Rabka-Zdrój
Rabka-Zdrój, do 1999 (dzisiaj potocznie) Rabka[3] – miasto w województwie małopolskim, w powiecie nowotarskim, siedziba gminy Rabka-Zdrój. Położona jest w Kotlinie Rabczańskiej, na wysokości 500–560 m n.p.m., u ujścia potoków Poniczanki, Słonki i Skomielnianki do Raby[4].
| miasto w gminie miejsko-wiejskiej | |||||
 Widok na ulicę W. Orkana – jedną z głównych arterii miasta i najważniejsze budynki, od lewej – Dworzec PKP, nad nim pośród starego drzewostanu wieża starego kościółka (obecnie Muzeum im. W. Orkana), pośrodku scena Teatru Rabcio, a na prawo od niego kościół św. Marii Magdaleny. | |||||
| |||||
| Dewiza: Miasto Dzieci Świata | |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Województwo | |||||
| Powiat | |||||
| Gmina | |||||
| Data założenia |
XII wiek | ||||
| Prawa miejskie |
21 września 1953 | ||||
| Burmistrz | |||||
| Powierzchnia |
36,31[2] km² | ||||
| Wysokość |
500–590 m n.p.m. | ||||
| Populacja (30.06.2021) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
| Strefa numeracyjna |
(+48) 18 | ||||
| Kod pocztowy |
34-700 | ||||
| Tablice rejestracyjne |
KNT | ||||
Położenie na mapie województwa małopolskiego  | |||||
Położenie na mapie Polski  | |||||
 49°36′35″N 19°57′57″E/49,609722 19,965833
| |||||
| TERC (TERYT) |
1211124 | ||||
| SIMC |
0962503 | ||||
| Hasło promocyjne: Miasto na cztery pory roku | |||||
Urząd miejski ul. Parkowa 234-700 Rabka-Zdrój | |||||
| Strona internetowa | |||||
| BIP | |||||
Historia
edytuj
Nazwę po raz pierwszy wymienia, powołując się na dokument Bolesława Wstydliwego z 1254 roku, Jan Długosz w formie Sal in Rabschyca, co wskazywałoby, że już wówczas rabczańskie solanki były znane i prawdopodobnie wykorzystywane dla potrzeb klasztoru cystersów, na terenie dóbr których Rabka leżała.
W 1595 roku wieś położona w powiecie szczyrzyckim województwa krakowskiego była własnością kasztelanowej krakowskiej Anny z Sieniawskich Jordanowej[5].
Jak wspominał w 1860 roku Eugeniusz Janota w Przewodniku w wycieczkach na Babią Górę, do Tatr i Pienin „Na wschód od téj wsi ku wiosce Słoném zwanéj, leżącéj nad potokiem Słonką jest sześć źródeł wody słonéj, jodowobromowéj żelezistéj, od niepamiętnych czasów od górali Beskidowych na gubienie woli używanéj, lecz za doniesieniem jakiegoś lekarza 1813 roku z rozkazu rządu kamieniami zawalonych i strzeżonych, by wody nie brano. Z nazwy jednego z tych źródeł (na polu dworskiém) na szybisku wnosić wypada, że tu kiedyś były kopalnie, niezawodnie soli”[a][6].
W wyniku badań przeprowadzonych w 1858 roku przez krakowskiego chemika Adolfa Aleksandrowicza i lekarza Fryderyka Skobla stwierdzono, że miejscowe solanki są jednymi z najsilniejszych solanek jodowo-bromowych w Europie. Jak zanotował we wspomnianym przewodniku E. Janota „ciepłota tych źródeł wynosi + 12 °C., ciężar gatunkowy niejednakowy; funt wody jednego źródła okazał 126.41, drugiego 177.6 ziarn pierwiastków leczniczych (chloru, jodu i bromu, węglanów alkalowych, żelaza i trochę wapna, prócz kwasu węglowego).”[6] Pierwszy zakład kąpielowo-leczniczy powstał w 1864 roku, a osiem lat później otwarto zakład leczenia dzieci. Specyficzny mikroklimat spowodował, że Rabka szybko rozwijała się, zwłaszcza jako uzdrowisko dziecięce.
