Babia Góra

Babia Góra (słow. Babia hora) – masyw górski w Paśmie Babiogórskim należącym do Beskidu Żywieckiego w Beskidach Zachodnich (według słowackiej terminologii są to Oravské Beskydy). Najwyższym szczytem jest Diablak (1724 m, niem. Teufelspitze, czyli Diabelski Szczyt), często nazywany również Babią Górą, jak cały masyw. Jest najwyższym szczytem Beskidów Zachodnich i poza Tatrami najwyższym szczytem w Polsce, drugim co do wybitności (po Śnieżce). Zaliczany jest do Korony Gór Polski.

Babia Góra

Babia Góra widziana z Rycerzowej (2007)
Państwo	Polska Słowacja
Położenie	powiat suski, Powiat Namiestowo
Pasmo	Beskid Żywiecki, Oravské Beskydy, Karpaty
Wysokość	1724 m n.p.m.
Wybitność	1071 m
Położenie na mapie Beskidu Żywieckiego, Małego i Makowskiego Babia Góra
Położenie na mapie Karpat Babia Góra
49°34′24″N 19°31′46″E

Masyw Babiej Góry – widok z Cyla (z podpisami)

Babia Góra z Zawoi-Składy

Widok Babiej Góry z Podwilka

Widok z Hali Miziowej: Babia Góra i Cyl (na lewo)

Szlak żółty – Perć Akademików

Babia Góra – widok z odległego Ćwilina

Babia Góra z Rogoźnickiej Skałki

Widok Tatr Wysokich w panoramie Tatr z Babiej Góry. U dołu zaznaczono obszar pasma objęty powiększona panoramą

Widok na Babią Górę z południowej części Krakowa

Babia Góra widziana z Gubałówki

Pochodzenie nazwy i legendy

Pochodzenie nazwy Babia Góra tłumaczą liczne legendy ludowe. Jedna z nich mówi, że jest to kupa kamieni wysypanych przed chałupą przez babę – olbrzymkę, według innej to kochanka zbójnika, która skamieniała z żalu widząc, jak niosą jej zabitego ukochanego. Według innych legend nazwa góry pochodzi od tego, że w jaskiniach pod tą górą zbójnicy ukrywali swoje branki. Nazwa może też mieć powiązanie z niektórymi znaczeniami słowa baba (rodzaj ciasta lub kamienny posąg kultowy). Kazimierz Sosnowski podawał o nazwie, iż ...świat uczony wywodzić ją chce od prasłowiańskiego bóstwa „Baba” (...), czczonego jako „matka-żywicielka”. Jednocześnie wskazywał, że powszechnie nazwę góry tłumaczy się jej przysadzistym kształtem, podobnym jakoby do siedzącej baby.

Sławny wójt żywiecki, Andrzej Komoniecki, w swoim „Dziejopisie Żywieckim” pisał w sposób następujący (1728): Także w Babiej Górze jest góra albo gronik, na którym jest kamienna baba tak wyrośniona, a woda z niej idzie. Gdzie tam jest skała, z jednej strony nie przystępno do niej, a z drugiej połogo idzie, i stąd Babia Góra nazwana. Jeszcze bardziej zwodnicza informacja o Babiej Górze pojawiła się w pierwszej polskiej encyklopedii – dziele Benedykta Chmielowskiego pt. „Nowe Ateny” z roku 1745. Autor ten umieścił na wierzchołku góry jezioro, nazywane Morskim Okiem.

Wysokość i wybitność masywu Babiej Góry sprawiła, że w XIX w. nadano jej nazwę Królowej Beskidów, z powodu bardzo zmiennej pogody nazywana też była Matką Niepogód lub Kapryśnicą, a ostatnio mieszkańcy Orawy nazywają ją także Orawską Świętą Górą.

