Wikipedia:Uitgelicht/december
Elke dag van het jaar wordt op de hoofdpagina een lezenswaardig artikel uit de Nederlandstalige Wikipedia samengevat onder de noemer uitgelicht. Deze pagina bevat de uitgelicht artikelen van de maand december.
Zonlicht is het zichtbare deel van het totale spectrum elektromagnetische straling dat de zon uitzendt. Een klein deel hiervan bereikt de aarde, maar dit is voldoende en essentieel om het leven op aarde in stand te houden. Zonlicht wordt, voordat het het aardoppervlak bereikt, in de atmosfeer op verschillende manieren verstrooid en gefilterd. Het vermogen per vierkante meter van de elektromagnetische straling van de zon dat de aardatmosfeer bereikt, de zonneconstante, is gemiddeld 1367 W/m². De stralingsintensiteit aan het aardoppervlak is veel kleiner dan de zonneconstante aan de bovenrand van de atmosfeer. (Lees verder) |
De fabels van Aesopus, vaak ook Aisopische fabels of Aesopica (Latijn) genoemd, is een verzameling van fabels die toegeschreven worden aan de Griekse dichter Aesopus (ook wel: Aisopos) (ca. 620-560 v.Chr.). Zijn verhalen zijn bekend om de dieren die zich gedragen als mensen (personificatie). Aristoteles bericht van Aesopus dat hij een slaaf van Thracische oorsprong zou zijn. Mogelijkerwijze zijn veel van zijn dierfabels van Thracische herkomst. In 1703 verscheen de eerste volledige vertaling van een aantal fabels. De fabels van de Romeinse dichter Phaedrus en van de 17e-eeuwse Franse dichter La Fontaine zijn voor een groot deel op de fabels van Aesopus gebaseerd. In Rusland is de bewerking van de 19e-eeuwse auteur Ivan Krylov heel beroemd. Ook een anonieme middeleeuwse Nederlandstalige auteur liet zich inspireren tot een bundel van fabels, genaamd Esopet. (Lees verder) |
Bonsai (盆栽) is de Japanse traditie van het cultiveren van bomen in potten. Een houtige plant wordt tijdens de groei zodanig gemanipuleerd dat het een miniatuurboom blijft die in eenvoudige lijnen de wezenlijke kenmerken vertoont van een volgroeid natuurlijk exemplaar. De meer dan duizend jaar oude bonsaitraditie is gestoeld op de Chinese kunstvorm 'penzai'. De karakters waarmee het Chinese woord 'penzai' wordt geschreven, worden in het Japans uitgesproken als 'bonsai'. (Lees verder) |
Frank Vincent Zappa (Baltimore, 21 december 1940 – Laurel Canyon (Californië), 4 december 1993) was een Amerikaans componist en musicus, die ook deel uitmaakte van of de leiding had over verschillende rockgroepen (zoals The Mothers of Invention). Zappa mengde op geheel eigen wijze rockmuziek met psychedelica, jazz, experimentele muziek en eigentijdse klassieke muziek gecombineerd met een grote dosis zelfspot, humor en performance-art. Zappa was een van de weinige componisten uit de 2e helft van de 20e eeuw, die pop, jazz en klassiek combineerde.(Lees verder) |
Sinterklaas of Sint-Nicolaas is de hoofdpersoon van het gelijknamige jaarlijkse volksfeest (oorspronkelijk een kinderfeest) dat op 5 december in Nederland (en in enkele voormalige Nederlandse koloniën), en op 6 december in België wordt gevierd. Het feest is gebaseerd op de traditie over de bisschop van Myra, Sint-Nicolaas, die vanaf de derde eeuw n.Chr. in Klein-Azië leefde. Van de religieuze verering en van Sint-Nicolaas' rol als patroonheilige voor verschillende beroepsgroepen is nu weinig of niets meer over; alleen het kinderfeest wordt tegenwoordig nog gevierd. De moderne vorm van het sinterklaasfeest komt waarschijnlijk voort uit het prentenboekje Sint Nikolaas en zijn knecht (1850) van de onderwijzer Jan Schenkman (1806-1863), maar het kinderfeest heeft een veel oudere oorsprong. (Lees verder) |