Podczas okupacji hitlerowskiej, w 1941 roku Niemcy utworzyli getto dla żydowskich mieszkańców. Przebywało w nim około 650 Żydów. W sierpniu 1942 roku zostali wywiezieni do obozu zagłady w Bełżcu a część do getta w Nowym Targu[7].
Pod okupacją niemiecką działała szkoła policji bezpieczeństwa i SD, która kształciła także pewną liczbę polskich policjantów. 29 stycznia 1945 roku miasto zostało zajęte przez jednostki 38 Armii 4 Frontu Ukraińskiego. Poległo ok. 300 żołnierzy radzieckich, ku czci których w 1945 roku odsłonięto pomnik w Parku Zdrojowym[8].
Po II wojnie światowej był to obok Zakopanego ważny ośrodek leczenia gruźlicy. Kiedy przestała być ona uważana za chorobę społeczną, sanatoria (z największymi: Instytutem Matki i Dziecka z Warszawy oraz Śląskim Ośrodkiem Rehabilitacji Dzieci im. W. Pstrowskiego, obecnie im. Szebesty) stały się placówkami leczenia głównie astmy oskrzelowej i schorzeń górnych dróg oddechowych.
Kilka miesięcy po zakończeniu II wojny światowej na przełomie czerwca i lipca 1945 roku w willach położonych obok siebie: Juras, Stasin i Niemen Tymczasowy Komitet Pomocy dla Ludności Żydowskiej w Krakowie umieścił około setki dzieci żydowskich ocalałych z Holocaustu oraz 250 dorosłych osób. Wywołało to niechęć niektórych mieszkańców Rabki, w tym członków utworzonej w Prywatnym Gimnazjum Sanatoryjnym Męskim dr J. Wieczorkowskiego drużyny harcerskiej, która była przykrywką kilkunastoosobowej komórki Ruchu Oporu Armii Krajowej (ROAK)[9]. Grupa ta, z inspiracji szkolnego katechety ks. Józefa Hojoła, dokonała trzech zbrojnych napadów na dzieci, ostrzeliwując budynki z broni krótkiej i automatycznej, wrzucając do środka granat, a nawet używając panzerfausta (12, 19 i 26/27 sierpnia 1945 roku). Podczas tych ataków nikt nie zginął, ale spowodowały one podjęcie decyzji o likwidacji ośrodka od dnia 28 sierpnia 1945 roku[10]. Wydarzenia te zaliczane są do serii ataków antysemickich ze strony ludności polskiej na ocalałych z wojny Żydów, których apogeum stanowił pogrom kielecki 4 lipca 1946 roku, i który spowodował masowy exodus polskich Żydów. Prawa miejskie Rabka uzyskała w 1953 roku.
Współczesność
edytuj
Rabka nazywana jest „Miastem Dzieci Świata”. Tytuł ten w 1996 roku na wniosek Międzynarodowej Kapituły Orderu Uśmiechu nadał miastu wojewoda małopolski. W tym samym roku utworzono w Szkole Podstawowej nr 2 w Rabce Muzeum Orderu Uśmiechu, obecnie przeniesione do nowej siedziby na terenie parku rozrywki dla dzieci „Rabkoland”.
Rabka ma własną scenę teatralną, jest nią Teatr Lalek „Rabcio”, a także pomnik Świętego Mikołaja stojący przed zabytkowym budynkiem nieczynnej już stacji kolejowej, nazwanej wówczas Domem Świętego Mikołaja. Obecnie budynek kolejowy służy Miejskiej Bibliotece.[11]
W latach 1984–1994 w wilii „Chorążówka” (dziś nieistniejącej) przy ul. Nowy Świat Ruch Wiara i Światło prowadził dom wakacyjny dla dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną[12].
Od 1985 r. w Rabce jest organizowany Konkurs Recytatorski im. Antoniny Zachary–Wnękowej. Biorący w nim udział uczniowie szkół muszą zaprezentować dwa utwory poetów związanych z Podhalem, w tym jeden owej poetki[13].