Topografia

Masyw Babiej Góry rozciąga się od Przełęczy Jałowieckiej Północnej po przełęcz Krowiarki. Wyróżniają się w nim dwa wybitne wierzchołki; Diablak i Mała Babia Góra (1517 m), ale w głównej grani topografowie wyróżniają jeszcze wiele pomniejszych wierzchołków, grzbietów i przełęczy. W kierunku od zachodu na wschód są to:

• Jałowcowy Garb (1017 m),
• Przełęcz Jałowiecka Południowa (993 m),
• Mała Babia Góra (inaczej zwana Cylem, 1517 m),
• Niższy Cyl (ok. 1490 m),
• przełęcz Brona (1408 m),
• Złotnica,
• Kościółki (1620 m),
• Lodowa Przełęcz (1606 m),
• Pośredni Grzbiet,
• Diablak (1725 m),
• Siodło Bończy,
• Gówniak (inaczej Wołowe Skały, 1617 m),
• Kępa (1521 m),
• Sokolica (1367 m).

Granią masywu biegnie Wielki Europejski Dział Wodny, a jej częścią zachodnią po Diablaka granica polsko-słowacka. Północne stoki masywu Babiej Góry ograniczone są przez dwa potoki: Jałowiecki Potok spływający spod Jałowieckich Przełęczy (Północnej i Południowej) oraz potok Jaworzynka spływający spod przełęczy Krowiarki. Łączą się one we wsi Zawoja w tzw. Widłach, tworząc rzekę Skawicę. Całe północne stoki masywu znajdują się w obrębie polskiej miejscowości Zawoja. Od stron południowej i wschodniej sytuacja jest bardziej skomplikowana. Tam masyw Babiej Góry ciągnie się od Półgórzanki na zachodzie po potoki Syhlec i Zubrzyca na wschodzie, a od dolnej części masywu aż po Czarną Orawę i Jezioro Orawskie ciągną się trzy niskie i długie grzbiety należące do Działów Orawskich: Dział Rabczycki, Dział Lipnicki i Dział Zubrzycki. Od tej strony stoki Babiej Góry należą do dwóch słowackich miejscowości – Orawska Półgóra i Rabczyce oraz czterech polskich: Lipnica Wielka, Kiczory, Lipnica Mała i Zubrzyca Górna.

Wysokość względna Babiej Góry wynosi dla stoków południowych 900 metrów, a dla północnych 1100 metrów i jest największą poza Tatrami w Polsce. Babia Góra przewyższa otaczające ją szczyty o około 200–600 metrów. Cechuje ją również duża izolacja (duża odległość od innych gór porównywalnej lub większej wysokości).

Na mapach wysokość Babiej Góry przedstawiana jest zazwyczaj jako 1725 m lub 1722,9 m (w zaokrągleniu 1723 m). W ostatnich latach wykonano nowe pomiary lidarowe oraz geodezyjne, w wyniku których wysokość Diablaka została określona na niecałe 1724 m:

• polskie dane z lotniczego skanowania laserowego z 2014 roku: 1723,8 m (w układzie wysokości Amsterdam),
• polskie pomiary geodezyjne z 2019 roku: 1723,6 m (w układzie wysokości Kronsztad),
• słowackie dane z lotniczego skanowania laserowego z 2019 roku: 1723,7 m (w układzie wysokości Kronsztad – Bpv).

Geologia i rzeźba terenu

Beskidy, w tym również Babia Góra, uległy wypiętrzeniu w trzeciorzędzie, na obszarze pierwotnie zajmowanym przez Prakarpaty. Babia Góra zbudowana jest z fliszu piaskowcowo-łupkowego o dużej miąższości, o wyraźnym podziale na warstwy podmagurskie (piaskowce, łupki i margle powierzchniowe w dolnych partiach masywu) i magurskie (piaskowce o miąższości do 750 m). W skałach masywu odkryto liczne skamieniałości – głównie fauny numulitowej.

