Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie

Narodowy Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej – teatr w Krakowie, narodowa instytucja kultury, powstał jako drugi teatr w Polsce. Obok Teatru Narodowego w Warszawie jest jedną z dwóch narodowych scen dramatycznych, podlegających bezpośrednio Ministrowi Kultury. Od czerwca 2021 jest członkiem Unii Teatrów Europy. W budynku teatru funkcjonuje Muzeum Interaktywne / Centrum Edukacji Teatralnej MICET, otwarte w 2016 roku.

Narodowy Stary Teatr
im. Heleny Modrzejewskiej

Widok na północną elewację
Typ teatru	teatr dramatyczny
Założyciel	Mateusz Witkowski
Kierownictwo artystyczne	Dorota Ignatjew (dyrektor), Jakub Skrzywanek (zastępca dyrektora ds. artystycznych)
Data powstania	20 października 1781
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Lokalizacja	ul. Jagiellońska 5 pl. Szczepański 1
Strona internetowa

Narodowy Stary Teatr w Krakowie

nr rej. A-118 z 5 listopada 1965
Budynek teatru po renowacji w 1906
Państwo	Polska
Miejscowość	Kraków
Adres	ul. Jagiellońska 5 pl. Szczepański 1
Ukończenie budowy	1841–1843
Położenie na mapie Polski Narodowy Stary Teatr w Krakowie
Położenie na mapie województwa małopolskiego Narodowy Stary Teatr w Krakowie
Położenie na mapie Krakowa Narodowy Stary Teatr w Krakowie
Położenie na mapie Starego Miasta w Krakowie Narodowy Stary Teatr w Krakowie
50°03′48″N 19°56′06″E
Strona internetowa

Wejście do teatru od strony ulicy Jagiellońskiej.

Historia

Początki działalności datują się na początek lat 80. wieku XVIII. Inicjatorami powstania teatru byli: poseł krakowski Feliks Oraczewski oraz warszawski aktor Mateusz Witkowski, któremu w dniu 17 października 1781 roku władze Krakowa udzieliły zgody na wystawianie widowisk za opłatą 50 złotych polskich miesięcznie. Witkowski pełnił funkcję pierwszego antreprenera (dyrektora) teatru. Jego otwarcie nastąpiło w październiku 1781 roku. Do roku 1799 przedstawienia odbywały się w budynku pałacu Spiskiego przy Rynku Głównym, a aktorzy, wzorem warszawskich kolegów, przyjęli nazwę Aktorzy Narodowi.

W latach 1787–1830 antreprenerem był Jacek Kluszewski, który w 1799 przeniósł teatr do budynku u zbiegu ul. Jagiellońskiej i placu Szczepańskiego, w którym siedziba teatru znajduje się do dziś. W czasach dyrekcji Kluszewskiego znacząco wzrosła ranga i popularność teatru, w którym, mimo zależności od austriackich władz zaborczych wystawiano polskie przedstawienia. Od listopada 1820 roku (dyr. Kazimierz Skibiński) wprowadzono bardziej ambitny repertuar, grając tragedie: Williama Szekspira, Alojzego Felińskiego, Voltaire’a, Gottholda Lessinga, komedie: R. Sheridana, Moliera, Wojciecha Bogusławskiego oraz opery Karola Kurpińskiego i Luigiego Cherubiniego.

Teatr rozwijał się również za dyrekcji Hilarego Meciszewskiego (1843–1845), znanego krakowskiego krytyka teatralnego i publicysty politycznego, który wprowadził do repertuaru dramat romantyczny, dbał o udoskonalenie sztuki reżyserskiej i aktorskiej zgodnie z nowoczesnymi regułami teatru europejskiego.

W 1865 roku po raz pierwszy na scenie teatru wystąpiła Helena Modrzejewska, jego obecna patronka. W latach 1866–1885 teatrem kierował Stanisław Koźmian, publicysta polityczny i literat, związany ze środowiskiem krakowskich konserwatystów, współautor Teki Stańczyka, uczestnik powstania styczniowego, twórca tzw. „szkoły krakowskiej”, w ramach której szczególną uwagę zwracano na jakość gry aktorskiej i gruntowne przygotowanie inscenizacji. Koźmian wielką wagę przywiązywał do repertuaru, w którym znalazły się dzieła polskiego, jak i europejskiego dramatu klasycznego oraz współczesnego.

