Power: British Guiana’s Struggle for Independence'|wydawca=Chapel Hill: University of North Carolina Press|s= 247, 248|isbn=978-0-8078-3416-9|język=en}}</ref>.
Wybrzeża Ameryki Południowej współczesnej Gujany Europejczycy odkryli i zaczęli eksplorować na początku XVI wieku. Mieszkali tu wówczas [[Indianie Ameryki Południowej|Indianie południowoamerykańscy]] z plemion [[Arawak]]ów. Utworzenie kolonii brytyjskiej – [[Gujana Brytyjska|Gujany Brytyjskiej]] datuje się na 1831; graniczyła z Gujaną Holenderską (dziś Surinam), a nieco dalej na południowy wschód znajdowała [[Kolonia (geografia polityczna)|kolonia]] [[Francja|francuska]] – [[Gujana Francuska]], do dziś pozostająca [[Terytorium zależne|terytorium zależnym]] tej europejskiej metropolii. Po zakończeniu [[I wojna światowa|I wojny światowej]] doszło do ożywienia sytuacji politycznej. W rok po zakończeniu konfliktu powstał pierwszy związek zawodowy w regionie Karaibów, a mianowicie Związek Pracy Gujany Brytyjskiej. W 1928 roku Gujana otrzymała status kolonii Korony. Pod koniec lat 30. doszło do prężniejszego działania związków zawodowych. Czas ten jednak splótł się z konfliktami między ludnością czarnoskórą a hinduską. W 1943 roku poszerzono autonomię kraju. W 1951 roku powstał gujański ruch niepodległościowy – [[Ludowa Partia Postępowa]], mająca charakter lewicowy. Partia zwyciężyła w wyborach z 1953 roku, co spowodowało interwencję zbrojną wojsk brytyjskich, które odsunęły partię od władzy, osadziły wielu jej przywódców w więzieniach i wprowadziły stan wyjątkowy<ref>{{Cytuj|autor = Euclid A Rose |tytuł = Dependency and Socialism in the Modern Caribbean: Superpower Intervention in Guyana, Jamaica, and Grenada, 1970–1985 |data = 2002 |isbn = 978-0-7391-0448-4 |miejsce = Lanham |wydawca = Lexington Books |s = 57 |oclc = 51109784}}</ref>. W 1955 roku w ramach ruchu niepodległościowego doszło do rozłamu (po części spowodowanego przez działalność władz kolonialnych)<ref>Mars, Perry & Alma H. Young (2004). ''Caribbean Labor and Politics: Legacies of Cheddi Jagan and Michael Manley''. Detroit: Wayne State University Press. s. xviii. {{ISBN|978-0-8143-3211-5}}.</ref>, w wyniku którego powstał bardziej umiarkowany, jednakże wciąż lewicowy Ludowy Kongres Narodowy, który stał się ugrupowaniem popieranym przez ludność czarnoskórą oraz władze brytyjskie. Od czasu rozłamu Ludowa Partia Postępowa stała się partią prezentującą głównie interes ludności pochodzenia hinduskiego. Partia Postępowa ponowne rządy objęła w 1957 i kontynuowała działania zmierzające do uzyskania przez kraj niepodległości<ref>{{cytuj|autor=Palmer, Colin A. |data=2010|tytuł=Cheddi Jagan and the Politics of Power: British Guiana’s Struggle for Independence'|wydawca=Chapel Hill: University of North Carolina Press|s= 247, 248|isbn=978-0-8078-3416-9|język=en}}</ref>.