De Explosie van Halifax vond plaats op donderdag 6 december 1917. Op die dag werd de stad Halifax in Nova Scotia verwoest door de ontploffing van de SS Mont Blanc. Dit Franse vrachtschip was eerder door een misverstand in aanvaring gekomen met het Noorse vrachtschip SS Imo in "The Narrows", een smal gedeelte van de haven van Halifax. De explosie veroorzaakte een tsunami en een schokgolf die bomen afbrak, ijzeren rails verboog, huizen vernielde, schepen aan de grond zette en fragmenten van de Mont Blanc over kilometers verspreidde. Ongeveer 2000 personen werden gedood en naar schatting 9000 mensen raakten gewond. (Lees verder) |
Pythagoras (Grieks: Πυθαγόρας) (Samos, ca. 582 v.Chr. – Metapontum, ca. 500 v.Chr.) was een Grieks wiskundige, filosoof en hervormer. Hij werd door sommigen als een van de Zeven Wijzen beschouwd. Pythagoras zou meerdere ontdekkingen hebben gedaan, waaronder de stelling van Pythagoras (a² + b² = c²). Hij combineerde voor het eerst wiskunde met theologie. Deze combinatie komt later terug bij Plato, maar ook bij latere theologen, Baruch Spinoza, Leibniz en Kant. Pythagoras heeft steeds een grote invloed op het denken uitgeoefend. (Lees verder) |
Tijdens de Decembermoorden werden op 8 en 9 december 1982 vijftien tegenstanders van het militaire regime van Desi Bouterse gemarteld en vermoord. In Suriname, en bij de Surinamers in Nederland, heeft deze gebeurtenis diepe sporen achtergelaten. De Nederlandse regering bevroor uit protest de ontwikkelingshulp aan Suriname. Op 7, 8 en 9 december 1982 werden vijftien prominente Surinamers die het militaire regime van legerleider Desi Bouterse bekritiseerden uit hun bed gelicht en overgebracht naar Fort Zeelandia, het toenmalig hoofdkwartier van Bouterse, waar ze gemarteld en gefusilleerd werden. Volgens verklaringen van getuigen werden de slachtoffers eerst "voorgeleid" aan Bouterse voordat ze doodgeschoten werden op Bastion Veere, een van de open ruimtes van Fort Zeelandia. (Lees verder) |
Het Lam Gods (gebroeders Van Eyck) Het op eikenhout geschilderde schilderij De aanbidding van het Lam Gods is een groot vroeg-15e-eeuws Vlaams veelluik. Het werk werd uitgevoerd in opdracht van de Gentse burger-koopman Joos Vijd, tussen 1430 en 1432, en is van de hand van de gebroeders Van Eyck. Het werd bedacht als altaarstuk voor de Vijdkapel in de Sint-Baafskathedraal van Gent. Het panelengeheel kende doorheen de tijd een uiterst avontuurlijke geschiedenis en is op één paneel na, de Rechtvaardige Rechters, intact te bewonderen in de Sint-Baafskathedraal van Gent. Het altaarstuk bestaat uit twaalf panelen, waarvan er acht met scharnieren gesloten kunnen worden. Elke vleugel is aan beide zijden beschilderd, zodat er twee verschillende voorstellingen zijn naargelang de panelen open of dicht zijn. Hubert nam de opdracht aan en was waarschijnlijk verantwoordelijk voor het algehele ontwerp, maar overleed in 1426. Waarschijnlijk werd het werk voornamelijk tussen 1430 en 1432 uitgevoerd en afgemaakt door zijn jongere en bekendere broer Jan van Eyck. (Lees verder) |
Augusta Ada Lovelace (Londen, 10 december 1815 – Marylebone, 27 november 1852) was een Britse wiskundige en de eerste computerprogrammeur ter wereld. Ze zag al in dat computers in staat zouden zijn meer dan enkel (zware) berekeningen te doen, terwijl anderen – waaronder Charles Babbage, de ontwerper van de analytische machine – slechts belangstelling hadden voor de mathematische capaciteiten van een computer. (Lees verder) |
