Noord-Brabantsch-Duitsche Spoorweg-Maatschappij

Noord-Brabantsch-Duitsche Spoorweg-Maatschappij
Algemene informatie
Land	Nederland
Hoofdvestiging	Gennep
Actief	1873-1925
Beheer
Trajecten	Boxtel - Wesel
Trajectlengte	92,7
Portaal    Openbaar vervoer

Traject van het "Duits Lijntje"

NBDS-aandeel

Stoomlokomotief 32 in station Uden

De Noord-Brabantsch-Duitsche Spoorweg-Maatschappij (NBDS) was een spoorwegonderneming en verzorgde het spoorvervoer tussen het Nederlandse Boxtel en het Duitse Wesel via Veghel, Uden, Beugen(waar de lijn de Spoorlijn Nijmegen - Venlo kruiste), Gennep, Goch en Xanten. Deze spoorlijn stond in Nederland bekend als het "Duits Lijntje". Op 15 juli 1873 werd het traject van Boxtel naar Goch geopend, op 1 juli 1878 het tweede deel van de lijn, het baanvak van Goch naar Wesel. Van de totale lengte van de lijn, 92,7 kilometer, was 52,7 kilometer op Nederlands gebied. Vanaf Büderich werd nog 8,2 kilometer spoorweg van de Köln-Mindener Eisenbahn bereden, een deel van de lijn van Venlo via Wesel naar Haltern, Münster en Hamburg.

Geschiedenis

NBDS

Op 28 mei 1869 werd de Naamloze Vennootschap Noord-Brabantsch-Duitsche Spoorweg-Maatschappij (NBDS) opgericht. Het doel van de onderneming: het vervoer van goederen en personen op de spoorwegen Boxtel - Gennep - Goch - Wesel en Gennep - Kleve. De directie van de maatschappij was als volgt:

• President: Willem Hendrik van Meukeren, Rotterdam
• Vice-president: Hyacinthus Constantinus Fredericus Kerstens, Mill
• Secretaris: Jan van Stipriaan Luiscuis, Vlaardingen
• Maria Frans Rudolph Joseph Willem Hubert Ludwig Philip Apolina Baron von Monschau, Goch
• Charles James Appleby, Londen
• Johannes van den Boogaard, Gennep

Latere presidenten waren Hyacinthus Constantinus Fredericus Kerstens (tot 1886) en Johannes Marinus Voorhoeve (1886-1919).

Op 28 mei 1869 verkreeg Van Meukeren de definitieve Nederlandse concessie voor de aanleg van een spoorweg van Boxtel over Gennep naar de Pruisische grenzen in de richtingen naar Kleve en Wesel. Op 14 februari 1872 volgende de definitieve concessie van de Pruisische regering. Bij akte dd 21 januari 1875 werd de maatschappij ontheven van de aanleg lijn Gennep-Kleve. De maatschappij zetelde aanvankelijk in Rotterdam, later in Gennep. Hier was ook de centrale werkplaats gevestigd. Een concessieaanvraag tot aanleg en exploitatie van een spoorweg van Boxtel langs Oirschot, Moergestel, Hilvarenbeek, naar Baarle-Nassau in aansluiting met de spoorweg Baarle-Nassau-Antwerpen, in 1881, leidde tot niets.

De NBDS-lijn was bedoeld als onderdeel van de snelste railverbinding Londen – Berlijn – Sint-Petersburg. Vanaf 1881 reden over deze lijn sneltreinen (boottreinen) waarmee men zonder overstappen van Vlissingen via Wesel naar Berlijn en Hamburg kon reizen. Vanaf station Vlissingen kon de reis worden voortgezet met schepen van de Stoomvaart Maatschappij Zeeland die de reizigers naar Queenborough brachten. Hier kon worden overgestapt op de treinen van de London, Chatham and Dover Railway naar London. Vanwege dit comfort maakten veel vorsten en diplomaten voor hun Europese reizen gebruik van dit traject. In de treinen (mailtreinen) reden postrijtuigen en rijtuigen gesteld door de CIWL mee (WL en WR). Het Duitse grensstation was Goch en Hassum, het Nederlandse was Gennep. De spoorlijn werd het "Duits Lijntje" genoemd; in Duitsland luidde de naam Boxteler Bahn. Tussen Büderich en Wesel gebruikte de NBDS een 1950 m lange spoorbrug over de Rijn. Deze werd gebouwd tussen 1872 en 1874, als onderdeel van de aanleg van de lijn Hamburg – Münster – Wesel – Straelen – Venlo door de Köln-Mindener Eisenbahn. Een ander belangrijk kunstwerk op het 100 km lange baanvak was de Maasbrug bij Gennep.