W 1964 roku władzę objął Ludowy Kongres Narodowy. Brytyjczycy przyznali niepodległość Gujanie w 1966, a cztery lata później stała się ona [[republika|republiką]]. Państwo pozostało członkiem brytyjskiej [[Wspólnota Narodów|Wspólnoty Narodów]]. Mimo niepodległości, lewicowe skłonności rządu Gujany nie spodobały się rządowi [[Stany Zjednoczone|Stanów Zjednoczonych]], który przez działania [[Centralna Agencja Wywiadowcza|CIA]] próbował ingerować w sprawy wewnętrzne kraju przez cały okres [[zimna wojna|zimnej wojny]]<ref>{{cytuj |tytuł = US Declassified Documents (1964–1968) (Foreign Relations, 1964-1968, Volume XXXII, Dominican Republic; Cuba; Haiti; Guyana) |data = kwi 2005 |opublikowany = Guyana News and Information |url = http://www.guyana.org/govt/US-declassified-documents-1964-1968.html}}</ref>{{doprecyzuj|które sekcje?|data=2022-02}}. Mimo amerykańskiej niechęci rząd rozpoczął program [[socjalizm|socjalistycznych]] reform. W okresie zimnej wojny Gujana pozostała neutralna, a militarną współpracę wojskową nawiązała z państwami takimi jak [[Brazylia]], [[Gwinea]], [[Korea Północna|KRL-D]], [[Somalia]], [[Jugosławia]] i [[Kuba]]<ref name="bio">{{cytuj |tytuł = About David |data dostępu = 2011-07-04 |opublikowany = davidgrangercampaign.com |archiwum = https://web.archive.org/web/20110216084107/http://www.davidgrangercampaign.com/about.htm |język = en}}</ref>. Na początku lat '70. doszło do szerokich akcji protestacyjnych, których celem było odzyskanie ziem przodków przez bezrolnych z rąk właścicieli przemysłu cukrowego i rządu. Akcja ta okazała się połowicznym sukcesem protestujących i zmianami w prawie gruntowym kraju<ref>{{Cytuj|autor = Sara Abraham |tytuł = Labour and the multiracial project in the Caribbean: its history and its promise |data = 2007 |isbn = 978-0-7391-1686-9 |miejsce = Lanham |wydawca = Lexington Books |s = 117, 118 |oclc = 123912606}}</ref>. W 1978 r. w kraju miało miejsce zbiorowe samobójstwo kultowe, dokonane przez dziewięciuset Amerykanów, członków sekty [[Świątynia Ludu]] pastora [[Jim Jones (przywódca sekty)|Jima Jonsa]]. W 1983 do zachodniej części Gujany wysunęła żądania terytorialne sąsiednia Wenezuela. W 1985 roku porzucono program socjalistycznych reform i skierowano gospodarkę na tory wolnorynkowe. W 1992 roku do władzy doszła opozycyjna Partia Postępowa. W XXI wieku kontynuowany był spór graniczny Gujany z Wenezuelą i [[Surinam]]em<ref>{{encyklopedia PWN|id = 4574195|tytuł=Gujana. Historia|data dostępu=2015-05-17}}</ref><ref>{{cytuj|url=http://portalwiedzy.onet.pl/70343,,,,gujana,haslo.html|tytuł=Gujana|opublikowany=portalwiedzy.pl|data dostępu=2015-05-17|archiwum=https://web.archive.org/web/20150915042234/http://portalwiedzy.onet.pl/70343,,,,gujana,haslo.html|zarchiwizowano=2015-09-15}}</ref><ref>{{Cytuj |url=http://www.ppp-civic.org/history/historyppp.htm |tytuł=History of the People’s Progressive Party |opublikowany=www.ppp-civic.org |data dostępu=2017-11-23}}</ref>.
W 1964 roku władzę objął Ludowy Kongres Narodowy. Brytyjczycy przyznali niepodległość Gujanie w 1966, a cztery lata później stała się ona [[republika|republiką]]. Państwo pozostało członkiem brytyjskiej [[Wspólnota Narodów|Wspólnoty Narodów]]. Mimo niepodległości, lewicowe skłonności rządu Gujany nie spodobały się rządowi [[Stany Zjednoczone|Stanów Zjednoczonych]], który przez działania [[Centralna Agencja Wywiadowcza|CIA]] próbował ingerować w sprawy wewnętrzne kraju przez cały okres [[zimna wojna|zimnej wojny]]<ref>{{cytuj |tytuł = US Declassified Documents (1964–1968) (Foreign Relations, 1964-1968, Volume XXXII, Dominican Republic; Cuba; Haiti; Guyana) |data = kwi 2005 |opublikowany = Guyana News and Information |url = http://www.guyana.org/govt/US-declassified-documents-1964-1968.html}}</ref>{{doprecyzuj|które sekcje?|data=2022-02}}. Mimo amerykańskiej niechęci rząd rozpoczął program [[socjalizm|socjalistycznych]] reform. W okresie zimnej wojny Gujana pozostała neutralna, a militarną współpracę wojskową nawiązała z państwami takimi jak [[Brazylia]], [[Gwinea]], [[Korea Północna]], [[Somalia]], [[Jugosławia]] i [[Kuba]]<ref name="bio">{{cytuj |tytuł = About David |data dostępu = 2011-07-04 |opublikowany = davidgrangercampaign.com |archiwum = https://web.archive.org/web/20110216084107/http://www.davidgrangercampaign.com/about.htm |język = en}}</ref>. Na początku lat '70. doszło do szerokich akcji protestacyjnych, których celem było odzyskanie ziem przodków przez bezrolnych z rąk właścicieli przemysłu cukrowego i rządu. Akcja ta okazała się połowicznym sukcesem protestujących i zmianami w prawie gruntowym kraju<ref>{{Cytuj|autor = Sara Abraham |tytuł = Labour and the multiracial project in the Caribbean: its history and its promise |data = 2007 |isbn = 978-0-7391-1686-9 |miejsce = Lanham |wydawca = Lexington Books |s = 117, 118 |oclc = 123912606}}</ref>. W 1978 r. w kraju miało miejsce zbiorowe samobójstwo kultowe, dokonane przez dziewięciuset Amerykanów, członków sekty [[Świątynia Ludu]] pastora [[Jim Jones (przywódca sekty)|Jima Jonsa]]. W 1983 do zachodniej części Gujany wysunęła żądania terytorialne sąsiednia Wenezuela. W 1985 roku porzucono program socjalistycznych reform i skierowano gospodarkę na tory wolnorynkowe. W 1992 roku do władzy doszła opozycyjna Partia Postępowa. W XXI wieku kontynuowany był spór graniczny Gujany z Wenezuelą i [[Surinam]]em<ref>{{encyklopedia PWN|id = 4574195|tytuł=Gujana. Historia|data dostępu=2015-05-17}}</ref><ref>{{cytuj|url=http://portalwiedzy.onet.pl/70343,,,,gujana,haslo.html|tytuł=Gujana|opublikowany=portalwiedzy.pl|data dostępu=2015-05-17|archiwum=https://web.archive.org/web/20150915042234/http://portalwiedzy.onet.pl/70343,,,,gujana,haslo.html|zarchiwizowano=2015-09-15}}</ref><ref>{{Cytuj |url=http://www.ppp-civic.org/history/historyppp.htm |tytuł=History of the People’s Progressive Party |opublikowany=www.ppp-civic.org |data dostępu=2017-11-23}}</ref>.


== Ustrój polityczny ==
== Ustrój polityczny ==
Linia 103: Linia 122:
=== Religia ===
=== Religia ===
{{osobny artykuł|Protestantyzm w Gujanie}}
{{osobny artykuł|Protestantyzm w Gujanie}}
Struktura religijna kraju w 2015 roku, według ''The Association of Religion Data Archives''<ref>{{Cytuj |język=en |tytuł = Guyana |data = |data dostępu = 2019-07-14 |opublikowany = The ARDA |url = http://www.thearda.com/internationalData/countries/Country_102_2.asp}}</ref>:
Struktura religijna kraju w 2015 roku, według ''The Association of Religion Data Archives''<ref>{{Cytuj |język=en |tytuł = Guyana |data = |data dostępu = 2019-07-14 |opublikowany = The ARDA |url = https://archive.ph/20130730060432/http://www.thearda.com/internationalData/countries/Country_102_2.asp}}</ref>:
* [[protestantyzm|protestanci]] – 41,6%:
* [[protestantyzm|protestanci]] – 41,6%:
** [[pentekostalizm|zielonoświątkowcy]] – 24,6%,
** [[pentekostalizm|zielonoświątkowcy]] – 24,6%,
** [[Kościół Adwentystów Dnia Siódmego|adwentyści dnia siódmego]]<ref name=":0">{{Cytuj |tytuł = South America: Guyana – The World Factbook – Central Intelligence Agency |data dostępu = 2019-07-14 |opublikowany = www.cia.gov |url = https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/gy.html |archiwum = https://web.archive.org/web/20181226054920/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/gy.html |zarchiwizowano = 2018-12-26 }}</ref>,
** [[Kościół Adwentystów Dnia Siódmego|adwentyści dnia siódmego]]<ref name=":0">{{Cytuj |tytuł = South America: Guyana – The World Factbook – Central Intelligence Agency |data dostępu = 2019-07-14 |opublikowany = www.cia.gov |url = https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/gy.html |archiwum = https://web.archive.org/web/20181226054920/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/gy.html |zarchiwizowano = 2018-12-26}}</ref>,
** [[anglikanizm|anglikanie]] – 4,7%,
** [[anglikanizm|anglikanie]] – 4,7%,
* [[Hinduizm|hinduiści]] – 23,3%,
* [[Hinduizm|hinduiści]] – 23,3%,
Linia 137: Linia 156:
W 2018 roku Gujana podjęła starania zrównoważenia produkcji energii elektrycznej z paliw kopalnych i ze źródeł odnawialnych. W tym celu zaplanowano wspierane rozwoju projektów hydroenergetycznych oraz produkcji energii słonecznej i wiatrowej. Kraj ma duży i niewykorzystany potencjał wytwarzania energii wiatrowej<ref>{{Cytuj |tytuł = Guyana – Energy |data = |data dostępu = 2019-07-26 |opublikowany = www.export.gov |url = https://www.export.gov/article?id=Guyana-Energy |język = en}}</ref>.
W 2018 roku Gujana podjęła starania zrównoważenia produkcji energii elektrycznej z paliw kopalnych i ze źródeł odnawialnych. W tym celu zaplanowano wspierane rozwoju projektów hydroenergetycznych oraz produkcji energii słonecznej i wiatrowej. Kraj ma duży i niewykorzystany potencjał wytwarzania energii wiatrowej<ref>{{Cytuj |tytuł = Guyana – Energy |data = |data dostępu = 2019-07-26 |opublikowany = www.export.gov |url = https://www.export.gov/article?id=Guyana-Energy |język = en}}</ref>.