W 1995 r. powstała Szkoła dla Dzieci Niewidomych i Słabowidzących im. św. Tereski w Rabce-Zdroju, będąca filią Zakładu dla Niewidomych w Laskach pod Warszawą.[14]
W 1999 r. nazwa miasta została zmieniona z Rabki na Rabkę-Zdrój co podkreśliło uzdrowiskowy charakter miejscowości.[15]
W parku zdrojowym znajduje się pomnik Jana Pawła II, przy którym ma początek jeden ze szlaków papieskich.
Od 2003 roku w Rabce-Zdroju prężnie funkcjonuje Młodzieżowa Rada Miejska w Rabce-Zdroju, która czynnie włącza się w gminne wydarzenia.
Jedną z atrakcji miasta jest uruchomiona 21 listopada 2006 fontanna przed Kawiarnią Zdrojową oraz uruchomione w czerwcu 2009 tężnie solankowe w Parku Zdrojowym[16].
Od 2014 roku w Rabce-Zdroju odbywa się Międzynarodowy Festiwal Literatury Dziecięcej[17].
W 2018 r. odsłonięto w parku Zdrojowym ławeczkę poetki Antoniny Zachary-Wnękowej z jej figurą naturalnej wielkości[13].
Zanieczyszczenie powietrza: Położenie geograficzne utrudnia wentylację miasta, przez co spowija je smog, szczególnie w sezonie grzewczym. Rabka znajduje się w czołówce rankingu polskich miast z najbardziej zanieczyszczonym powietrzem[18].
Burmistrzowie Rabki od 1990 r.
edytujŹródło:[19]
Witold Wnęk – 1990–1994
Jan Wieczorkowski – 1994–1998
Eligiusz Myśliwy – 1998–2002
Antoni Rapacz – 2002–2006
Ewa Przybyło – 2006–2018
Leszek Świder – 2018–
Demografia
edytujPiramida wieku mieszkańców Rabki-Zdroju w 2014 roku[20]:
 |
Etnografia
edytujNiektórzy badacze okolicznych mieszkańców określają jako „Lud rabczański”, nieco różniący się od innych grup góralskich. Pierwotnie ziemię rabczańską zamieszkiwała grupa górali zwanych „Kliszczakami”, lecz obecnie na Rabkę-Zdrój duży wpływ ma kultura Górali Podhalańskich (dotyczy to szczególnie stroju)[21]. Spora grupa osób uważa, że jest to północna podgrupa Podhalan[22].
Transport
edytujPrzez zachodnie krańce Rabki-Zdroju (Zabornię) przebiega droga ekspresowa S7 (będąca częścią trasy międzynarodowej E77). Oprócz tego w Rabce początek ma droga krajowa nr 47 a północnymi dzielnicami biegnie droga krajowa nr 28.
Ponadto przez Rabkę-Zdrój przebiega linia kolejowa nr 104 (Chabówka – Nowy Sącz). W mieście znajduje się przystanek kolejowy oraz nieczynna stacja Rabka Zaryte. Na przystanku Rabka Zdrój zatrzymują się i zmieniają kierunek jazdy pociągi regio łączące Kraków, Katowice i Zakopane oraz pociągi pospieszne łączące Gdynię z Zakopanem. Ponadto na obu stacjach zatrzymują się pociągi retro kursujące w kierunku Mszany Dolnej i Nowego Sącza.
Zabytki i inne atrakcje
edytujZabytki i inne atrakcje na terenie miasta:
- drewniany kościół (1606, 1744–1778), obecnie siedziba Muzeum im. Władysława Orkana
- modrzewiowa organistówka z 1860 pełniąca funkcje hotelowe
- Kapliczka św. Floriana (XIX w.)
- Kościół św. Teresy i kapliczka zdrojowa z 1928 r.
- Stary cmentarz
- Państwowy Teatr Lalek „Rabcio”
- Muzeum Orderu Uśmiechu
- Muzeum Rekordów i Osobliwości
- Pozostałości zespołu dworskiego (XVIII w.).
- Kościół parafialny pw. św. Marii Magdaleny z początku XX w.