Epoka lodowa zapanowała w Karpatach przed 600 tys. lat. Powstały wówczas lodowce, których ślady (kary i jeziora polodowcowe) zachowały się w Tatrach i Karkonoszach. Prawdopodobnie w masywie babiogórskim występowały zjawiska glacjalne, lecz ich działalność została zatarta przez erozję okresu holocenu. Jedyną pozostałością lodowca, bądź pola firnowego, jest Kotlinka Suchego Potoku. W procesie erozji największe znaczenie miały tu ruchy masowe, szczególnie intensywne na północnych stokach masywu. Ich pozostałością są liczne, różnej wielkości osuwiska oraz występujące w ich strefach jeziorka osuwiskowe, takie jak: Mokry Stawek (największy), Zimny Stawek, Mały i Duży Orawski Stawek, Czarne Oko, Marków Stawek, Mały Stawek, Mułowy Stawek oraz okresowy Suchy Stawek.

Północne, skaliste stoki charakteryzują się wyjątkowo dużym nachyleniem (do 70°), południowe są znacznie łagodniejsze. Partie wierzchołkowe pokrywa największe w całych polskich Beskidach Zachodnich rumowisko skalne.

W masywie Babiej Góry zinwentaryzowano 24 jaskinie o łącznej długości 414,2 m. Większość dużych obiektów zlokalizowana jest na południowych stokach masywu. Najdłuższą z nich jest zlokalizowana właśnie na południowym stoku Babiej Góry, już po polskiej stronie granicy, Dymiąca Piwnica o rozbudowanej sieci korytarzy, długości 86,5 m i deniwelacji 10,5 m. Nagromadzenie największych, stosunkowo głębokich (do 16 m) obiektów jaskiniowych zinwentaryzowano w rowach i szczelinach przygrzbietowych na południowych stokach Cylu. Największą z tych jaskiń jest Jaskinia w Małej Babiej Górze I o długości korytarzy 58,5 m.

Przyroda

Babia Góra jest jedynym w polskich Beskidach masywem o cechach wysokogórskich. Jest obszarem, na którym naturalne zasoby przyrodnicze oraz wewnętrzne układy biocenotyczne uległy w większości jedynie nieznacznym zmianom spowodowanym działalnością człowieka. Jednym z najcenniejszych elementów masywu jest roślinność. Na północnych stokach masywu zachował się w doskonałym stanie naturalny, piętrowy układ roślinności górskiej, stanowiący odbicie zróżnicowanych warunków klimatycznych oraz bogactwa siedlisk. W najniższym piętrze, w reglu dolnym, znajdują się resztki niemal pierwotnej puszczy karpackiej. W reglu górnym dominują stare, naturalne świerczyny, które w swym najwyższym zasięgu kształtują górną granicę lasu. Powyżej niej znajduje się dobrze wykształcone piętro kosodrzewiny, natomiast w partiach szczytowych góry istnieje jedyne w Beskidach naturalne piętro halne. We wszystkich tych piętrach znajdziemy szereg zróżnicowanych zespołów roślinnych o specyficznych składach gatunkowych.

Na Babiej Górze występuje 106 gatunków wątrobowców, w tym 20 podlegających ochronie. Jeden z nich to endemit europejski (Scapania helvetica), 8 to gatunki rzadkie i bardzo rzadkie. Flora mchów liczy 279 gatunków. Wśród nich jest 80 gatunków chronionych, 11 znajdujących się na „Czerwonej liście mchów zagrożonych w Europie”, 34 na „Czerwonej liście mchów zagrożonych w Polsce”. Wśród roślin naczyniowych naliczono 626 gatunków. Występują tu 23 gatunki ściśle chronione i 33 podlegające ochronie częściowej. 20% stanowią gatunki górskie, co świadczy o wysokogórskim charakterze tego masywu. Flora jest w dużym stopniu naturalna: 90% to gatunki rodzime, 7% stanowią gatunki obcego pochodzenia, ale dawno przybyłe (archeofity). Z rzadkich w Polsce gatunków roślin występują m.in. tojad morawski, wyblin jednolistny, rogownica alpejska, okrzyn jeleni, zimoziół północny, turzyca pchla, tocja alpejska, gnidosz Hacqueta. 4 z nich znajdują się w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin.