Większość obecnie produkowanej energii (2019) pochodzi z paliw kopalnych. Transmisją i dystrybucją zajmuje się państwowa spółka Guyana Power and Light Inc (GPL)<ref>{{Cytuj |tytuł = Sectors |data dostępu = 2019-07-26 |opublikowany = Commonwealth of Nations |url = http://www.commonwealthofnations.org/sectors-guyana/business/electricity_and_power/ |język = en-US}}</ref>. Wśród producentów energii znajduje się państwowa spółka Power Producers and Distributors Incorporated (PPDI) powstała w 2016 roku. Przejęła ona 4 elektrownie fińskiej firmy Wartsila o mocy<ref>{{Cytuj |autor = Staff Reporter |tytuł = Power plants approaching expiration |data = 2017-07-03 |data dostępu = 2019-07-26 |opublikowany = Guyana Chronicle |url = http://guyanachronicle.com/2017/07/03/power-plants-approaching-expiration |język = en-US}}</ref>: Garden of Eden – 22 MW<ref>{{Cytuj |tytuł = Garden of Eden Plant – Power Producers and Distributors Inc. |data dostępu = 2019-07-26 |opublikowany = ppdi.gy |url = https://ppdi.gy/index.php/en/power-plants/garden-of-eden|język=en}}</ref>, w Kingston są dwie elektrownie – jedna o mocy 22 MW<ref>{{Cytuj |tytuł = Kingston #1 Plant – Power Producers and Distributors Inc. |data dostępu = 2019-07-26 |opublikowany = ppdi.gy |url = http://web.archive.org/web/20190726171940/https://ppdi.gy/index.php/en/power-plants/kingston-1|język=en}}</ref>, a druga 36,3 MW<ref>{{Cytuj |tytuł = Kingston #2 Plant – Power Producers and Distributors Inc. |data dostępu = 2019-07-26 |opublikowany = ppdi.gy |url = https://ppdi.gy/index.php/en/power-plants/kingston-2|język=en}}</ref>. Czwarta elektrownia o mocy 26,4 MW znajduje się we Vreed-en-Hoop<ref>{{Cytuj |tytuł = Vreed-en-Hoop Plant – Power Producers and Distributors Inc. |data dostępu = 2019-07-26 |opublikowany = ppdi.gy |url = https://ppdi.gy/index.php/en/power-plants/vreed-en-hoop|język=en}}</ref>.
Większość obecnie produkowanej energii (2019) pochodzi z paliw kopalnych. Transmisją i dystrybucją zajmuje się państwowa spółka Guyana Power and Light Inc (GPL)<ref>{{Cytuj |tytuł = Sectors |data dostępu = 2019-07-26 |opublikowany = Commonwealth of Nations |url = http://www.commonwealthofnations.org/sectors-guyana/business/electricity_and_power/ |język = en}}</ref>. Wśród producentów energii znajduje się państwowa spółka Power Producers and Distributors Incorporated (PPDI) powstała w 2016 roku. Przejęła ona 4 elektrownie fińskiej firmy Wartsila o mocy<ref>{{Cytuj |autor = Staff Reporter |tytuł = Power plants approaching expiration |data = 2017-07-03 |data dostępu = 2019-07-26 |opublikowany = Guyana Chronicle |url = http://guyanachronicle.com/2017/07/03/power-plants-approaching-expiration |język = en}}</ref>: Garden of Eden – 22 MW<ref>{{Cytuj |tytuł = Garden of Eden Plant – Power Producers and Distributors Inc. |data dostępu = 2019-07-26 |opublikowany = ppdi.gy |url = https://ppdi.gy/index.php/en/power-plants/garden-of-eden|język=en}}</ref>, w Kingston są dwie elektrownie – jedna o mocy 22 MW<ref>{{Cytuj |tytuł = Kingston #1 Plant – Power Producers and Distributors Inc. |data dostępu = 2019-07-26 |opublikowany = ppdi.gy |url = http://web.archive.org/web/20190726171940/https://ppdi.gy/index.php/en/power-plants/kingston-1|język=en}}</ref>, a druga 36,3 MW<ref>{{Cytuj |tytuł = Kingston #2 Plant – Power Producers and Distributors Inc. |data dostępu = 2019-07-26 |opublikowany = ppdi.gy |url = https://ppdi.gy/index.php/en/power-plants/kingston-2|język=en}}</ref>. Czwarta elektrownia o mocy 26,4 MW znajduje się we Vreed-en-Hoop<ref>{{Cytuj |tytuł = Vreed-en-Hoop Plant – Power Producers and Distributors Inc. |data dostępu = 2019-07-26 |opublikowany = ppdi.gy |url = https://ppdi.gy/index.php/en/power-plants/vreed-en-hoop|język=en}}</ref>.