Geschiedenis van de westerse filosofie De geschiedenis van de westerse filosofie heeft betrekking op de filosofische tradities van de westerse wereld. Hiermee wordt van oudsher Europa bedoeld en later kwam de Nieuwe Wereld met Noord- en Zuid-Amerika daarbij. De westerse filosofie begon vorm te krijgen vanaf de zevende eeuw voor het begin van de gangbare jaartelling en is voor een belangrijk deel geworteld in de cultuur van het klassieke Griekenland en het Romeinse Rijk- net als de Arabische filosofie - en in de religies van het westen, voornamelijk het christendom. Ze kan grofweg worden ingedeeld in vier perioden: de klassieke filosofie, de middeleeuwse filosofie, de moderne filosofie en de hedendaagse filosofie. (Lees verder) |
De oorsprong van de vogels is een klassiek en vroeger zeer controversieel vraagstuk binnen de paleontologie. Tegenwoordig denken de meeste wetenschappers dat vogels dinosauriërs zijn, de laatste nog levende vertegenwoordigers van die groep sinds het uitsterven van alle andere dinosauriërs aan het einde van het Krijt. Sinds de opkomst van de evolutietheorie probeert de biologie van iedere diergroep haar plaats in de stamboom van het leven te bepalen. Bij de vogels is dat moeilijk, omdat die een lichaamsbouw hebben waar verder niets in het huidige dierenrijk nog op lijkt. Ze hebben veren en een snavel, lopen op twee poten, kunnen vliegen, hebben holle botten, ademen via luchtzakken, leggen harde eieren en zijn warmbloedig. Alleen bij uitgestorven groepen dieren zou een gelijkende combinatie van eigenschappen aangetroffen kunnen worden. (Lees verder) |
Mariene biologie is een tak van de biologie die zich bezighoudt met de bestudering van leven in de zee. Het is een brede wetenschap die verschillende deelgebieden kent, waarin men onderzoek doet naar de structuur, de fysiologie, de ecologie en evolutie van verschillende organismen in het mariene milieu. De oceaan is een complexe, driedimensionale wereld die ongeveer 71% van het aardoppervlak beslaat. De zee kent vele habitats die bewoond worden door uiteenlopende levensvormen, en mariene biologen proberen deze biodiversiteit functioneel te beschrijven en hun relaties tot elkaar en het milieu te begrijpen. (Lees verder) |
Het viaduct van Millau is een van de hoogste bruggen ter wereld. De brug werd op 14 december 2004 geopend door president Chirac en ligt in de A75 La Méridienne bij de plaats Millau over de vallei en rivier de Tarn. De weg verbindt Clermont-Ferrand in het noorden met Béziers en Montpellier in het zuiden. Voor de brug er was moest al het verkeer door Millau. De brug ligt op 270 meter boven de rivier, de lengte is 2460 meter. Er zijn zeven brugpijlers gebouwd, waarvan de hoogste 343 meter hoog is en daarmee hoger dan de Eiffeltoren. Dit is de hoogste brugpijler ter wereld. Het ontwerp van de brug is van de Britse architect Norman Foster. (Lees verder) |
Romeo en Julia (oorspronkelijke Engelse titel: The Most Excellent and Lamentable Tragedy of Romeo and Juliet, 1591/1596) is een vroege tragedie van William Shakespeare over de onmogelijke liefde van Julia Capulet en Romeo Montague, twee jongelingen uit elkaar vijandig gezinde families. Het verhaal is ontstaan door verschillende hervertellingen van een verhaal uit 1476 van Masuccio Salernitano, Mariotto en Gianozza. Vanaf de eerste opvoering omstreeks 1596 en de vroegste edities (1597, 1599) is Romeo and Juliet onverminderd populair gebleven bij het publiek doordat het gaat over een onderwerp met een blijvende aantrekkingskracht: romantische liefde. (Lees verder) |
Het Ardennenoffensief was het laatste grote offensief van het Duitse leger aan het westfront in de Tweede Wereldoorlog. De slag vond plaats van 16 december 1944 tot 25 januari 1945 en werd gewonnen door de geallieerden. Hitler was van plan de noordelijke troepen van de geallieerden af te snijden van hun bevoorrading en daarna te vernietigen. Al sinds de zomermaanden van 1944 liep hij rond met de gedachte om over te gaan tot een groot offensief. Een militaire overwinning achtte hij noodzakelijk om mogelijke onderhandelingen over de beëindiging van het conflict tot een goed einde te brengen. (Lees verder) |