Na przełomie XIX i XX wieku teatr praktycznie przestał funkcjonować. W 1893 krakowski teatr miejski przeniesiono do nowego budynku przy placu Świętego Ducha, gdzie od 1909 funkcjonuje jako Teatr im. Juliusza Słowackiego. Na scenie przy placu Szczepańskim wystawiano jedynie przedstawienia okolicznościowe. W latach 1903–1906 budynek ten został gruntownie przebudowany w stylu secesji, z rozbudową pomieszczeń na sale taneczne, koncertowe, restauracyjne i handlowe. Na przełomie lat 20. i 30. XX mieściła się w nim Miejska Szkoła Dramatyczna.

Działalność teatralną w budynku przy placu Szczepańskim wznowiono po zakończeniu II wojny światowej w 1945. W latach 1946–1949 teatr funkcjonował wraz z Teatrem im. Słowackiego jako Miejskie Teatry Dramatyczne. Dyrektorem Miejskich Teatrów Dramatycznych był dyrektor Teatru im. Słowackiego. W 1949 Miejskie Teatry Dramatyczne upaństwowiono i utworzono nowe przedsiębiorstwo Państwowe Teatry Dramatyczne. Upaństwowieniu uległ też majątek teatrów. Staremu Teatrowi przypisano repertuar współczesny. W 1952 działał pod nazwą Państwowy Teatr Stary w Krakowie. Po usankcjonowaniu przez władze doktryny realizmu socjalistycznego grano w nim tzw. sztuki produkcyjne.

W 1954, po zlikwidowaniu przedsiębiorstwa Państwowe Teatry Dramatyczne, Państwowy Teatr Stary w Krakowie rozpoczął samodzielną działalność. Od 1956 działał jako Państwowy Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej. W latach pięćdziesiątych jego dyrektorami byli Roman Zawistowski i Władysław Krzemiński. W tym okresie nastąpiło ożywienie w działalności artystycznej. W teatrze znalazło zatrudnienie wielu reżyserów, aktorów i scenografów. W repertuarze sięgnięto po dzieła dramatu polskiego i światowego. Wystawiano sztuki klasyczne, kładziono jednak nacisk na ich nowoczesne ujęcie. Grano również z powodzeniem utwory współczesne.

W 1963 na stanowisku dyrektora Krzemińskiego zastąpił Zygmunt Hübner, za czasów którego do teatru trafiło wiele artystycznych indywidualności, m.in. reżyserzy Andrzej Wajda czy Konrad Swinarski. Coraz większą rolę w repertuarze zaczął odgrywać polski dramat narodowy na czele z Weselem Stanisława Wyspiańskiego w reżyserii Andrzeja Wajdy (1963). Swoje najsłynniejsze inscenizacje realizowali w teatrze Konrad Swinarski i Jerzy Jarocki.

W 1969 Zygmunt Hübner złożył rezygnację ze stanowiska dyrektora po zdjęciu przez cenzurę przedstawienia Kurdesz Ernesta Brylla. Dyrektorem został Jan Paweł Gawlik. Jednym z najważniejszych wydarzeń w historii teatru była nowatorska inscenizacja Dziadów Adama Mickiewicza dokonana przez Konrada Swinarskiego (1973). W tym czasie wystawiono również Wyzwolenie Stanisława Wyspiańskiego w reżyserii Swinarskiego (1974), a Andrzej Wajda wyreżyserował Biesy Fiodora Dostojewskiego (1971) oraz Noc listopadową Wyspiańskiego. Coraz częściej sięgano po polski repertuar współczesny, a reżyserowali młodzi twórcy, Krystian Lupa, Jerzy Grzegorzewski, Maciej Prus czy Krzysztof Kieślowski. W tym czasie reżyserowali także teatralni klasycy, tacy jak Jerzy Kreczmar. Wystawione przez Andrzeja Wajdę widowisko Z biegiem lat, z biegiem dni... (1978) na podstawie utworów twórców galicyjskich z przełomu XIX i XX wieku zostało w 1980 zrealizowane ponownie jako serial telewizyjny.