=== Emisja gazów cieplarnianych ===
=== Emisja gazów cieplarnianych ===
Linia 144: Linia 163:
== Infrastruktura i transport ==
== Infrastruktura i transport ==
=== Transport lotniczy ===
=== Transport lotniczy ===
Główne międzynarodowe lotnisko [[Port lotniczy Georgetown]] znajduje się 41 km od Georgetown w Timehri<ref>{{Cytuj |tytuł = Sectors |data dostępu = 2019-07-26 |opublikowany = Commonwealth of Nations |url = http://www.commonwealthofnations.org/sectors-guyana/travel/transport/ |język = en-US}}</ref>. Drugie międzynarodowe lotnisko znajduje się 6 mil od Georgetown i nosi nazwę [[Port lotniczy Ogle|Ogle]]<ref>{{Cytuj |autor = |tytuł = Guyana by Air |data = |data dostępu = 2019-07-26 |url = https://exploreguyana.org/guyana-by-air/ |język = en-US}}</ref>. Pozostałe lotniska pełnią rolę [[Lista portów lotniczych w Gujanie|lotnisk krajowych]].{{mapa lokalizacyjna
Główne międzynarodowe lotnisko [[Port lotniczy Georgetown]] znajduje się 41 km od Georgetown w Timehri<ref>{{Cytuj |tytuł = Sectors |data dostępu = 2019-07-26 |opublikowany = Commonwealth of Nations |url = http://www.commonwealthofnations.org/sectors-guyana/travel/transport/ |język = en}}</ref>. Drugie międzynarodowe lotnisko znajduje się 6 mil od Georgetown i nosi nazwę [[Port lotniczy Ogle|Ogle]]<ref>{{Cytuj |autor = |tytuł = Guyana by Air |data = |data dostępu = 2019-07-26 |url = https://exploreguyana.org/guyana-by-air/ |język = en}}</ref>. Pozostałe lotniska pełnią rolę [[Lista portów lotniczych w Gujanie|lotnisk krajowych]].{{mapa lokalizacyjna
|mapa = Gujana
|mapa = Gujana
|rozmiar = 400
|rozmiar = 400
|wyrównanie = center
|wyrównanie = center
|podpis = <span style="border-bottom:1px solid #dadada; padding-bottom:2px; ">'''Lotniska w Gujanie'''</span>
|podpis = Lotniska w Gujanie
|punkty mapy =
|punkty mapy =
{{mapa lokalizacyjna/punkt|06°25′21″N 58°35′21″W|pozycja=left|znak=Airplane silhouette.svg|rozmiar znaku=8|opis=Bartica}}
{{mapa lokalizacyjna/punkt|06°25′21″N 58°35′21″W|pozycja=left|znak=Airplane silhouette.svg|rozmiar znaku=8|opis=Bartica}}
Linia 220: Linia 239:
|Boxing Day
|Boxing Day
|}
|}

== Uwagi ==
{{uwagi
|mniejsze-pow=Mniejszą powierzchnię mają [[Urugwaj]] i [[Surinam]], a także [[Gujana Francuska]] (terytorium zależne Francji).
|mniejsze-lud=Mniejszą liczbę mieszkańców mają [[Surinam]] oraz [[Gujana Francuska]] (terytorium zależne Francji).
|kontrakt=W przypadku ludności hinduskiej byli to zasadniczo [[Niewola kontraktowa|niewolnicy kontraktowi]] sprowadzeni w XIX wieku, po zniesieniu właściwego niewolnictwa.
}}


== Przypisy ==
== Przypisy ==
<references>
{{Przypisy}}
<ref name="factbook">{{Cytuj stronę | url = https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/guyana/ | tytuł = Guyana | praca = Central Intelligence Agency (CIA) | opublikowany = The World Factbook | język = en | data dostępu = 2023-12-07}}</ref>
<ref name="brit">{{Encyklopedia Britannica| id = place/Guyana| tytuł = Guyana| data dostępu = 2023-12-07}}</ref>
<ref name="bbc2023">{{Cytuj stronę | url = https://www.bbc.co.uk/news/world-latin-america-67635646 | tytuł = Essequibo: Venezuela moves to claim Guyana-controlled region | autor = Lisa Lambert | data = 2023-12-06 | opublikowany = BBC News | język = en | data dostępu = 2023-12-07}}</ref>
<ref name="pwn">{{Encyklopedia PWN| id = 4574198| tytuł = Gujana. Warunki naturalne| data dostępu = 2023-12-07}}</ref>
</references>


{{Państwa Ameryki Południowej}}
{{Państwa Ameryki Południowej}}
Linia 234: Linia 265:
{{WTO}}
{{WTO}}
}}
}}

{{Kontrola autorytatywna}}
{{Kontrola autorytatywna}}


Aktualna wersja na dzień 10:47, 13 sie 2024

Ten artykuł dotyczy państwa w Ameryce Południowej. Zobacz też: inne znaczenia.
Kooperacyjna Republika Gujany
Co-operative Republic of Guyana
Herb Flaga
Herb Flaga
Dewiza: One People, One Nation, One Destiny
(Jedni ludzie, jeden naród, jedno przeznaczenie)
Hymn: Dear Land of Guyana, of Rivers and Palms
(Drogi kraj Gujany, rzek i palm)
Ustrój polityczny

republika

Stolica

Georgetown

Data powstania

26 maja 1966

Prezydent

Irfaan Ali

Premier

Mark Phillips

Powierzchnia

214 969 km²[1]

Populacja (2023)
• liczba ludności


791 739[1]

• gęstość

3,7 os./km²

Kod ISO 3166

GY/GUY/328

Waluta

dolar gujański (GYD)

Telefoniczny nr kierunkowy

+592

Domena internetowa

.gy

Kod samochodowy

GUY

Kod samolotowy

8R

Strefa czasowa

UTC –4

Język urzędowy

angielski

Religia dominująca

chrześcijaństwo

PKB (2023)
 • całkowite 
 • na osobę


16,31 mld[2] USD
20 540[2] USD

PKB (PSN) (2023)
 • całkowite 
 • na osobę


48,16 mld[2] dolarów międzynar.
60 648[2] dolarów międzynar.