De Chinese schilderkunst is een van de oudste tradities in de kunstgeschiedenis. Traditioneel zijn schilderwerken uitgevoerd in de gedetailleerde gongbi-stijl of in gewassen inkt. In de loop der geschiedenis hebben zich diverse genres ontwikkeld in de Chinese schilderkunst, zoals shan shui-landschappen, historische en religieuze taferelen, vogel- en bloemschilderingen en bamboeschilderingen. (Lees verder) |
Nasiruddin Muhammad Humayun (Kaboel, 6 maart 1508 – Delhi, 27 januari 1556) was keizer ("padisjah") van het Mogolrijk in het noorden van Voor-Indië tussen 1530 en 1540 en opnieuw in 1555 en 1556. Hij was de zoon en opvolger van Babur, de stichter van het Mogolrijk en de Mogoldynastie. Onder zijn vader speelde hij als legeraanvoerder een rol in de verovering van diens rijk. Dankzij de steun van de sjah wist Humayun zijn opstandige broers te verslaan en uiteindelijk, opmerkelijk genoeg, na 15 jaar ballingschap het noorden van Voor-Indië te heroveren op de Suridynastie (opvolgers van Sher Shah). Na zijn dood liet Humayun een groter rijk na aan zijn zoon Akbar dan hij ooit van zijn eigen vader geërfd had. Humayuns verblijf aan het Perzische hof zorgde voor grote Perzische invloed op de literatuur, kunst en architectuur aan het Mogolhof, waardoor de typische Mogolstijl ontstond die onder zijn opvolgers tot grote bloei kwam. (Lees verder) |
De geschiedenis van de filosofie is het geheel van theorieën en doctrines die door de eeuwen heen door denkers werden geformuleerd. In het Westen verschijnen vanaf de 6e eeuw v.Chr. de eerste sporen van wat filosofie genoemd wordt met de oud-Griekse presocratische denkers, gevolgd door Socrates, die wordt beschouwd als de echte vader van deze discipline, en zij die in zijn voetsporen treden: Plato, Aristoteles, de socratische scholen. De filosofie als discipline blijft groeien tijdens de hellenistische periode, in het bijzonder het stoïcisme, het epicurisme, het cynisme en de sceptische school, die ook in de Romeinse tijd gecontinueerd worden. Vanaf de late oudheid en de middeleeuwen slaan het neoplatonisme en de christelijke filosofie een brug tussen filosofie en religie, en het is in nauwe relatie met de theologie en de Grieks-Arabische filosofie dat de middeleeuwse filosofie zich ontwikkelt, wat blijkt uit het belang van de scholastiek in deze periode. (Lees verder) |
De Mont Saint-Michel is een klein, rotsachtig getijdeneiland in Normandië, Frankrijk gelegen in een grote baai aan de monding van de Couesnon. Het granieten massief van de Mont Saint-Michel is bekroond met een middeleeuwse abdij. Op de torenspits van de abdijkerk staat sinds 1898 een beeld van de heilige Michaël dat honderdzeventig meter boven de baai uitsteekt. Het eiland ligt ongeveer een kilometer uit de kust bij de stad Avranches in Normandië. Het is oorspronkelijk een getijdeneiland: het was over land bereikbaar bij laagwater, maar bij hoogwater was het omringd door water. Tegenwoordig loopt er een smalle brug, met pendeldienst, naar het eiland. De Mont Saint-Michel, met zijn trapstraten, is alleen toegankelijk voor voetgangers. (Lees verder) |
The Supremes waren van 1959 tot 1977 een Amerikaanse dames-popgroep die bij vele liefhebbers van soulmuziek bekend is, alsook bij het grote publiek. De groep was een van de boegbeelden van het Motown-geluid in de jaren zestig en had veel commercieel succes. In de jaren 1965-1969 behoorden ze tot de populairste muziekgroepen in Amerika en Europa. Samen met The Temptations, The Four Tops, Martha & The Vandellas en andere zwarte popgroepen leverden ze een belangrijke bijdrage aan de wereldwijde doorbraak van de Afro-Amerikaanse rhythm-and-bluesmuziek. (Lees verder) |