W 1954 w masywie Babiej Góry (wraz ze szczytem Diablak) utworzono Babiogórski Park Narodowy. W uznaniu cennych walorów przyrodniczych, a zwłaszcza dobrze wykształconych i zachowanych pięter roślinności, Babiogórski Park Narodowy został wpisany 17 stycznia 1977 przez UNESCO na listę światowych rezerwatów biosfery.

Słowacka część masywu leży w granicach Obszaru chronionego krajobrazu (CHKO) Horná Orava. Partie szczytowe objęto w 1974 r. ochroną w rezerwacie przyrody Babia hora o powierzchni 530,33 ha (obecnie tzw. strefa ochrony „A” w ramach CHKO).

Historia

Babia Góra wznosi się w głównym wododziale karpackim wielkim, wybijającym się masywem, dobrze widocznym zwłaszcza od południa i wschodu, z doliny Czarnej Orawy i Przełęczy Spytkowickiej, którymi już od średniowiecza biegł uczęszczany szlak zwany Polską Drogą, łączący Polskę z Węgrami. Już wówczas masyw ten występował pod swoją obecną nazwą. Znał ją Jan Długosz, który w swych Rocznikach, czyli kronikach sławnego Królestwa Polskiego (księga I: „Chorographia Regni Poloniae”, rozdział „Opisanie gór w Polsce”) notował (1468): Baba góra, bardzo wysoka, nad rzeką Sołą, bogata w rozmaite zioła, blisko miasteczka Żywca.

Najstarsza mapa, na której zaznaczona została Babia Góra, pochodzi z roku 1558. Jej autorem jest kartograf Wacław Grodecki. Sam masyw zaczął być penetrowany wraz z dotarciem w ten rejon fali wędrownych pasterzy wołoskich, być może już z końcem średniowiecza. Na licznych polanach, wytworzonych z czasem w lasach Babiej Góry wypasano owce, zaś w najwyższych, naturalnie bezleśnych partiach (w piętrze halnym) – woły. Dla powiększenia pastwisk wycięto znaczne ilości kosodrzewiny. Po utworzeniu parku narodowego wypasu zakazano, a wiele polan zarosło lasem. Kosodrzewina odnowiła się i zajmuje znaczne obszary. Obecnie wypasa się owce jeszcze tylko na polanie Liniarka i Hali Śmietanowej Lipnickiej, nad Czarną Orawą w Lipnicy Wielkiej oraz w słowackim Bobrowie.

W 1995 roku gminy po polskiej i słowackiej stronie Babiej Góry utworzyły Stowarzyszenie Gmin Babiogórskich, którego celem jest zachowanie ludowej kultury, folkloru i tradycji tego obszaru i mieszkających tu Babiogórców (Górali Babiogórskich), a także rozwój turystyki pod Babią Górą.

Historia badań Babiej Góry

W 1550 r. do południowych podnóży Babiej Góry dotarła urzędowa ekspedycja, która inwentaryzowała zasoby solne królestwa Węgier. Na wykonanej wówczas mapie Górnej Orawy zaznaczone zostało źródło, nazwane później Slaná voda. W wydanym w Krakowie w roku 1595 „Herbarzu polskim (...)” Marcin z Urzędowa wspominał o babiogórskim pochodzeniu niektórych ziół leczniczych.