Mapa opisywanego kraju
Położenie na mapie
Położenie na mapie
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach
Hasło w Wikisłowniku
Informacje w Wikipodróżach

Gujana (ang. Guyana), oficjalnie Kooperacyjna Republika Gujany (Co-operative Republic of Guyana) – państwo w północnej części Ameryki Południowej, w obrębie większego regionu również zwanego Gujaną. Jedno z najmniejszych państw na kontynencie, zajmuje powierzchnię 214 969 km²[a], a zamieszkane jest przez 791 739 osób (2023, szac.)[b][1].

Państwo położone jest nad Oceanem Atlantyckim, sąsiaduje z Surinamem na wschodzie, Brazylią na południu i Wenezuelą na zachodzie. Przebieg granic jest kwestią sporną. Wenezuela wysuwa roszczenia do obszaru na zachód od rzeki Essequibo (Guayana Esequiba, około 2/3 terytorium Gujany[3]), a Surinam do obszaru Tigri(inne języki) (ok. 15 000 km²). Początki obu sporów wywodzą się z okresu kolonialnego, poprzedzającego niepodległość Gujany[4]. Znaczna część kraju jest nizinna (Nizina Gujańska). Na południu i zachodzie znajdują się obszary wyżynne (Wyżyna Gujańska), przechodzące w góry (Pacaraima, Acarai(inne języki))[4][5]. Przeważa klimat tropikalny[1]. Około 3/4 powierzchni kraju zajmują wilgotne lasy równikowe; na południowym zachodzie – sawanna Rupununi[4].

Gujana jest republiką parlamentarną. Stolicą i największym miastem jest Georgetown. Ludność skoncentrowana jest w pasie nadmorskim, szczególnie w północno-wschodniej części kraju. Niski poziom urbanizacji (27% w 2020 r.). Większą część ludności stanowią osoby pochodzenia indyjskiego (40% ogółu) i afrykańskiego (30%), potomkowie niewolników sprowadzonych w czasach kolonialnych do pracy na tutejszych plantacjach trzciny cukrowej[c]. Około 20% stanowi ludność o mieszanym pochodzeniu, a 10% rdzenna ludność indiańska[4][1]. Zróżnicowana struktura wyznaniowa – chrześcijanie różnych wyznań stanowią nieco ponad 60% ogółu, hindusi blisko 25% (2012 r.)[1]. Gujana jest jedynym państwem na kontynencie południowoamerykańskim z językiem angielskim jako urzędowym. Kraj bywa zaliczany do Karaibów ze względu na podobieństwo kulturowe do anglojęzycznych państw na Antylach[4].

Obszar Gujany zamieszkany był przez plemiona indiańskie prawdopodobnie od I wieku p.n.e. Pod koniec XVI wieku jego kolonizacji podjęli się Holendrzy (kolonie Essequibo, Demerara i Berbice(inne języki)). Po burzliwym okresie wojen napoleońskich, zakończonych w 1815 roku, obszar znalazł się w posiadaniu Brytyjczyków, którzy w 1831 roku połączyli odrębne dotychczas kolonie w jedno terytorium o nazwie Gujana Brytyjska. W 1966 roku kraj uzyskał niepodległość. W pierwszych dwóch dekadach, pod rządami Forbesa Burnhama, Gujana objęła kurs na socjalizm; proces liberalizacji gospodarki zapoczątkowany został w latach 80. XX wieku[4].

Gospodarka Gujany w dużej mierze opiera się na rolnictwie i górnictwie, w szczególności na uprawie trzciny cukrowej i ryżu oraz wydobyciu boksytów i złota. W 2015 roku w wodach przybrzeżnych tego kraju odkryto znaczne złoża ropy naftowej, których eksploatacja ma według prognoz ożywić stagnującą gospodarkę. Mimo że Gujana posiada najwyższy wskaźnik parytetu siły nabywczej w całej Ameryce Południowej[2], to 1/3 społeczeństwa żyje poniżej progu ubóstwa. Do głównych przeszkód w rozwoju należą drenaż mózgów (ponad 80% Gujańczyków z wyższym wykształceniem emigrowało z kraju) oraz słabo rozwinięta infrastruktura[4][1].

Geografia

[edytuj | edytuj kod]
 Osobny artykuł: Geografia Gujany.

Gujana składa się z trzech regionów geograficznych różniących się ukształtowaniem terenu. Najwyższa część kraju leży na obszarze Wyżyny Gujańskiej porozcinanej na osobne masywy wieloma dolinami rzek. W jednym z łańcuchów górskich, na połączeniu granic z Wenezuelą i Brazylią, znajduje się najwyższy szczyt kraju Roraima (2810 m n.p.m.).

Wyżyna obniżając się w kierunku oceanu tworzy równinne i pagórkowate tereny porośnięte lasami równikowymi, a wzdłuż rzek, galeriowymi. Lasy zajmują powierzchnię około 80% kraju. Dobrze rozwinięta sieć rzek, z których największa to Essequibo, tworzy na tym obszarze, jak również na wyżynach, liczne wodospady.

Nad oceanem rozciąga się pas płaskich, błotnistych nizin, sięgających od 8 do 65 km w głąb lądu. Wybrzeże porastają lasy namorzynowe. Część terenów stanowią depresje zabezpieczone systemem kanałów i tam.

Gujanę charakteryzuje klimat równikowy z wysoką temperaturą powietrza przez cały rok. Temperatura na wybrzeżu waha się od 20 do 26,8 °C, a w głębi kraju od 18 do 39 °C. Klimat wybrzeża łagodzony jest przez północno-wschodnie wiatry.

Opady występują sezonowo w okresie maj-czerwiec oraz grudzień-styczeń. Średnia roczna suma opadów waha się od 1200 mm na wyżynie do 3000 mm na wybrzeżu.

Gujana graniczy z trzema państwami (w nawiasach długość granic lądowych): Brazylią (1308 km), Surinamem (836 km; wzdłuż rzeki Courantyne) oraz Wenezuelą (789 km). Przebieg granicy Gujany z Wenezuelą i Surinamem jest kwestionowany przez oba te państwa[1].

Wody

[edytuj | edytuj kod]

Sieć rzeczna

[edytuj | edytuj kod]

Sieć rzeczna Gujany jest gęsta i dobrze rozwinięta. Najdłuższa rzeka Gujany to Essequibo (ok. 1000 km), uchodząca szeroką deltą do Oceanu Atlantyckiego. Na jej lewych dopływach znajdują się liczne wodospady, z których najwyższy jest Kaieteur na rzece Potaro (225 m). Do większych rzek Gujany należą również: Mazaruni, Cuyuni, Berbice oraz Courantyne[6].

