Tekst źródłowy strony Gryka zwyczajna

{{Takson infobox
 |nazwa                = Gryka zwyczajna
 |grafika              = Illustration Fagopyrum esculentum0 clean.jpg
 |opis grafiki         = 
 |alt grafiki          = 
 |systematyka ref      = <ref name="ruggiero" /><ref name="apweb" />
 |domena               = [[eukarionty]]
 |królestwo            = [[rośliny]]
 |podkrólestwo         = [[rośliny zielone]]
 |nadgromada           = [[rośliny telomowe]]
 |gromada              = [[rośliny naczyniowe]]
 |podgromada           = [[rośliny nasienne]]
 |nadklasa             = [[okrytonasienne]]
 |klasa                = ''[[Magnoliopsida]]''
 |nadrząd              = [[Goździkowce|goździkopodobne]]
 |rząd                 = [[goździkowce]]
 |rodzina              = [[rdestowate]]
 |rodzaj               = [[gryka]]
 |gatunek              = gryka zwyczajna
 |nazwa łacińska       = Fagopyrum esculentum
 |autor                = Moench
 |cytat                = Methodus 290. 1794
 |synonimy             = 
* ''Fagopyrum sagittatum'' Gilib.
 |wikispecies          = 
 |commons              = Category:Fagopyrum esculentum
}}
[[Plik:Fagopyrum esculentum kz14.jpg|thumb|Pokrój]]
[[Plik:Fagopyrum esculentum - Buckwheat at Thimphu during LGFC - Bhutan 2019 (9) (cropped).jpg|thumb|Kwiatostan]]
[[Plik:Buckwheat flower macroA.jpg|thumb|Kwiat]]
'''Gryka zwyczajna''' (''Fagopyrum esculentum'' Moench) – [[gatunek (biologia)|gatunek]] rośliny z rodziny [[rdestowate|rdestowatych]]. Występuje w klimacie umiarkowanym. Pochodzi ze wschodniej i środkowej [[Azja|Azji]]. W Polsce jest gatunkiem uprawianym, czasami przejściowo dziczejącym ([[efemerofit]], [[archeofit]])<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Rutkowski |imię = Lucjan |tytuł = Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej |data = 2006 |wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN |miejsce = Warszawa |isbn = 83-01-14342-8}}</ref>.

== Morfologia ==
; [[Łodyga]]: Walcowata, wewnątrz pusta, lekko podłużnie prążkowana, brunatnawozielona lub czerwonawa, o średnicy około 2–6 mm. Zgrubiała w międzywęźlach{{r|FPX}}.
; [[Liść|Liście]]: Ustawione są skrętolegle i mają błoniaste, pochwiaste przylistki. Powierzchnia jest gładka z wyjątkiem okolicy przylistków, gdzie zdarzają się krótkie, białe włoski. Liście są ciemnozielone, jaśniejsze na stronie spodniej, o szerokości do 7 cm i długości do 11 cm, kształtu strzałkowatego lub sercowatego. Są prawie pięcioboczne z 2 szeroko zaokrąglonymi łatkami. Dolne liście są ogonkowe a górne siedzące lub obejmujące łodygę. Blaszka liściowa jest gładka i na brzegu lekko falista i postrzępiona, z drobnymi czerwonawobrunatnymi wyrostkami. Podobne wyrostki występują na nerwach na górnej powierzchni{{r|FPX}}.
; [[Kwiat]]y: Z ośmioma pręcikami i jednym trzyszyjkowym słupkiem. [[Okwiat]] biały, poprzez różowy do czerwonego, pięciodziałkowy. Kwiaty wonne, jak cała roślina i owoce.
; [[Owoc]]: Trójkątny [[orzech (botanika)|orzech]], o prostych, ostrych kantach.
; Gatunki podobne: [[Gryka japońska]] (''F. sagittatum'' var. ''emarginatum'') – uprawiana głównie w Azji Północnej.

== Biologia i ekologia ==
[[Roślina jednoroczna]]. Kwitnie od lipca do sierpnia, jest [[Zapylenie krzyżowe|obcopylna]]. Najważniejsi zapylacze to [[Pszczoła (ujednoznacznienie)|pszczoły]] i [[muchówki]].