Pierwszy szerszy, choć ogólny opis masywu Babiej Góry podał Stanisław Staszic w „Rocznikach Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk” wyd. w 1810 r. Podczas swych podróży zdobył on w 1804 r. szczyt od strony południowej, z Orawy, zaczynając wycieczkę w Podwilku. W 1830 r. masyw babiogórski badał przyrodnik Ludwik Zejszner, który na Diablaku stanął 31 sierpnia tegoż roku. On jako pierwszy zapisał nazwę „Diabla Kuchnia”. W latach 1875–1879 co roku kilkutygodniowe badania geobotanicznie oraz regularne pomiary barometryczne prowadził Hugo Zapałowicz. Wynikiem tych badań była fundamentalna praca pt. „Roślinność Babiej Góry pod względem geograficzno-botanicznym”, z mapą i przekrojami, ogłoszona w 1880 r. na łamach „Sprawozdań Komisji Fizjograficznej AU w Krakowie” (t. XIV). W pozycji tej Zapałowicz opracował ponad 600 gatunków roślin Babiej Góry. W latach międzywojennych badania botaniczne prowadził Jan Walas, publikując w 1933 r. monografię pt. „Roślinność Babiej Góry”.

Kompleksowe badania masywu babiogórskiego rozpoczęły się dopiero po utworzeniu w 1954 r. Babiogórskiego Parku Narodowego.

Turystyka

Szlaki

Piesze szlaki turystyczne:

Główny Szlak Beskidzki: Markowe Szczawiny – przełęcz Brona – Babia Góra – Sokolica – Przełęcz Lipnicka

• z Markowych Szczawin 1:30 h (↓ 1:10 h), z przełęczy Brona 1 h (↓ 0:45 h)
• z przełęczy Krowiarki 2:30 h (↓ 1:30 h), z Sokolicy 1:30 h (↓ 1 h)

Przełęcz Jałowiecka – Mała Babia Góra – przełęcz Brona – Babia Góra – Stańcowa Polana – Kiczory

• z Przełęczy Jałowieckiej Północnej 2:25 h (↓ 2 h), z Małej Babiej Góry 1:15 h (↓ 1:10 h)
• z Kiczor 3:40 h (↓ 3:10 h), ze Stańcowej 2:30 h (↓ 2 h)

Markowe Szczawiny – Perć Akademików – Babia Góra – Chata Slaná voda (Słowacja)

• z Markowych Szczawin 1:15 h (↓ 0:45 h)
• z Chaty Slaná voda 3:25 h (↓ 3:10 h)

Orawska Półgóra – Chata Slaná voda – Mała Babia Góra (czasy przejścia na Małą Babią Górę)

• z Orawskiej Półgóry 3:30 h (↓ 3:15 h), z Chaty Slaná voda 3 h (↓ 2:45 h)

Szlaki prowadzą na szczyt również od strony słowackiej – to właśnie z Orawskiej Półgóry poprowadzono na szczyt w 1894 r. pierwszy znakowany szlak turystyczny, wytyczył go Beskidenverein (wówczas szlak był w granicach Węgier). Rok później BV poprowadził szlaki od strony polskiej (wówczas galicyjskiej) – były to jedne z pierwszych szlaków w polskich Beskidach Zachodnich.

Południowymi stokami masywu biegnie droga zwana Pańskim Chodnikiem (także Pańską Ścieżką lub Rajsztagiem, z niem. Reich – państwo, Steg – ścieżka). Była ona jednym ze starych szlaków komunikacyjnych pod Babią Górą, łączącym Zubrzycę z Półgórą (słowacka Polhora). Wybudowana została przez austriacką administrację leśną, a rozbudowana po I wojnie światowej przez Wojsko Polskie jako główny dojazd do Lipnicy Wielkiej – Przywarówki. Droga terenowa łączy Śmietanową, Stachurówkę, Nad Wykrotami, Wykroty, Parking Polana Stańcówka, przecina granicę ze Słowacją (Stańcowe Siodło) i biegnie dalej przez Prírodný Prameň – Roveň, Chatę Slaná Voda (Słona Woda) do Półgóry i nadaje się do wycieczek kolarskich.