- Park rozrywki „Rabkoland”[23]
- wiele cennych eksponatów kultury zagórzańskiej i wołoskiej (w tym szałasy wołoskie) znajduje się w prywatnym Muzeum Gorczańskim Jana Fudali – Muzeum Górali i Zbójników[24]
- Stowarzyszenie Dawnej Rabki Czar organizuje imprezy kulturalne, bale i pokazy w stylu XIX w.
Oświata
edytuj- Szkoła Podstawowa Nr 1 im. Obrońców Poczty Polskiej w Gdańsku w Rabce-Zdroju
- Szkoła Podstawowa Nr 2 im. Władysława Orkana w Rabce-Zdroju
- Szkoła Podstawowa Nr 3 im. Adama Mickiewicz w Rabce-Zdroju
- Szkoła Podstawowa Nr 4 im. Jana Kochanowskiego w Rabce-Zdroju
- Katolicka Szkoła Podstawowa im. Najświętszej Rodziny z Nazaretu w Rabce-Zdroju[25]
- I Liceum Ogólnokształcące im. Eugeniusza Romera w Rabce-Zdroju
- Zespół Szkół Uzdrowiskowych w Rabce-Zdroju[26]
- Zespół Szkół im. ks. prof. Józefa Tischnera w Rabce-Zdroju[27][28] – szkoła założona w 1991 r.; wywodzi się ze Studium Nauczycielskiego.
Uzdrowisko
edytujOd ponad stu lat miejscowość znana jest jako uzdrowisko. Wykorzystuje się walory klimatyczne oraz wody lecznicze do leczenia schorzeń układu oddechowego i krążenia, głównie u dzieci. Uzdrowisko dysponuje 9 ujęciami wód głębinowych (o głębokości do 1200 m), głównie solanek z grupy jodkowo-chlorkowo-sodowo-bromkowych. Pierwsze ujęcie wykonano w 1858 r. Temperatura wód dochodzi do 30 °C. W czerwcu 2009 r. uruchomiono, w miejsce spalonej w czasie II wojny tężni, nową tężnię o kształcie cylindrycznym[16].
Przedsiębiorstwo Uzdrowisko Rabka dysponuje zakładem przyrodoleczniczym, czterema sanatoriami i czterema szpitalami uzdrowiskowymi, z których trzy przeznaczone są dla dzieci. Ponadto w miejscowości funkcjonują wspomniane wcześniej sanatorium dziecięce Górnośląski Ośrodek Rehabilitacji Dzieci im. dr. A. Szebesty, oddział terenowy Instytutu Gruźlicy i Chorób Płuc oraz liczne domy wczasowe.
Ważnym uzupełnieniem uzdrowiska jest park zdrojowy, objęty programem rewitalizacji na lata 2007–2013[29].
Turystyka
edytujZ Rabki prowadzą szlaki piesze i rowerowe na okoliczne szczyty Gorców (Turbacz), Beskidu Wyspowego (Luboń Wielki) i Pasma Babiogórskiego (Babią Górę). Czerwony szlak z Turbacza przez Rabkę na Babią Górę jest częścią Głównego Szlaku Beskidzkiego[30].
- Szlaki turystyczne
– Główny Szlak Beskidzki im. Kazimierza Sosnowskiego. Do Rabki prowadzi on od wschodu z Jordanowa przez Skawę oraz podnóża Birtalowej i Zbójeckiej Góry. Z Rabki kieruje się w Gorce, gdzie przez Maciejową i Stare Wierchy wyprowadza na Turbacz.
– szlak długodystansowy prowadzący z Łopusznej do Brzeźnicy. Do Rabki prowadzi od zachodu z Turbacza przez Koninki i Olszówkę. Z Rabki poprzez przełęcz pomiędzy Banią, a Grzebieniem oraz Rabkę-Zaryte wyprowadza na Luboń Wielki.
– krótki szlak łączący centrum miejscowości ze szczytem Lubonia Wielkiego
– nie jest to szlak biegnący przez centrum miejscowości, a jedynie przez Rabkę-Zaryte. Prowadzi on ze Starych Wierchów przez Olszówkę, a wyprowadza na Luboń Wielki. Szlak ten biegnie m.in. Percią Borkowskiego.- – zaczynający się w Rabce szlak prowadzący na Krzywoń, Piątkową Górę i Rabską Górę do Raby Wyżnej.