== Zastosowanie ==
=== [[Rośliny lecznicze|Roślina lecznicza]], [[Wartość odżywcza|wartości odżywcze]] ===
; Wartości odżywcze ziarna: Nasiona gryki zawierają od 10 do 16% białka w zależności od strefy uprawy (im cieplej tym większa zawartość białka). {{fakt|data=2015-12|Są one uważane za bardziej wartościowe niż białka zbóż, a zbliżone wartością i strawnością do białek roślin strączkowych}}.

; [[Surowiec zielarski]]: Ziele gryki (''Fagopyri herba'') – całe lub połamane nadziemne części, zebrane we wczesnym okresie kwitnienia przed owocowaniem i natychmiast wysuszone. Surowiec zawiera minimum 3,0% [[rutyna|rutyny]]<ref name="FPX">{{FPX|s=4276}}</ref><ref name=BCC />. {{fakt|data=2015-07|Liście gryki stosuje się w leczeniu żylaków (w tym również hemoroidów) nadciśnienia tętniczego (pomocniczo), krwawień z nosa i przewodu pokarmowego, a przede wszystkim dla wzmocnienia [[Naczynie włosowate|naczyń włosowatych]].}}
:; Skład chemiczny ziela: [[Flawonoidy]]: głównie [[rutyna]] (witamina P) do 5% zawartości (dawniej główne źródło jej pozyskiwania, stosowana jako lek rozszerzający naczynia), [[kwercetyna]], [[hiperozyd]], [[katechina]], procyjanidyny. Także kwasy organiczne: [[kwas galusowy|galusowy]], [[kwas kawowy|kawowy]], [[kwas protokatechonowy|protokatechonowy]] i [[kwas chlorogenowy|chlorogenowy]]<ref name=BCC>{{cytuj pismo |autor = Dziadek K., Kopeć A., Pastucha E., Piątkowska E., Leszczyńska T., Pisulewska E., Witkowicz R., Francik R |tytuł = Basic chemical composition and bioactive compounds content in selected cultivars of buckwheat whole seeds, dehulled seeds and hulls |czasopismo = Journal of Cereal Science |numer = 69:1–8 |data = May 2016 |język = en |doi = 10.1016/j.jcs.2016.02.004 |data dostępu = 2016-08-30}}</ref>.

=== [[Sztuka kulinarna]] ===
Z ziaren gryki zwyczajnej wytwarza się następujące półprodukty spożywcze:
* [[kasza gryczana]],
* [[mąka gryczana]],
* [[płatki gryczane]],
* [[otręby gryczane]].

W kuchni polskiej wykorzystuje się głównie kaszę gryczaną, rzadziej mąkę. W Indiach traktowana jest jako zboże chlebowe, w Chinach i Japonii mąka gryczana jest podstawową mąką lub dodatkiem do produkcji makaronów. Ze [[skrobia|skrobi]] gryczanej przyrządza się [[memilmuk]] – odmianę [[muk]] (koreańska potrawa o galaretowatej konsystencji). We Francji mąka gryczana stanowi podstawowy składnik tradycyjnych naleśników bretońskich (''Galettes''). {{fakt|data=2015-07|Pędy gryki lub same liście używane są w niektórych rejonach Azji jako [[jarzyna]]}}

<gallery>
Plik:07533 Buckwheat burgers aka Hreczki.jpg|Hreczki z kaszy gryczanej
Plik:Galette kichijoji.jpg|Bretońskie naleśniki z mąki gryczanej
Plik:08129 Buckwheat pancakes with yogurt sauce, Sanok.jpg|Bliny z mąki gryczanej
Plik:Buchweizenpfannkuchen.jpg|Popularne w Niemczech naleśniki z mąki gryczanej
</gallery>

=== [[Rośliny pastewne|Roślina paszowa]] ===
Odpady z przerobu „ziarna” (łuski i pył) są cennym dodatkiem do pasz. Plewy i słoma wartością pokarmową zbliżone są do zbóż jarych, ale nie wolno ich używać do skarmiania białych zwierząt, u których powoduje tzw. gryczaną wysypkę – ziele gryki zawiera [[naftodiantron]], czynnik powodujący uczulenie na światło ([[fagopiryzm]]). Zjadana przez zwierzęta o białej lub pstrej sierści wywołuje u nich pod wpływem słońca zapalenie skóry<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Seidl |imię = Olga |nazwisko2 = Rostafiński |imię2 = Józef |tytuł = Przewodnik do oznaczania roślin |miejsce = Warszawa |rok = 1973 |wydawca = PWRiL}}</ref>.