Mary Anne Evans (Nuneaton, 22 november 1819 – Londen, 22 december 1880), bekend onder haar pseudoniem George Eliot, was een Engelse schrijfster en dichteres. Ze was ook journalist en vertaler. Ze wordt gerekend tot de belangrijkste schrijvers van het victoriaanse tijdperk. Evans schreef zeven romans: Adam Bede (1859), The Mill on the Floss (1860), Silas Marner (1861), Romola (1862–1863), Felix Holt, the Radical (1866), Middlemarch (1871–1872) and Daniel Deronda (1876). Haar romans staan bekend om hun realisme, psychologische diepgang en scherpe karakterontleding. Net als haar tijdgenoten Charles Dickens en Thomas Hardy lag haar achtergrond in het provenciale Engeland (de landelijke Midlands). Veel van haar werken zijn hier gesitueerd. (Lees verder) |
Een zwart gat is volgens de algemene relativiteitstheorie een gebied waaruit niets, zelfs licht niet, kan ontsnappen. Dit is het gevolg van de extreme vervorming van de ruimtetijd die hier plaatsvindt, door de zwaartekracht van een zeer compacte enorme massa. Rond een zwart gat is er een denkbeeldig oppervlak dat als grens optreedt, de waarnemingshorizon, vanwaar licht nog net wel aan de zwaartekracht van het zwarte gat kan ontsnappen. Zwarte gaten ontstaan wanneer zeer zware sterren aan het einde van hun levensloop ineenstorten. Aangenomen wordt dat de meeste sterrenstelsels een zogenaamd superzwaar zwart gat in hun centrum hebben. (Lees verder) |
Elisabeth in Beieren (1837–1898) was keizerin van Oostenrijk door haar huwelijk met keizer Frans Jozef I in 1854 en koningin van Hongarije vanaf 1867. Het waren roerige decennia, volgdend op de verschillende omwentelingen, opstanden en revoluties die in 1848 door heel Europa plaatsvonden. Elisabeth werd algemeen bekend onder de bijnaam Sisi, zoals haar familie haar noemde. Met deze naam ondertekende ze ook haar brieven aan intimi. Ze was geliefd bij de bevolking maar overleed aan de gevolgen van een politiek gemotiveerde aanslag door een Italiaanse anarchist. In de 1950-er jaren werd een romantische driedelige bioskoopfilm die losjes op haar leven was gebaseerd een doorslaand succes. Daar werd haar bijnaam als Sissi geschreven, waardoor sindsdien ook die naam wijdverbreid is. Elisabeth was de tweede dochter van de liberaal denkende hertog Maximiliaan Jozef in Beieren en prinses Ludovika, dochter van de Beierse koning. Haar ouders hadden geen bestuurlijke taken, waren beide hoog opgeleid en door erfenissen zeer welgesteld. Elisabeth had daarom met haar zeven broers en zussen een zorgenloze kindertijd in het Hertog Maxpaleis te München en het zomerkasteel in Possenhofen aan de Starnberger See. Het leven aan het conservatieve en stijve keizerlijke hof van Wenen viel haar echter zwaar. (Lees verder) |
Het Weihnachtsoratorium (BWV 248) (Kerstoratorium; Oratorium Tempore Nativitatis Christi) is een oratorium, bestaande uit zes afzonderlijke, maar inhoudelijk verbonden werken, soms aangeduid als cantates, waarvan de muziek is geschreven door Johann Sebastian Bach voor de periode van Kerst 1734 tot en met Driekoningen 1735. De teksten zijn ontleend aan het Evangelie volgens Lucas en het Evangelie volgens Matteüs en waarschijnlijk geschreven door librettist Picander (pseudoniem van Christian Friedrich Henrici). (Lees verder) |
De Decembristenopstand was de eerste poging om de tsaristische autocratie in het Russische Rijk ten val te brengen. Directe aanleiding was de omstreden troonsbestijging van tsaar Nicolaas I. De leiders van de opstand waren leden van de Russische adel en hoge militairen, de decembristen. Op 26 december 1825 verzamelden de decembristen ongeveer 3000 soldaten op het Senatskaja Plosjtsjad te Sint-Petersburg, vlak bij de Hermitage, het paleis van de tsaar en voor het senaatsgebouw. De opstand werd in opdracht van de nieuwe tsaar bloedig neergeslagen en de leiders werden terechtgesteld of naar Siberië verbannen. (Lees verder) |