Na aanvankelijke aanloopproblemen, mede door tegenwerking van concurrerende spoorwegmaatschappijen, beleefde de NDBS vanaf 1892 goede jaren. In 1903 deed het dubbelspoor zijn intrede. De Eerste Wereldoorlog maakte een einde aan dit prominente verkeer. In deze periode maakten vooral vluchtelingen met bestemming Engeland en Amerika gebruik van de NBDS door het toenmalige neutrale Nederland. De onderneming belandde in de rode cijfers wat aanleiding gaf tot woordspelingen op de naamsafkorting: Nooit Betalen Die Smeerlappen en Nimmer Baten Doch Schulden. Op 1 juni 1919 nam de SS de exploitatie over. Op 15 november 1922 werd door de rechtbank in Rotterdam het faillissement uitgesproken. Per 1 juli 1925 nam de Deutsche Reichsbahn-Gesellschaft het Duitse deel van de spoorlijn over. Daarmee was de spoorwegonderneming nu aan beide zijden van de grens genationaliseerd. De werkplaats werd in datzelfde jaar gesloten. Sneltreinen keerden niet meer terug op dit baanvak. Aan beide zijden was de lijn gedegradeerd tot zijlijn. In Nederland werd op 1 augustus 1924 de lijn een lokaalspoorlijn.

De spoorlijn na het faillissement

Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog werd op 10 maart 1945 de spoorbrug bij Wesel door de terugtrekkende Duitse Wehrmacht opgeblazen. Daarmee kwam een eind aan het Duitse gedeelte van het Duits Lijntje. In de jaren 1949-1967 werd in fasen het Duitse gedeelte gesloten en opgebroken (Goch – Hassum 1949 P/ 1967 G en Goch – Uedem 1963 P/ 1966 G). Tijdens de Tweede Wereldoorlog was het gedeelte tussen Xanten en Uedem al zo vaak door Canadese militairen beschadigd dat dit niet meer werd hersteld. Op het tracé Goch – Uedem werd een verkeersweg aangelegd.

In 1950 beëindigde de NS het laatste stukje personenverkeer op de lijn Boxtel – Uden. Twintig jaar later werd het goederenvervoer op het stuk Uden – Gennep beëindigd. De Maasbrug bij Gennep werd in 1973 gedemonteerd. De naastliggende verkeersbrug is in 1955 gebouwd op dezelfde pijlers die bedoeld waren om de spoorbrug dubbelsporig te maken, hetgeen er nooit van is gekomen. In 2004 beëindigde Railion het goederenvervoer op het stuk van Boxtel tot Veghel.

Uit protest tegen de plannen van ProRail om de aansluiting bij Boxtel te verbreken werden op Tweede Paasdag 2005 ritten georganiseerd met een stoomtrein en een light rail-voertuig.

Rollend materieel

Locomotieven

In 1873 beschikte de Maatschappij over zeven stoomlocomotieven. Vijf locomotieven met sleeptender werden in 1873 geleverd door Beyer-Peacock in Manchester (nummers 1 t/m 5). Deze locomotieven met de asindeling 1'B hadden de namen "Gijsbert van Beverwijk", "Sophia", "Mina", "Lucinda" en "Henriëtta". Eerder, in 1871-1872, waren al twee tenderlocomotieven in dienst gesteld, gebouwd door Fox, Walker & Co. in Bristol (waaronder nummer 11). Voor het goederenvervoer leverde Hohenzollern, Düsseldorf in 1878 vier C-gekoppelde machines die de nummers 12 t/m 15 kregen. Er volgden er nog twee in 1902 (nr. 16) en 1907 (nr. 17). Voor het trekken van de sneltreinen werden bij Hohenzollern in 1881 twee zwaardere 1'B-machines aangeschaft gevolgd door een derde exemplaar in 1887 (nummer 8 t/m 10). Tussen 1892 en 1894 werden opnieuw drie machines aangeschaft, ook nu weer 1'B-machines, geleverd door Beyer-Peacock. Deze hadden de nummers 6, 7 en 11.