Gleby

[edytuj | edytuj kod]

W strefie wilgotnych lasów równikowych rozwinęły się gleby czerwonożółte (ferralsole) o bardzo niskiej zawartości próchnicy. Na sawannach wykształciły się czerwone gleby ferralitowe, a wzdłuż dolin dużych rzek – gleby aluwialne (fluwisole).

Historia

[edytuj | edytuj kod]

Wybrzeża Ameryki Południowej współczesnej Gujany Europejczycy odkryli i zaczęli eksplorować na początku XVI wieku. Mieszkali tu wówczas Indianie południowoamerykańscy z plemion Arawaków. Utworzenie kolonii brytyjskiej – Gujany Brytyjskiej datuje się na 1831; graniczyła z Gujaną Holenderską (dziś Surinam), a nieco dalej na południowy wschód znajdowała kolonia francuska – Gujana Francuska, do dziś pozostająca terytorium zależnym tej europejskiej metropolii. Po zakończeniu I wojny światowej doszło do ożywienia sytuacji politycznej. W rok po zakończeniu konfliktu powstał pierwszy związek zawodowy w regionie Karaibów, a mianowicie Związek Pracy Gujany Brytyjskiej. W 1928 roku Gujana otrzymała status kolonii Korony. Pod koniec lat 30. doszło do prężniejszego działania związków zawodowych. Czas ten jednak splótł się z konfliktami między ludnością czarnoskórą a hinduską. W 1943 roku poszerzono autonomię kraju. W 1951 roku powstał gujański ruch niepodległościowy – Ludowa Partia Postępowa, mająca charakter lewicowy. Partia zwyciężyła w wyborach z 1953 roku, co spowodowało interwencję zbrojną wojsk brytyjskich, które odsunęły partię od władzy, osadziły wielu jej przywódców w więzieniach i wprowadziły stan wyjątkowy[7]. W 1955 roku w ramach ruchu niepodległościowego doszło do rozłamu (po części spowodowanego przez działalność władz kolonialnych)[8], w wyniku którego powstał bardziej umiarkowany, jednakże wciąż lewicowy Ludowy Kongres Narodowy, który stał się ugrupowaniem popieranym przez ludność czarnoskórą oraz władze brytyjskie. Od czasu rozłamu Ludowa Partia Postępowa stała się partią prezentującą głównie interes ludności pochodzenia hinduskiego. Partia Postępowa ponowne rządy objęła w 1957 i kontynuowała działania zmierzające do uzyskania przez kraj niepodległości[9].

W 1964 roku władzę objął Ludowy Kongres Narodowy. Brytyjczycy przyznali niepodległość Gujanie w 1966, a cztery lata później stała się ona republiką. Państwo pozostało członkiem brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Mimo niepodległości, lewicowe skłonności rządu Gujany nie spodobały się rządowi Stanów Zjednoczonych, który przez działania CIA próbował ingerować w sprawy wewnętrzne kraju przez cały okres zimnej wojny[10][które sekcje?]. Mimo amerykańskiej niechęci rząd rozpoczął program socjalistycznych reform. W okresie zimnej wojny Gujana pozostała neutralna, a militarną współpracę wojskową nawiązała z państwami takimi jak Brazylia, Gwinea, Korea Północna, Somalia, Jugosławia i Kuba[11]. Na początku lat '70. doszło do szerokich akcji protestacyjnych, których celem było odzyskanie ziem przodków przez bezrolnych z rąk właścicieli przemysłu cukrowego i rządu. Akcja ta okazała się połowicznym sukcesem protestujących i zmianami w prawie gruntowym kraju[12]. W 1978 r. w kraju miało miejsce zbiorowe samobójstwo kultowe, dokonane przez dziewięciuset Amerykanów, członków sekty Świątynia Ludu pastora Jima Jonsa. W 1983 do zachodniej części Gujany wysunęła żądania terytorialne sąsiednia Wenezuela. W 1985 roku porzucono program socjalistycznych reform i skierowano gospodarkę na tory wolnorynkowe. W 1992 roku do władzy doszła opozycyjna Partia Postępowa. W XXI wieku kontynuowany był spór graniczny Gujany z Wenezuelą i Surinamem[13][14][15].

Ustrój polityczny

[edytuj | edytuj kod]
Gujana Brytyjska, 1896; zaznaczone obszary sporne z Wenezuelą

Suwerenna republika w ramach Wspólnoty Narodów. Zgodnie z konstytucją z 6 października 1980 (znowelizowaną w 2003) głową państwa jest prezydent desygnowany przez zwycięską partię w wyborach parlamentarnych. Kandydaci na prezydenta muszą zostać zaprezentowani przed wyborami przez każdą ze startujących partii. Prezydent mianuje premiera, który jest zarazem I wiceprezydentem[16].

W jednoizbowym Zgromadzeniu Narodowym zasiada 65 deputowanych, z których 40 jest wybieranych w systemie proporcjonalnym na poziomie krajowym, a 25 na poziomie regionów, tzn. każdy z regionów wybiera przydzieloną mu liczbę miejsc w parlamencie. Kadencja zgromadzenia trwa 5 lat. Główne partie: Ludowa Partia Postępu (PPP), Ludowy Kongres Narodowy (PNC)[17].

Podział administracyjny

[edytuj | edytuj kod]
 Osobny artykuł: podział administracyjny Gujany.

Gujana jest podzielona na 10 ponumerowanych regionów[18]:

  1. Barima-Waini (2 miejsca w parlamencie)
  2. Pomeroon-Supenaam (2 miejsca)
  3. Essequibo Islands-West Demerara (3 miejsca)
  4. Demerara-Mahaica (7 miejsc)
  5. Mahaica-Berbice (2 miejsca)
  6. East Berbice-Corentyne (3 miejsca)
  7. Cuyuni-Mazaruni (2 miejsca)
  8. Potaro-Siparuni (1 miejsce)
  9. Upper Takutu-Upper Essequibo (1 miejsce)
  10. Upper Demerara-Berbice (2 miejsca)

Każdy z regionów jest administrowany przez Regionalną Radę Demokratyczną z prezesem na czele. Dodatkowo na lokalnym szczeblu działają Sąsiedzkie Rady Demokratyczne.