W 1980 roku nastąpiła zmiana na stanowisku dyrektora. Gawlik został zastąpiony przez popieranego przez zespół artystyczny kompozytora Stanisława Radwana, któremu przyszło prowadzić teatr w trudnych latach stanu wojennego. Wiele z wystawianych sztuk odwoływało się do bieżących wydarzeń społecznych. Ważnymi wydarzeniami były inscenizacje Hamleta Williama Szekspira (1981), Antygony Sofoklesa (1984) oraz Zbrodni i kary Fiodora Dostojewskiego (1984) dokonane przez Andrzeja Wajdę oraz inne dokonane przez Jerzego Jarockiego, Krystiana Lupę, Rudolfa Zioło czy Tadeusza Bradeckiego, który w 1990 przejął od Radwana obowiązki dyrektora.

Po 1990 wystawiono m.in. Ślub Witolda Gombrowicza w reżyserii Jerzego Jarockiego (1990), adaptacje dramatów austriackich w reżyserii Krystiana Lupy, a Jerzy Grzegorzewski zrealizował własny scenariusz Tak zwana ludzkość w obłędzie (1992).

W 1991 scenie nadano status teatru narodowego.

W latach 1997–1998 teatrem kierowało aż trzech dyrektorów: Krystyna Meissner, następnie Jerzy Bińczycki, a po jego nagłej śmierci krytyk teatralny Jerzy Koenig. W tym czasie wystawiona została Iwona, księżniczka Burgunda Witolda Gombrowicza w reżyserii Grzegorza Jarzyny (pod pseudonimem Horst Leszczuk).

W 1997 Jerzy Trela wręczył Janowi Pawłowi II, podczas jego pielgrzymki do ojczyzny, książkę Dariusza Domańskiego pt. Taki nam się snuje dramat... Stary Teatr 1945–1995 album wspomnień.

W lutym 2001 zmieniono nazwę teatru na Narodowy Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej.

Od 2002 dyrektorem artystycznym, a w 2003 dyrektorem naczelnym jest profesor krakowskiej PWST, aktor i reżyser Mikołaj Grabowski, pełniący wcześniej funkcję dyrektora łódzkiego Teatru Nowego. W tym samym roku odbyła się premiera Mistrza i Małgorzaty Michaiła Bułhakowa w reżyserii Krystiana Lupy.

Od 2009 do 2019 roku jako jedyny polski teatr należał do Europejskiej Sieci Teatrów Mitos21, która skupia najważniejsze sceny teatralne w Europie.

30 maja 2023 miała miejsce premiera filmu dokumentalnego o teatrze zatytułowanego Stary, wyreżyserowanego przez Magdę Hueckel i Tomasza Śliwińskiego.

Dyrektorzy

• Mateusz Witkowski 1781–1787 (z przerwami)
• Mateusz Esmond 1782–1784
• Jacek Kluszewski 1787–1830 (z przerwami)
• Franciszek Horschelt 1799–1800
• Juliusz Pfeiffer 1831–1838, 1840–1843, 1854–1863
• Hilary Meciszewski 1843–1845
• Józef Mączyński 1845–1852
• Stanisław Koźmian 1866–1885
• Jakub Glikson 1885–1893
• Jerzy Ronard Bujański 1945–1946
• Roman Zawistowski 1954–1957
• Władysław Krzemiński 1957–1963
• Zygmunt Hübner 1963–1970
• Jan Paweł Gawlik 1970–1980
• Stanisław Radwan 1980–1990
• Tadeusz Bradecki 1990–1996
• Krystyna Meissner 1997–1998
• Jerzy Bińczycki 1998
• Ryszard Skrzypczak 1998–2003 (dyrektor naczelny)
• Jerzy Koenig 1998–2002 (dyrektor artystyczny)
• Mikołaj Grabowski 2002–2012
• Jan Klata 2013–2017
• Marek Mikos 2017–2020
• Waldemar Raźniak 2020–2024
• Dorota Ignatjew od 2024

Osoby współpracujące z teatrem

Helena Modrzejewska jako królowa Jadwiga w Teatrze Krakowskim (obecnie Stary Teatr)