Najwyższy wierzchołek, Diablak, odznacza się wybitnymi walorami widokowymi. Roztacza się z niego panorama na wszystkie strony, obejmująca Beskid Żywiecki, Śląski, Mały, Makowski, Wyspowy, Gorce, Kotlinę Orawsko-Nowotarską, Tatry po stronach polskiej i słowackiej, a także inne grupy górskie Słowacji: Góry Choczańskie, Magurę Orawską, Niżne Tatry oraz Wielką i Małą Fatrę.

Turystyka zimowa

Pierwszego znanego wejścia narciarskiego na szczyt Babiej Góry dokonała 6 stycznia 1906 r. grupa niemieckich turystów – członków Beskidenverein z Zabrza. Szli oni z Przyborowa ówczesnym czarnym szlakiem wyznakowanym przez BV przez Przełęcz Jałowiecką, a dalej granią przez Małą Babią Górę i przełęcz Bronę. Schodzili w potężnej wichurze do nowo uruchomionego niemieckiego schroniska pod Diablakiem.

Pierwszymi polskimi narciarzami na Diablaku byli w lutym 1908 r. Władysław Pawlica z Zakopanego (w późniejszych czasach znany geolog), Walery Goetel (wówczas jeszcze student), jego brat Ferdynand (wówczas uczeń) oraz Jan Nowak. Po noclegu w nowym schronisku PTT na Markowych Szczawinach osiągnęli oni szczyt w wejściu przez przełęcz Bronę, po czym zjechali na południową stronę do Lipnicy Wielkiej. Wraz z nimi w tym samym dniu i tą samą drogą osiągnęli szczyt na karplach Wacław Majewski i Władysław Kuryluk, schodząc następnie do Orawskiej Półgóry.

Schroniska

Pierwszy obiekt, służący jako schronienie dla odwiedzających Babią Górę, powstał na jej szczycie już w 1806 r. Był to prosty, drewniany schron zbudowany w związku z wizytą na Babiej Górze arcyksięcia Józefa Habsburga, palatyna Węgier. Funkcjonował krótko, zniszczyła go wichura. Stał prawdopodobnie w miejscu, w którym dzisiaj wznosi się pomnik z 1876 roku.

W połowie stulecia stanął schron turystyczny „Losertówka”. Powstał w 1852 z inicjatywy hr. Filipa Saint Genois – właściciela dóbr makowskich, Zawoi i Babiej Góry. Nazwę zawdzięcza Józefowi Loserthowi, naczelnikowi ówczesnego obwodu wadowickiego. Schron na planie kwadratu o boku 4 metrów zbudowany był z miejscowego kamienia, przykryty spadzistym dachem krytym gontem. Miał niezamykane otwory okienne i otwór wejściowy. Brak zamykanych okien i drzwi sprawił, że schron po kilku latach padł ofiarą burz oraz porywistych wiatrów.

Pierwsze schroniska pojawiły się na początku XX wieku:

• Schronisko turystyczne na Babiej Górze – istniejące w latach 1905–1949,
• Schronisko PTTK Markowe Szczawiny – pierwsze polskie schronisko w Beskidach Zachodnich,
• Chata Slaná voda (Słowacja).

Wypadki

Wyższe partie masywu znane są z bardzo zmiennej i kapryśnej pogody, która była wśród turystów i narciarzy przyczyną wielu zabłądzeń i wypadków, w tym śmiertelnych. Latem szczególnie niebezpieczne są gwałtowne burze na jej szczycie, zimą – śnieżne huragany, w niektórych partiach szlaków turystycznych istnieje zagrożenie lawinowe, a na odkrytych szczytach i przełęczach często wieją silne wiatry. Nad bezpieczeństwem turystów i narciarzy czuwa placówka GOPR w Schronisku na Markowych Szczawinach.

Linki zewnętrzne

• Babia Góra, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 66 .

• Babia Góra – opisy szlaków
• Archiwalne widoki i mapy góry w bibliotece Polona
• Szlaki na Babią Górę – Mapy i opisy przebiegu szlaków na Babią Górę.