Demografia

[edytuj | edytuj kod]

W 2015 roku Gujana liczyła 767 000 mieszkańców. Gęstość zaludnienia jest największa w rejonach przybrzeżnych. Na terenie Gujany istnieje wiele obszarów śródlądowych praktycznie niezamieszkałych. 29 procent ludności mieszka na obszarach miejskich. Długość życia w stosunku do 1970 (60 lat) roku wzrosła w 2015 i wyniosła 66 lat. Wskaźnik urodzeń w 2015 wyniósł 19 na 1000 osób (38 w 1970 r.)[19].

Hindusi stanowią 43,5% populacji, ludność czarna 30,2%, rasy mieszane 16,7%, Indianie 9,1%, a pozostali 0,5%[20].

Religia

[edytuj | edytuj kod]
 Osobny artykuł: Protestantyzm w Gujanie.

Struktura religijna kraju w 2015 roku, według The Association of Religion Data Archives[21]:

 Osobny artykuł: Metropolia Port of Spain.
 Osobny artykuł: Świadkowie Jehowy w Gujanie.
  • inne religie – 0,8%.

Gospodarka

[edytuj | edytuj kod]

Rolnictwo

[edytuj | edytuj kod]

Jednym z ważnych sektorów produkcyjnych gospodarki Gujany jest rolnictwo, które dostarcza jedną trzecią PKB brutto Gujany i odpowiada za 30 procent zatrudnienia. Rozwija się przemysł cukrowniczy i produkcja ryżu[24].

Leśnictwo

[edytuj | edytuj kod]

Lasy zajmują 80% powierzchni kraju. W latach 1990–2000 dochody z leśnictwa przynosiły średnio do 6% PKB[24].

Górnictwo

[edytuj | edytuj kod]

Na terytorium Gujany znajdują się cenne surowce mineralne. Najważniejszym surowcem są boksyty. Ich eksploatację podjęto w roku 1916 w kopalni w Mackenzie (Linden), a następnie w Ituni i Kwakwani w północno-wschodniej części kraju. Wydobycie boksytów obrazuje najlepiej stan gospodarki: 1950 rok – 1,7 mln ton, 1960 – 3,4 mln, 1970 – 1,4 mln i w 1993 r. zwyżka – 2,5 mln ton. Według danych Banku Światowego udział górnictwa w PKB to 15,4% (w 2015 roku), co dawało 52% eksportu (w 2016 roku). W górnictwie zatrudnionych było 14% siły roboczej[25].

W porównaniu z boksytami wydobycie innych surowców ma znaczenie drugorzędne. W północno-zachodniej części kraju, w okolicy Mattews Ridgs, wydobywa się rudę manganu, a poza tym uzyskuje się złoto (80 tys. uncji w 1992 r.) i diamenty (7 tys. karatów w 1990 r.).

Energetyka

[edytuj | edytuj kod]

W 2018 roku Gujana podjęła starania zrównoważenia produkcji energii elektrycznej z paliw kopalnych i ze źródeł odnawialnych. W tym celu zaplanowano wspierane rozwoju projektów hydroenergetycznych oraz produkcji energii słonecznej i wiatrowej. Kraj ma duży i niewykorzystany potencjał wytwarzania energii wiatrowej[26].

Większość obecnie produkowanej energii (2019) pochodzi z paliw kopalnych. Transmisją i dystrybucją zajmuje się państwowa spółka Guyana Power and Light Inc (GPL)[27]. Wśród producentów energii znajduje się państwowa spółka Power Producers and Distributors Incorporated (PPDI) powstała w 2016 roku. Przejęła ona 4 elektrownie fińskiej firmy Wartsila o mocy[28]: Garden of Eden – 22 MW[29], w Kingston są dwie elektrownie – jedna o mocy 22 MW[30], a druga 36,3 MW[31]. Czwarta elektrownia o mocy 26,4 MW znajduje się we Vreed-en-Hoop[32].

Emisja gazów cieplarnianych

[edytuj | edytuj kod]

Emisja dwutlenku węgla z paliw kopalnych w Gujanie wynosiła w 1990 0,337 Mt rocznie, podczas gdy w roku 2017 1,771 Mt. Po przeliczeniu na mieszkańca oznacza to odpowiednio 0,454 t i 2,276 t, a na tysiąc dolarów amerykańskich produktu krajowego brutto – 0,160 t i 0,306 t. Przez większość tego okresu główną branżą odpowiedzialną za tę emisję była energetyka, a największy wzrost (471%) nastąpił w grupie branży określanej jako „inne”, obejmującej m.in. rolnictwo, przemysł inny niż spalający paliwa, odpady[33].

Infrastruktura i transport

[edytuj | edytuj kod]

Transport lotniczy

[edytuj | edytuj kod]

Główne międzynarodowe lotnisko Port lotniczy Georgetown znajduje się 41 km od Georgetown w Timehri[34]. Drugie międzynarodowe lotnisko znajduje się 6 mil od Georgetown i nosi nazwę Ogle[35]. Pozostałe lotniska pełnią rolę lotnisk krajowych.

Mapa konturowa Gujany
Lotniska w Gujanie

Dni świąteczne

[edytuj | edytuj kod]
Święta państwowe[19]
Data Polska nazwa Oryginalna nazwa
1 stycznia Nowy Rok New Year’s Day
ruchome Eid-ul Adha Eid-ul Adha
23 lutego Dzień Republiki Republic Day
ruchome Wielki Piątek
Poniedziałek Wielkanocny 		Good Friday,
Easter Monday
ruchome Święto Wiosny Phagwah (Holi)
1 maja Święto Pracy Labour Day/May Day
ruchome Urodziny Proroka Youman Nabi
1 poniedziałek lipca Święto Caricom Caricom Day
1 sierpnia Dzień Wyzwolenia Emancipation Day
ruchome Święto Światła Diwali
25 grudnia Boże Narodzenie Christmas
26 grudnia 2. dzień Bożego Narodzenia Boxing Day

Uwagi

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Mniejszą powierzchnię mają Urugwaj i Surinam, a także Gujana Francuska (terytorium zależne Francji).
  2. ↑ Mniejszą liczbę mieszkańców mają Surinam oraz Gujana Francuska (terytorium zależne Francji).
  3. ↑ W przypadku ludności hinduskiej byli to zasadniczo niewolnicy kontraktowi sprowadzeni w XIX wieku, po zniesieniu właściwego niewolnictwa.