=== [[Sadownictwo]] ===
Suche łęty gryczane w czasie spalania wydzielają duże ilości dymu, co wykorzystuje się w sadownictwie do zadymiania kwitnących sadów w okresach wiosennych przymrozków.

=== [[Rośliny miododajne|Roślina miododajna]] ===
Miód gryczany należy do grupy miodów nektarowych (kwiatowych). Gryka może dać 60–100&nbsp;kg [[Pożytek pszczeli|pożytku]] z ha.

== [[Rośliny uprawne|Uprawa]] ==
[[Plik:Prace polowe 01.jpg|thumb|Talerzowanie ścierniska po uprawie gryki]]
Na świecie najwięcej gryki uprawia się w Rosji, Chinach, na Ukrainie oraz w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, gdzie jest traktowana głównie jako roślina pastewna. W Polsce głównym regionem upraw są okolice [[Janów Lubelski|Janowa Lubelskiego]], szczególnie [[Godziszów (gmina)|gmina Godziszów]], która jest zagłębiem gryczanym.

{{fakt|data=2015-12|'''Historia uprawy'''. Grykę zaczęto uprawiać ok. 2000 r. p.n.e. w górskich rejonach płn. Indii (dziś częściowo Pakistan). Stamtąd uprawa zawędrowała do Chin, Korei i Japonii, jednocześnie rozpowszechniając się w Azji Środkowej. Kaszę gryczaną znali już [[Hunowie]], ale jako koczownicy nie wprowadzili jej uprawy do Europy. Gryka w Europie środkowej była znana już w [[neolit|neolicie]].}} W XIII-XIV wieku jej uprawa rozpowszechniła się na zachód Europy.