Johannes Kepler (Weil der Stadt, 27 december 1571 – Regensburg, 15 november 1630) was een Duitse astronoom, astroloog en wis- en natuurkundige, die vooral bekend werd door zijn studie van de hemelmechanica en in het bijzonder vanwege de berekening van de planeetbewegingen en de daarover geformuleerde wetten, de Wetten van Kepler. Isaac Newton zou deze ontdekkingen later natuurkundig verklaren. Kepler was een pionier van de optica en de kristallografie. Als wiskundige was hij een voorloper van de integraalrekening door zijn volumebepalingen van omwentelingslichamen zoals wijnvaten. Hij hield zich ook bezig met kosmologische speculaties en schreef zelfs vroege sciencefiction. (Lees verder) |
De Berbers zijn een volk in Noord-Afrika. Van oorsprong leefden de Berbers in een gebied dat zich uitstrekte van de Atlantische Oceaan tot aan de oase Siwa in Egypte. Tegenwoordig zijn Berbers voornamelijk te vinden in Marokko, Algerije en Libië. Tunesië daarentegen is zodanig gearabiseerd, dat de meeste Berbers de Arabische cultuur en identiteit overnamen, bijvoorbeeld de taal en de keuken. Behalve in andere Afrikaanse landen als Mauritanië, Mali en Ghana, wonen ook zo'n 3 miljoen Berbers in Europa. (Lees verder) |
Oglala Lakota County, voorheen Shannon County, is een van de 66 county's in de Amerikaanse staat South Dakota. Oglala Lakota County is 5423 km² groot en ligt in het zuidwesten van de staat tegen de grens met Nebraska, in een ruig en dor deel van de Great Plains. Het Badlands National Park, dat bekendstaat om zijn unieke landvormen en rijke fossielenbestand, ligt deels in de county. De geschiedenis gaat terug tot de 18e eeuw, toen de Lakota-indianen zich hier vestigden. In de 19e eeuw zette de Amerikaanse kolonisatie hun leefgebied onder druk en werden de Lakota naar reservaten verwezen. In 1875 werd Shannon County gesticht in het Great Sioux Reservation, dat in 1889 werd gereduceerd tot het Pine Ridge Indian Reservation. Tot 1982 had Shannon County geen eigen bestuur. Nog altijd worden bevoegdheden uitbesteed aan Fall River County. Na een referendum werd de county in 2015 hernoemd naar de belangrijkste bevolkingsgroep. (Lees verder) |
Meteora (Grieks: Μετέωρα) is een markante rotsformatie in centraal Griekenland, waar op de hoge rotspilaren vroeg oosters-orthodoxe kloosters zijn gebouwd. Door eeuwenlange wind- en watererosie – ooit was de Thessalische vlakte een binnenzee – hebben de rotsformaties hun specifieke en moeilijk bedwingbare uiterlijk gekregen. Vanaf de 9e eeuw werden de natuurlijke zandstenen torens beklommen door kluizenaars die daar hun eigen leefomgeving creëerden en slechts af en toe naar beneden kwamen. Een voorbeeld was de kluizenaar Barnabas, die hier een religieus schuiloord zocht in een grot. Anderen volgden zijn voorbeeld.(Lees verder) |
Vuurwerk is een verzamelnaam voor pyrotechnische voorwerpen die gevuld zijn met brandbare, ontplofbare of lichtgevende stoffen, die meestal bij feestelijke gelegenheden worden ontstoken. Vuurwerk bestaat in vele vormen, en geeft na ontsteking een reeks opvallende effecten zoals vonkend licht, knallende geluiden, rook en beweging. In veel landen wordt oudejaarsavond met vuurwerk gevierd. Vuurwerk werd oorspronkelijk uitgevonden in China, waar het vooral een ceremoniële functie vervulde. Populariteit ervan in Europa nam toe in de 18e eeuw, toen vuurwerk meer werd gebruikt bij openbare vermakelijkheden. Omdat het afsteken van vuurwerk gevaren met zich meebrengt, staat het gebruik ervan in veel landen onder strenge regelgeving. (Lees verder) |
· 
· 