– krótki szlak łącznikowy pomiędzy Rabką-Słone a Głównym Szlakiem Beskidzkim.
Wspólnoty wyznaniowe
edytujHonorowi Obywatele Miasta
edytujŹródło: Urząd Miejski Rabka-Zdrój[37]
Za wybitne i trwałe zasługi dla rozwoju i promocji oraz pracę na rzecz społeczności Miasta Rabka-Zdrój tytułem „Honorowego Obywatela Miasta Rabka-Zdrój” zostali wyróżnieni:
- Jerzy Kolecki (2008) – artysta, grafik, scenograf, autor rabczańskiego herbu.
- Julian Kawalec (2008) – prozaik, publicysta, poeta, przez kilkadziesiąt lat związany był z Rabką.
- ks. Józef Kapcia (2011) – wieloletni proboszcz parafii św. Teresy od Dzieciątka Jezus w Rabce-Zdroju.
- Anna Olszyńska (2012) – działaczka społeczna i samorządowa, założycielka i wieloletni Prezes Polskiego Komitetu Pomocy Społecznej w Rabce-Zdroju, członek honorowy Sejmiku Wojewódzkiego w Krakowie.
- dr n.med. Jerzy Żebrak (2014) – twórca Oddziału Terenowego Instytutu Matki i Dziecka, a potem Oddział Instytutu Gruźlicy i Chorób Płuc przy Dziecięcym Ośrodku Sanatoryjno-Prewentoryjnym w Rabce, specjalista w dziedzinie pediatrii i leczeniu mukowiscydoza.
- Joanna Pałka (2016) – działaczka społeczna, twórczyni i dyrektor Medycznego Studium Zawodowego, założycielka Stowarzyszenia Rabczański Uniwersytet Trzeciego Wieku.
Współpraca międzynarodowa
edytujMiasta i gminy partnerskie[38][39]:
Murrhardt (od 2009)
Château-Gontier (od 2009)
Frome (od 2009)
Kiskunfélegyháza (od 2013)
Zobacz też
edytujUwagi
edytuj- ↑ Zasypywanie takich źródeł i ujęć słonych wód było pospolitym działaniem w Cesarstwie Austriackim, gdyż eksploatacja słonych wód i pozyskiwanie z nich soli godziło w państwowy monopol solny.
Przypisy
edytuj- ↑ 24.pl, Leszek Świder wygrał wybory na burmistrza Rabki-Zdroju – podhale24.pl [online] [dostęp 2018-11-26].
- ↑ Dane Głównego Urzędu Statystycznego: Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2012 r.). [dostęp 2013-11-11].
- ↑ Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 31 grudnia 1999 r. w sprawie ustalenia i zmiany urzędowych nazw oraz rodzaju niektórych miejscowości w województwach: dolnośląskim, lubelskim, małopolskim, mazowieckim, opolskim, podkarpackim, śląskim, świętokrzyskim, warmińsko-mazurskim i wielkopolskim oraz obiektu fizjograficznego w województwie łódzkim (Dz.U. z 1999 r. nr 112, poz. 1321).
- ↑ Jerzy Kondracki: Geografia regionalna Polski. Warszawa: PWN, 1998. ISBN 83-01-12479-2.
- ↑ Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku ; Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 2008, s. 108.
- ↑ a b Eugeniusz Janota, Przewodnik w wycieczkach na Babią Górę, do Tatr i Pienin, Kraków 1860, s. 15.
- ↑ Geoffrey P. Megargee (red.), Encyclopedia of camps and ghettos, 1933–1945, t. II, part A, s. 560.
- ↑ Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa, Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939–1945, Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, s. 467.
- ↑ Panz 2015 ↓, s. 3–13.
- ↑ Karolina Panz, „Dlaczego oni, którzy tyle przecierpieli i przetrzymali, musieli zginąć”. Żydowskie ofiary zbrojnej przemocy na Podhalu w latach 1945–1947, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały”, 11 (fragm., s. 3–13), Warszawa: Centrum Badań nad Zagładą Żydów; IFiS PAN, 2015, s. 33–89 [dostęp 2016-06-11].