{| class="wikitable sortable" style="text-align:right"
|+ Produkcja gryki zwyczajnej na świecie:<br />(s: dane półoficjalne – e: dane szacowane – a: łącznie z danymi oficjalnymi i danymi szacowanymi)<ref>[http://faostat.fao.org/site/567/DesktopDefault.aspx Statystyki FAO].</ref>
|-
!class="unsortable"|
!class="unsortable" colspan="4"| powierzchnia upraw<br />[ha]
!class="unsortable" colspan="4"| Plony<br />[kilogram/ha]
!class="unsortable" colspan="4"| Produkcja<br />[tony]
!class="unsortable" colspan="2"| Nasiona<br />[tony]
|-
! Państwa
! 2005
!class="unsortable"|
! 2007
!class="unsortable"|
! 2005
!class="unsortable"|
! 2007
!class="unsortable"|
! 2005
!class="unsortable"|
! 2007
!class="unsortable"|
! 2005
!class="unsortable"|
|-
|style="text-align:left"| {{państwo|Rosja}}
| 833 600 || || 1 305 000 || || 726,5 || e || 770,0 || e || 605 640 || || 1 004 850 || || 69 500 || s
|-
|style="text-align:left"| {{państwo|Chiny}}
| 834 000 || e || 900 000 || e || 899,2 || || 888,8 || || 750 000 || e || 800 000 || e || 87 570 || e
|-
|style="text-align:left"| {{państwo|Ukraina}}
| 396 200 || || 237 000 || || 693,3 || e || 675,1 || e || 274 700 || || 160 000 || || 20 500 || s
|-
|style="text-align:left"| {{państwo|Francja}}
| 36 593 || || 32 945 || || 3 394,5 || e || 35 55,8 || e || 124 217 || || 117 148 || || 3293 || e
|-
|style="text-align:left"| {{państwo|Polska}}
| 67 531 || || 90 000 || e || 1 067,5 || e || 977,7 || e || 72 096 || || 88 000 || e || 5500 || e
|-
|style="text-align:left"| {{państwo|Kazachstan}}
| 55 000 || || 142 600 || || 1 054,5 || e || 561,0 || e || 58 000 || s || 80 000 || e || 3200 || s
|-
|style="text-align:left"| {{państwo|USA}}
| 65 000 || e || 68 000 || e || 1 000,0 || e || 10 00,0 || e || 65 000 || e || 68 000 || e || 2600 || e
|-
|style="text-align:left"| {{państwo|Brazylia}}
| 46 000 || e || 48 000 || e || 1 086,9 || e || 10 83,3 || e || 50 000 || e || 52 000 || e || 2760 || e
|-
|style="text-align:left"| {{państwo|Japonia}}
| 44 700 || || 44 600 || e || 697,9 || e || 762,3 || e || 31 200 || || 34 000 || e || 1341 || e
|-
|style="text-align:left"| {{państwo|Litwa}}
| 28 400 || || 21 700 || || 552,8 || e || 963,1 || e || 15 700 || || 20 900 || || 2500 || e
|-
|style="text-align:left"| {{państwo|Białoruś}}
| 7106 || || 11 500 || || 1 022,7 || e || 11 30,4 || e || 7268 || || 13 000 || || 1000 || e
|-
|style="text-align:left"| {{państwo|Łotwa}}
| 10 400 || || 13 000 || e || 951,9 || e || 630,7 || e || 9900 || || 8200 || e || ||
|-
|style="text-align:left"| {{państwo|Bhutan}}
| 4500 || e || 4600 || e || 1 488,8 || e || 14 78,2 || e || 6700 || || 6800 || e || 360 || e
|-
|style="text-align:left"| {{państwo|KOR}}
| 2257 || || 2650 || e || 993,7 || e || 11 32,0 || e || 2243 || || 3000 || e || 90 || e
|-
|style="text-align:left"| {{państwo|Kanada}}
| 4000 || || 2000 || || 1 150,0 || e || 11 50,0 || e || 4600 || || 2300 || || 300 || e
|-
|style="text-align:left"| {{państwo|CZE}}
| 1000 || e || || || 2 000,0 || e || || || 2000 || e || || || 26 || e
|-
|style="text-align:left"| {{państwo|Słowenia}}
| 811 || || 809 || || 1 791,6 || e || 940,6 || e || 1453 || || 761 || || 52 || e
|-
|style="text-align:left"| {{państwo|Węgry}}
| 752 || || 800 || e || 615,6 || e || 500,0 || e || 463 || || 400 || e || 60 || e
|-
|style="text-align:left"| {{państwo|Estonia}}
| 676 || || 314 || || 717,4 || e || 955,4 || e || 485 || || 300 || || ||
|-
|style="text-align:left"| {{państwo|Słowacja}}
| 461 || || 500 || e || 887,2 || e || 600,0 || e || 409 || || 300 || e || ||
|-
|style="text-align:left"| {{państwo|Mołdawia}}
| 2811 || || 7200 || e || 342,9 || e || 41,6 || e || 964 || || 300 || e || 252 || e
|-
|style="text-align:left"| {{państwo|Kirgistan}}
| 378 || || 600 || e || 917,9 || e || 833,3 || e || 347 || || 500 || e || ||
|-
|style="text-align:left"| {{państwo|ZAF}}
| 1000 || e || 1000 || e || 300,0 || e || 300,0 || e || 300 || e || 300 || e || 65 || e
|-
|style="text-align:left"| {{państwo|HRV}}
| 45 || e || || || 3 111,1 || e || || || 140 || e || || || 2 || e
|-
|style="text-align:left"| {{państwo|Gruzja}}
| 100 || e || 100 || e || 1 000,0 || e || 10 00,0 || e || 100 || s || 100 || e || ||
|- style="font-weight:bold"
|style="text-align:left"| {{flaga|świat}} Świat
| 2 443 321 || a || 2 934 918 || a || 852,9 || e || 8 38,5 || e || 2 083 925 || a || 2 461 159 || a || 200 974 || a
|}

== Przypisy ==
<references>
<ref name="ruggiero">{{Ruggiero |data dostępu = 2020-02-20}}</ref>
<ref name="apweb">{{Angiosperm Phylogeny Website |strona = orders/caryophyllalesweb.htm |tytuł = Caryophyllales |data dostępu = 2009-10-07}}</ref>
</references>

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Rdestowate]]
[[Kategoria:Rośliny pastewne]]
[[Kategoria:Rośliny lecznicze]]
[[Kategoria:Zboża rzekome]]