Locomotief Nr. 32 in Gennep 1908

De steeds zwaarder wordende posttreinen deden de NBDS in 1907 besluiten tot de aanschaf van echte sneltreinlocomotiven van het type 2'C. Dit waren de eerste met deze asopstelling in Nederland. Zes stuks kwamen in 1908, nummers 30-35 (later NS-serie 3500). Omdat men in Nederland nog geen ervaring had opgedaan met de bouw van 2'C-locomotieven, liet de NBDS deze in England maken door Beyer-Peacock. Deze Blauwe Brabanders reden hun sneltreinen in een aantal gevallen helemaal door naar Haltern, Münster, Essen, Dortmund of naar Oberhausen. Nog in de Eerste Wereldoorlog werden een nieuwe 2'C (nr. 36) en twee nieuwe 1D-gekoppelde (nrs. 118 en 119) goederentreinlocomotieven geleverd door Hohenzollern, Düsseldorf. Tevens beschikte de NBDS over drie rangeerlocomotieven met de asindeling B t. Nummer 25, in 1894 in dienst gesteld, was gebouwd door Henschel & Co. in Kassel die ook nummer 26 leverde in 1898. In 1907 volgde nog een rangeerloc met nummer 24 gebouwd door Werkspoor in Amsterdam. Voor het onderhoud van het materieel beschikte de NBDS over een eigen werkplaats in Gennep.

Nr. NBDS	Bouwjaar	Fabrikant	Fabrieksnr.	Asindeling	Nr. SS	Nr. NS	Opmerking
1-5	1873	Beyer Peacock	1169-1173	1'B	?	775 (lok 1)	In 1908 zijn 2 en 4 verkocht aan een aannemer.
6	1893	Beyer Peacock	3539	1'B	476	1476	In 1936 buiten dienst gesteld.
7	1892	Beyer Peacock	3523	1'B	477	1477	In 1933 buiten dienst gesteld.
8,9	1881	Hohenzollern	161, 162	1'B	281, 282	1201, 1202	In 1932 buiten dienst gesteld.
10	1887	Hohenzollern	428	1'B	283	1203	In 1932 buiten dienst gesteld.
?	1871	Fox Walker	?	C t	-	-	Verkocht in 1887.
11	1872	Fox Walker	?	C t	-	-	In 1882 verkocht aan aannemer Bekker
11"	1894	Beyer Peacock	3614	1'B	478	1478	In 1936 buiten dienst gesteld.
12-15	1878	Hohenzollern	82-85	C t	215-218	3001-3004	In 1925 naar het Spoorweg Bouw Bedrijf
16	1903	Hohenzollern	1614	C t	219	3005	In 1925 naar het Spoorweg Bouw Bedrijf
17	1907	Hohenzollern	2254	C t	220	3006	In 1925 naar het Spoorweg Bouw Bedrijf
24	1907	Werkspoor	209	Bt	561	8232	Buiten dienst gesteld in 1947.
25	1894	Henschel	4136	Bt	526	6910	Buiten dienst gesteld in 1931.
26	1898	Henschel	4828	Bt	527	6911	Buiten dienst gesteld in 1934.
30-35	1908	Beyer Peacock	5134-5139	2'C	981-986	3501-3506	Blauwe Brabander
36	1915	Hohenzollern	3288	2'C	987	3507	Blauwe Brabander
(37)	1920	Hohenzollern	3328	2'C	988	3508	Blauwe Brabander
118, 119	1917, 1918	Hohenzollern	3324, 3325	1'D	1301, 1302	4501, 4502	120 en 121 kwamen in dienst bij SS als 1303 en 1304.

Monument met stoomlocomotief 94 1640 van de Deutsche Bundesbahn in Gennep

Sinds 19 februari 1977 staat aan de Brabantweg in Gennep ter nagedachtenis aan de NBDS een stoomlocomotief opgesteld. Dit monument is een voormalige tenderlocomotief van de Deutsche Bundesbahn met het nummer 94 1640. Deze heeft overigens nooit voor de NBDS gereden. Van de NBDS zelf is geen enkele locomotief bewaard gebleven.