Aktorzy Feliks Benda Alicja Bienicewicz Jerzy Bińczycki Sonia Bohosiewicz Teresa Budzisz-Krzyżanowska Magdalena Cielecka Mieczysława Ćwiklińska Mirosława Dubrawska Krystian Durman Anna Dymna Jan Frycz Grażyna Trela Krzysztof Globisz Katarzyna Gniewkowska Barbara Grabowska Leszek Herdegen Antonina Hoffmann Gustaw Holoubek Tadeusz Huk Kazimierz Kaczor Ewa Kaim Zbigniew Kaleta Marcin Kalisz Elżbieta Karkoszka Mikołaj Kubacki Halina Kwiatkowska Edward Linde-Lubaszenko Bolesław Ładnowski Tadeusz Malak Agnieszka Mandat Helena Modrzejewska Marta Nieradkiewicz Jerzy Nowak Jan Nowicki Izabella Olszewska Jan Peszek Błażej Peszek Franciszek Pieczka Anna Polony Wojciech Pszoniak Anna Radwan Jerzy Radziwiłowicz Wincenty Rapacki Wiktor Sadecki Dorota Segda Anna Seniuk Bogdan Słomiński Roman Stankiewicz Jerzy Stuhr Jerzy Trela Marek Walczewski Krzysztof Wieszczek Zofia Więcławówna Wiesław Wójcik Małgorzata Zawadzka Krzysztof Zawadzki

Reżyserzy Stanisław Koźmian Juliusz Osterwa Tadeusz Kantor Roman Zawistowski Władysław Krzemiński Bohdan Korzeniewski Lidia Zamkow Jerzy Grotowski Jerzy Kreczmar Józef Szajna Jerzy Jarocki Zygmunt Hübner Andrzej Wajda Kazimierz Kutz Konrad Swinarski Tadeusz Malak Jerzy Grzegorzewski Maciej Prus Krystian Lupa Agnieszka Holland Jerzy Stuhr Tadeusz Bradecki Rudolf Zioło Grzegorz Jarzyna Paweł Miśkiewicz Krzysztof Warlikowski Mikołaj Grabowski Michał Zadara Scenografowie Tadeusz Kantor Andrzej Pronaszko Wojciech Krakowski Jerzy Skarżyński Lidia Minticz-Skarżyńska Krystyna Zachwatowicz Franciszek Starowieyski Kazimierz Wiśniak Jerzy Kalina Kompozytorzy Zygmunt Konieczny Stanisław Radwan Jan Kanty Pawluśkiewicz Jacek Ostaszewski Abel Korzeniowski

Inicjatywy

• Goście Starego Teatru – spotkania z twórcami światowej kultury (od 1992).
• Fundacja Starego Teatru – celem fundacji jest wspieranie rozwoju środowisk artystycznych i twórczych w Małopolsce, promocja kultury polskiej (od 2002).
• Studio Baz@rt – nowy nurt repertuarowy, w ramach którego prezentowane są najciekawsze osiągnięcia młodej dramaturgii inscenizowane przez młodych polskich reżyserów (od 2004).
• Nowa Krytyka – inicjatywa polegająca na organizowaniu spotkań kontekstowych, które towarzyszą premierom. W ramach tych spotkań odbywają się debaty, skupiające się na analizie i dyskusji nad wyzwaniami, z którymi boryka się współczesna kultura.
• Spektakl z legitymacją – oferta skierowana do uczniów, studentów, emerytów, rencistów a także osób z niepełnosprawnościami wraz z asystentami i umożliwiająca nabycie biletu do teatru po promocyjnej cenie na podstawie okazania wspomnianego dokumentu w kasie teatru. Po każdym przedstawieniu prezentowanym w cyklu odbywa się rozmowa z twórcami i publicznością.
• Działania edukacyjne MASTER CLASS – warsztaty z aktorami i aktorkami Starego Teatru dla osób pragnących rozwinąć swoje zdolności teatralne.
• Młod(sz)a Polska – Warsztaty dramatopisarskie dedykowane osobom urodzonym po 1989 roku, przed teatralnym debiutem scenicznym i wydawniczym, chcącym współtworzyć repertuar teatralny NST, również ten powstający z myślą o dzieciach i młodzieży.
• Współpraca z Drama Studio London – spotkania ze studentami DSL. Międzynarodowa współpraca obejmuje zajęcia teoretyczno-formalne z zakresu praktyki aktorskiej i historii teatru.
• Narzędziownik Teatru - Warsztaty praktyczne dla aktorów i widzów poświęcone najnowszym tendencjom i technikom pracy w teatrze prowadzone przez uznanych twórców i pedagogów.

Bibliografia

• Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut, t. 4 Oświecenie, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1966, s. 179-180.

Linki zewnętrzne

• Strona w bazie e-teatr.pl
• Dziennik teatralny
• Lesław Czapliński - Sienkiewicz Gombrowiczem podszyty. akant.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-09-18)]. recenzja z Trylogii w Starym Teatrze w Krakowie.