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b c d e f g h Guyana. [w:] Central Intelligence Agency (CIA) [on-line]. The World Factbook. [dostęp 2023-12-07]. (ang.).
  2. ↑ a b c d e Dane dotyczące PKB na podstawie szacunków Międzynarodowego Funduszu Walutowego na rok 2023: International Monetary Fund: World Economic Outlook Database, April 2023. [dostęp 2023-05-21]. (ang.).
  3. ↑ Lisa Lambert: Essequibo: Venezuela moves to claim Guyana-controlled region. BBC News, 2023-12-06. [dostęp 2023-12-07]. (ang.).
  4. ↑ a b c d e f g Guyana, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2023-12-07] (ang.).
  5. ↑ Gujana. Warunki naturalne, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2023-12-07].
  6. ↑ Sirvaitis K., Guyana in Pictures, 2009, s. 12, 13, ISBN 1-57505-963-0 (ang.).
  7. ↑ Euclid A Rose, Dependency and Socialism in the Modern Caribbean: Superpower Intervention in Guyana, Jamaica, and Grenada, 1970–1985, Lanham: Lexington Books, 2002, s. 57, ISBN 978-0-7391-0448-4, OCLC 51109784.
  8. ↑ Mars, Perry & Alma H. Young (2004). Caribbean Labor and Politics: Legacies of Cheddi Jagan and Michael Manley. Detroit: Wayne State University Press. s. xviii. ISBN 978-0-8143-3211-5.
  9. ↑ Colin A. Palmer, Cheddi Jagan and the Politics of Power: British Guiana’s Struggle for Independence', Chapel Hill: University of North Carolina Press, 2010, s. 247, 248, ISBN 978-0-8078-3416-9 (ang.).
  10. ↑ US Declassified Documents (1964–1968) (Foreign Relations, 1964-1968, Volume XXXII, Dominican Republic; Cuba; Haiti; Guyana) [online], Guyana News and Information, kwiecień 2005.
  11. ↑ About David, davidgrangercampaign.com [dostęp 2011-07-04] [zarchiwizowane 2011-02-16] (ang.).
  12. ↑ Sara Abraham, Labour and the multiracial project in the Caribbean: its history and its promise, Lanham: Lexington Books, 2007, s. 117, 118, ISBN 978-0-7391-1686-9, OCLC 123912606.
  13. ↑ Gujana. Historia, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2015-05-17].
  14. ↑ Gujana [online], portalwiedzy.pl [dostęp 2015-05-17] [zarchiwizowane z adresu 2015-09-15].
  15. ↑ History of the People’s Progressive Party [online], www.ppp-civic.org [dostęp 2017-11-23].
  16. ↑ Guyana: Constitution, 1980 with 1996 reforms [online], pdba.georgetown.edu [dostęp 2019-07-26].
  17. ↑ „Systemy polityczne współczesnego świata”, Andrzej Antoszewski, Ryszard Herbut, wyd. ARCHE Gdańsk 2004.
  18. ↑ Geography in Guyana [online], www.commonwealthgovernance.org [dostęp 2019-07-26].
  19. ↑ a b Society in Guyana [online], www.commonwealthgovernance.org [dostęp 2019-07-26] (ang.).
  20. ↑ The World Factbook [online] [dostęp 2015-06-02] [zarchiwizowane z adresu 2018-12-26] (ang.).
  21. ↑ Guyana [online], The ARDA [dostęp 2019-07-14] [zarchiwizowane z adresu 2013-07-30] (ang.).
  22. ↑ a b South America: Guyana – The World Factbook – Central Intelligence Agency [online], www.cia.gov [dostęp 2019-07-14] [zarchiwizowane z adresu 2018-12-26].
  23. ↑ Statistics and Church Facts – Guyana [online], newsroom.churchofjesuschrist.org [dostęp 2019-07-14] (ang.).
  24. ↑ a b The Impact of Climate Change on Agriculture in Guyana [online], webcache.googleusercontent.com [dostęp 2019-07-26] [zarchiwizowane z adresu 2021-05-10] (ang.).
  25. ↑ Guyana – Mining and Minerals [online], www.export.gov [dostęp 2019-07-26] (ang.).
  26. ↑ Guyana – Energy [online], www.export.gov [dostęp 2019-07-26] (ang.).
  27. ↑ Sectors [online], Commonwealth of Nations [dostęp 2019-07-26] (ang.).
  28. ↑ Staff Reporter, Power plants approaching expiration [online], Guyana Chronicle, 3 lipca 2017 [dostęp 2019-07-26] (ang.).
  29. ↑ Garden of Eden Plant – Power Producers and Distributors Inc. [online], ppdi.gy [dostęp 2019-07-26] (ang.).
  30. ↑ Kingston #1 Plant – Power Producers and Distributors Inc. [online], ppdi.gy [dostęp 2019-07-26] [zarchiwizowane z adresu 2019-07-26] (ang.).
  31. ↑ Kingston #2 Plant – Power Producers and Distributors Inc. [online], ppdi.gy [dostęp 2019-07-26] (ang.).
  32. ↑ Vreed-en-Hoop Plant – Power Producers and Distributors Inc. [online], ppdi.gy [dostęp 2019-07-26] (ang.).
  33. ↑ Marilena MUNTEAN i inni, Fossil CO2 emissions of all world countries – 2018 Report, Luksemburg: Publications Office of the European Union, 2018, s. 111, DOI: 10.2760/30158 (ang.).
  34. ↑ Sectors [online], Commonwealth of Nations [dostęp 2019-07-26] (ang.).
  35. ↑ Guyana by Air [online] [dostęp 2019-07-26] (ang.).
Państwa Ameryki Południowej
Państwa
Terytoria zależne

Kolonie, protektoraty i terytoria zależne Wielkiej Brytanii
Europa
Afryka
Ameryka Północna
Stany Zjednoczone
Trzynaście kolonii
Kanada
Ameryka Łacińska i Karaiby
Antarktyda i Ocean Atlantycki
Azja
Ocean Indyjski
Australia i Oceania
Australia
Oceania
Członkostwo w organizacjach międzynarodowych
Organizacja Państw Amerykańskich (OPA)
Wspólnota Karaibska (CARICOM)
Członkowie pełni
Członkowie stowarzyszeni

Wspólnota Narodów (Commonwealth of Nations)
Europa
Ameryka Północna
Ameryka Południowa
Azja
Australia i Oceania
Afryka
Dawni członkowie
Światowa Organizacja Handlu (WTO)

Mapa członków WTO

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Gujana&oldid=74534046”