- ↑ Biblioteka Rabka [online] [dostęp 2024-01-25] (pol.).
- ↑ Redakcja, Zaczęło się w Rabce [online], Dziennik Polski, 27 stycznia 2011 [dostęp 2022-09-07] (pol.).
- ↑ a b Szkoła Pamięta [online], lo2rabka.nowotarski.edu.pl [dostęp 2022-10-14].
- ↑ Redakcja, Jubileusz 25-lecia Szkoły dla Dzieci Niewidomych i Słabowidzących im. św. Tereski w Rabce-Zdroju – Życie Zakonne [online] [dostęp 2022-09-07] (pol.).
- ↑ Historia Rabki [online], it.rabka.pl [dostęp 2024-07-06].
- ↑ a b Tężnia już czeka na gości. rabka.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-04-13)]., www.rabka.pl, dostęp 2009-06-23.
- ↑ Międzynarodowy Festiwal Literatury Dziecięcej Rabka Festiwal.
- ↑ Nowy Targ, Sucha Beskidzka i Proszowice wśród najbardziej rakotwórczych miast w Polsce. „Dziennik Polski”, 2015-01-05.
- ↑ 30-lecie Samorządu Terytorialnego w Polsce [online], gmina.rabka.pl [dostęp 2024-10-27].
- ↑ Rabka-Zdrój w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-10], liczba ludności na podstawie danych GUS.
- ↑ Gorczański Park Narodowy.
- ↑ Gorczański Park Narodowy.
- ↑ Rodzinny park rozrywki dla dzieci. rabkoland.pl. [dostęp 2023-04-25].
- ↑ Muzeum Górali i Zbójników – Muzeum Gorczańskie Jana Fudali. polskaniezwykla.pl. [dostęp 2023-04-25].
- ↑ Katolicka Szkoła Podstawowa im. Najświętszej Rodziny z Nazaretu w Rabce-Zdroju. szkola-katolicka.rabka.pl. [dostęp 2022-10-14].
- ↑ Zespół Szkół Uzdrowiskowych. zsurabka.pl. [dostęp 2022-10-14].
- ↑ Zespół Szkół II Liceum Ogólnokształcące im. ks. prof. Józefa Tischnera. lo2rabka.edu.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-11-02)].
- ↑ Technikum Informatyczne w Rabce-Zdroju. techrabka.nowotarski.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-11-01)].
- ↑ Rabka: rewitalizacja Parku Zdrojowego za 8 mln zł [online], tur-info.pl, 5 stycznia 2010 [dostęp 2010-07-06].
- ↑ Beskid Wyspowy 1:50 000. Mapa turystyczna, Kraków: Compass, 2006, ISBN 83-89165-86-4.
- ↑ Rabka-Zdrój, parafia św. Marii Magdaleny [online], diecezja.pl [dostęp 2024-03-12].
- ↑ Rabka-Zdrój Zaryte, parafia Matki Boskiej Częstochowskiej [online], diecezja.pl [dostęp 2024-03-12].
- ↑ Rabka-Zdrój, parafia św. Teresy od Dzieciątka Jezus [online], diecezja.pl [dostęp 2024-03-12].
- ↑ Zbory [online], baptysci.pl [dostęp 2024-03-12].
- ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2018-10-20].
- ↑ Świadkowie Jehowy wznawiają publiczną działalność na Podhalu [online], podhale24.pl, 24 czerwca 2022.
- ↑ Honorowi Obywatele Miasta. gmina.rabka.pl. [dostęp 2023-04-23].
- ↑ Miasta Partnerskie [online], it.rabka.pl [dostęp 2018-10-01] (pol.).
- ↑ Miasta Partnerskie – Urząd Miejski Rabka-Zdrój [online], gmina.rabka.pl [dostęp 2018-10-01] [zarchiwizowane z adresu 2018-10-01] (pol.).
Linki zewnętrzne
edytuj- Serwis miejski
- Rabka ze Słonką, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX: Pożajście – Ruksze, Warszawa 1888, s. 343.