Personenrijtuigen

Nr. NBDS	Type	Soort	Bouwjaar	Fabrikant	Asindeling	Nr. NS	Opmerking
1	As	1e klas	1893	?	?	A 2501	In 1904 naar NBDS (voorheen koninklijk rijtuig nr. 45)
4	A2'C	1e klas	?	?	?	AB 2501	In 1904 naar NBDS (voorheen koninklijk rijtuig nr. 41)
5	AB4	1e/2e klas	1865	?	?	C 2061	In 1904 naar NBDS (voorheen koninklijk rijtuig nr. 42)
?	A	1e klas	1877	?	?	-	-
7-12	AB4	1e/2e klas	1873 (7,8), 1878 (9-12)	Beijnes (1873)	2	AB 2005	-
?	ABC4	1e/2e/3e klas	?	?	?	-	-
15-20	AB5c	1e/2e klas	1905	?	3	AB 4515-4520	-
29	AB4	1e/2e klas	1878	?	?	BC 2011	-
30-35	B4	2e klas	1873-1874	Beijnes	2	BC 2012-2017	-
36	AB4	1e/2e klas	1878	?	?	BC 2018	-
41-64	C5	3e klas	1873-1874	?	2	C 2101-2108, 2112-2217, 2119	-
65-72	C5	3e klas	1876-1877	?	2	C 2109-2111, 2118, 2120-2123	-
73-76	L	Post	1873	?	?	P 2501-2504	-
77-84	?	Bagage	1892	?	3	-	In 1899 overgenomen van de SS
85-88	?	Bagage	1873	?	2	D 2277	-
89-94	E	Bagage	1894	?	2	D 2272-2276, PD 2001	Bagagerijtuig
95	?	Bagage	1894	?	?	D 2233	In 1904 naar NBDS (voorheen koninklijk rijtuig nr. 43)
106, 107	?	Bagage	1873	?	?	-	-
151-155	?	Bagage	1873	?	2	-	-
950-961	?	Bagage	1902	?	3	D 3219-960	Voor D-treinen.
970-973	?	Bagage	1904	?	2' 2'	D 7574, 7575, 7506, 7507	Voor Berlijnse mailtreinen.
974-977	?	Bagage	1905	?	2' 2'	D 7508, 7576, 7509, 7577	Voor Berlijnse mail(nacht)treinen.
978-981	?	Bagage	1908	?	2' 2'	D 7578-7581	-
982-984	?	Bagage	1913	?	2' 2'	D 7582-7584	-

Goederenwagens

Nr. NBDS	Type	Soort	Bouwjaar	Fabrikant	Asindeling	Nr. NS 1930	Opmerking
?	?	Stoomkraan	1905	?	?	Hijswerktuig 451
6	?	Handkraan wagen	1915	?	?	?
101-110	F	Gesloten wagen	1873	Carl Weyer	2	CHA 2536-2574
111-150	F	Gesloten wagen	1872	Werkspoor, Carl Weyer	2	CHA 397-404, 2543, 2547-2560, 2563, 2565-2570, 2572-2574
151-155	F	Gesloten wagen	1873	Werkspoor	2	CGA 316-319
175	F	Gesloten wagen	1873	Carl Weyer	2	CHA 396
176-179	F	Gesloten wagen	1890	Dyle & Backalan	2	CHB 2826-2828, FOT 71051
180-195	F	Gesloten wagen	1890	Dyle & Backalan	2	FOT 70901-70910
196-203	F	Gesloten wagen	1891	Germain	2	CHB 2829-2835, FOT 71052
204-235	F	Gesloten wagen	1891	Germain	2	CHB 407-438
236-240	?	Koelwagen	1895	Germain	?	CHY 26051-26054, 26953	Voor margarinevervoer
241-255	?	Koelwagen	1895	Germain	?	CHY 26001-26014, 26905	Voor margarinevervoer
256-260	F	Gesloten wagen	1897	vd Zypen & Carlier	2	CHD 12001-12005	Naar Pruisische model gebouwd
261-275	F	Gesloten wagen	1897	vd Zypen & Carlier	2	CHD 10001-10014, FOT 71001	Naar Pruisische model gebouwd
276-280	F	Gesloten wagen	1898	Nivelles	2	CHD 12016-12020	Naar Pruisische model gebouwd
281-295	F	Gesloten wagen	1898	Nivelles	2	CHD 10016-10028, FOT 71002	Naar Pruisische model gebouwd
296-305	F	Gesloten wagen	1901	Gastell	2	CHD 12006-12014, FOT 71053	Naar Pruisische model gebouwd
306-317	F	Gesloten wagen	1901	Gastell	2	CHD 12021-12031, 15175, FOT 71054	Naar Pruisische model gebouwd
318-365	F	Gesloten wagen	1901	Gastell	2	CHD 10031-10077, FC 70579, 70580	Naar Pruisische model gebouwd
441-465	G	Open wagen	1873	Werkspoor	2	GTG 35816-35846
466-485	G	Open wagen	1873	Werkspoor	2	GTG 37456-37460
486-496	G	Open wagen	1873	Werkspoor	2	-
516-525	G	Open wagen	1873	Werkspoor	2	GTG 37401-37409
530-554	G	Open wagen	1901	Gastell	2	GTM 53471-53495
555-579	G	Open wagen	1902	Gastell	2	GTM 58031-58035
1581-1590	G	Open wagen	1916	Nürnberg	2	GTM 53501-53510
1591-1600	G	Open wagen	1916	Wismar	2	GTM 53511-53520
1601-1630	G	Open wagen	1916	Union Dortmund	2	GTM 53521-53540
1603, 1605	G	Open wagen	1916	Nürnberg	2	GTM 58051, 58052
1610	G	Open wagen	1916	Union Dortmund	2	GTM 58056, 58059
?	G	Open wagen	1917	Wismar	2	GTM 58053-58055, 58060
580-585	?	Ballastwagen	1873	NBDS	?	dienstwagen 171109-172112
600, 601	?	Rongenwagen	1883	NBDS	2'2'	HTR	Voor railvervoer
700-704	?	Sneltreinwagen	1901	Gastell	3	CHCW
750-752	?	Koelwagen	1902	Gastell	?	CHY	Voor margarinevervoer
753-755	?	Koelwagen	1902	Gastell	?	CHV	Voor margarinevervoer
756, 757	?	Koelwagen	1902	Gastell	?	CHV	Voor margarinevervoer
758, 759	?	Koelwagen	1902	Gastell	?	CHY	Voor margarinevervoer
610-639	?	Rongenwagen	1901	Gastell	2	LW
640-654	?	Rongenwagen	1908	Gastell	2	LW
850	?	Ballastwagen	1873	Werkspoor	?	-
871-876	?	Ballastwagen	1873	NBDS	?	-
871-880	?	Schamelwagen	1873	Werkspoor	2	HM 90561-90574	5 eenheden van twee wagens
881-890	?	Schamelwagen	1873	Werkspoor	2	HM 90561-90574	5 eenheden van twee wagens
913-932	?	Open veewagen	1873	Werkspoor	2	CHA 2458-2472, CHBL 3548-3550, FU 70146, 71201
1020-1023	K	Veewagen	1908	Nivelles	?	FVVBS 77901-77904	Voor varkensvervoer
2025, 2026	?	Vleeswagen	1911	?	?	?
3025	?	Vleeswagen	1911	?	?	?
2059	?	Gaswagen	1913	Gastell	3	155075
502202p	?	Ketelwagen	1910	Uerdingen	?	Bij DR opgenomen	Eigendom van de "Niederrheinische Oelwerke Actien-Gesellschaft Goch"

Zie ook

• Duits Lijntje
• Lijst van spoorlijnen in Nederland

Literatuur

• W.S. van Dinter: Gedenkschrift Noord-Brabantsch-Duitsche Spoorwegmaatschappij en Spoormonument Lok 94 te Gennep, Gennep: Noord Limburgse Boekhandel 1982.
• J.W.M. Peijnenburg, V.M. Freriks: De spoorlijn Boxtel - Wezel in „Kruispunt Beugen“, Nijmegen - Venlo 1983.
• Michael Lehmann: Der Blaue Brabant – Die Geschichte der Boxteler Bahn. ISBN 3-9802229-4-2
• Hans Schlieper, Vincent Freriks. Die Boxteler Bahn, Die Nord-Brabant-Deutsche Eisenbahn-Gesellschaft und die internationale Vlissinger Postroute. DGEG Werl 2014 ISBN 978-3-937189-79-6
• Rudi Liebrand, De lijn Boxtel-Gennep-Wesel van de Noord-Brabantsch-Duitsche-Spoorweg-Maatschappij 1873-2018 ISBN 9789087598556
• Wiel van Dinter, Noord-Brabantsch-Duitsche Spoorwegmaatschappij en Gennep (Gennep 2010) ISBN 9789070336707

Externe links

• Die Boxteler Bahn
• Die Geschichte der Nord-Brabant-Deutsche Eisenbahn Gesellschaft (NBDS)
• Noord-Brabantsch-Duitsche Spoorwegmaatschappij (NBDS)
• Inventaris Archief

Bronnen, noten en/of referenties