Gebruiker:Geschiedenisnerd/Nasleep van de Tweede Wereldoorlog

Einde Tweede Wereldoorlog

Zie Bevrijding van de Duitse bezetting in België (Tweede Wereldoorlog), Bevrijding van de Duitse bezetting in Nederland, Chronologisch overzicht van de bevrijding van Nederlandse plaatsen in de Tweede Wereldoorlog, V-dag, Azië in de Tweede Wereldoorlog, Little Boy, Fat Man, Atoombommen op Hiroshima en Nagasaki, Soekarno en Mohammed Hatta voor de hoofdartikelen over dit onderwerp.

Voor verschillende delen van de wereld eindigde de Tweede Wereldoorlog op verschillende momenten. België was al bevrijd in september 1944 en de laatste gevechten in de Ardennen hielden op januari 1945. De eigen regering, die onder leiding stond van Hubert Pierlot, was al op 8 september teruggekeerd. Het land werd door de Duitsers tot aan hun capitulatie veelvuldig bestookt met V1- en V2-bommen. Deze Belgische vorm van de Londense Blitz hield ook op, toen de Nazi's zich volledig overgaven op 8 mei 1945. Tot 1974 was 8 mei een nationale feestdag in België.

Kaart van het Noordelijk Front eind 1944. De blauwe delen geven de in november door de Geallieerden op de Nazi-Duitsland veroverde gebieden aan

Nadat Antwerpen op 5 september 1944 bevrijd was, brak er ook groot feest uit in Nederland en hoopte de Nederlanders in navolging van België spoedig bevrijd te zijn. In Nederland waren Noord-Brabant, Zeeland en gedeelten van Limburg reeds bevrijd eind 1944. Het noordelijke deel van Nederland was nog altijd door de Nazi's bezet. Ruwweg de grote rivieren deelden het land in tweeën. Er was wel geprobeerd Nederland te bevrijden; Operatie Market Garden was hiervoor van groot belang. Deze operatie - waarbij verschillende belangrijke Nederlandse bruggen veroverd moesten worden - mislukte echter doordat een essentiële Arnhemse brug niet vastgehouden kon worden door de Geallieerden. Het Noorden ging een barre winter in met grootse schaarste, bekend als de Hongerwinter. Deze honger werd nog eens versterkt door de Spoorwegstaking van 1944 die in eerste instantie bedoeld was om de geallieerden bij Market Garden te helpen en zou duren tot de bevrijding van 1945. Op 5 mei zou de Duitse bezetter al capituleren in Nederland. In Nederland worden 4 mei en 5 mei nog altijd gevierd als respectievelijk Nationale Dodenherdenking en Bevrijdingsdag.

Indonesië, toen nog een kolonie in bezit van Nederland en bekend als Nederlands-Indië, was eveneens zwaar getroffen door de oorlog. In maart 1942 had het Koninklijk Nederlandsch-Indisch Leger zich over moeten geven aan de Japanners die zich met de Aanval op Pearl Harbor in de oorlog hadden gemengd. Een groot deel van de Indische Nederlandse werden geïnterneerd in Jappenkampen. Een deel van de Indiërs besloot samen te werken met de Japanners, in de hoop onafhankelijkheid voor Indonesië te kunnen bewerkstelligen. Onder hen waren Soekarno en Mohammed Hatta.

Toen Europa reeds bevrijd was en Nazi-Duitsland gecapituleerd had, was er in Azië nog geen uitzicht op het einde van de Oorlog. Japan had eind juni al aangegeven zich niet over te willen geven, nadat Harry S. Truman, de president van de Verenigde Staten hen al had aangegeven dat dit tot volledige vernietiging zou leiden wanneer ze dit niet deden. Op 6 augustus 1945 zette Truman dit dreigement kracht bij door de eerste atoombom die werd ingezet in een gevechtssituatie op Hiroshima te laten vallen. Twee dagen later verklaarde de Sovjet-Unie die zich, ondanks zijn positionering in Azië, tot die tijd redelijk afzijdig had gehouden, Japan de oorlog. Op 9 augustus volgde een tweede atoombom op Nagasaki. Keizer Hirohito besloot zich hierop over te geven, iets wat zelfs een couppoging vanuit het Japanse leger niet kon verhinderen. De Japanse capitulatie vond plaats op 15 augustus, waarmee een einde aan de Tweede Wereldoorlog kwam. Twee dagen later, op 17 augustus 1945, roepen Hatta en Soekarno de Republiek Indonesië uit. In Nederland wordt sinds 1988 op deze datum de Nationale Herdenking 15 augustus 1945 gehouden.

Direct na de Tweede Wereldoorlog

In de periode aansluitend op de Tweede Wereldoorlog was het zaak het land weer op de rit te krijgen. In Europa was veel verwoesting aangericht, net als in Azië en er volgde al snel een klopjacht op de collaborateurs die de Duitsers hadden geholpen in zowel België als in Nederland. Om regelrechte lynchpartijen te voorkomen, was het zaak deze landverraders zo spoedig mogelijk te berechten. Er moest een wederopbouw plaatsvinden; hele gebieden lagen in puin en direct na de Wereldoorlog was er een enorme woningnood. Ook op economisch gebied moest de regering de touwtjes weer in handen krijgen. Er zat veel zwart geld in de economie en Nazi-Duitsland had veel geld uit bezette landen weggetrokken.

Politiek: Noodregeringen

Zie Regering-Pierlot VI, Regering-Pierlot VII, Regering-Van Acker I, Regering-Van Acker II, Kolenslag en Kabinet-Schermerhorn-Drees voor de hoofdartikelen over dit onderwerp.

Om het land zo snel mogelijk weer bestuurbaar te maken, werden er in zowel België als Nederland noodregeringen bevestigd. Deze regeringen werden niet vooraf gegaan door (naoorlogse) verkiezingen en zouden op termijn vervangen worden door meer democratisch gekozen kabinetten.

België

Hubert Pierlot in 1947

Op 8 september was de regering van België uit Londen teruggekeerd. Dit gebeurde echter zonder de koning van België, Leopold III van België hij was - op afraden van zijn ministers en daardoor zelfs in conflict komend met de regering - in België gebleven. Drie maanden voor de bevrijding was hij weggevoerd naar Duitsland. Pierlot overtuigde de jongere broer van Leopold, prins Karel, een regentschap op zich te nemen. Op 20 september werd Karel door het parlement gekozen tot regent. Pierlot bood zijn ontslag hierop aan zodat er nieuwe premier kon komen en hij zelf wellicht een stap terug kon doen. De regent vraagt hem echter een nieuwe regering te vormen, die op 26 juni werd de regering-Pierlot V opgeheven en opgevolgd door de regering-Pierlot VI.

Pierlot VI was een regering van nationale eenheid, alle grote partijen, ook de communisten binnen de Kommunistische Partij van België, waren vertegenwoordigd. De communisten hadden, net als in Nederland, een grote inbreng gehad in het Belgische verzet. Toen de regering besloot tot de ontwapening van het verzet, besloten de leden van de KPB de regering op 16 november te laten vallen. De spanningen tussen Pierlot en de communisten liepen nog verder op toen de premier besloot een communistische protestmars eind november te stoppen. Hij kreeg hierbij ruggensteun van de Amerikaanse en Britse legeraanvoerders.

Na de val van de regering-Pierlot VI volgde de regering-Pierlot VII. Ook deze regering was geen lang leven beschoren. De regering moest zich bezig houden met de naoorlogse economische zuivering, het Ardennenoffensief dat de Duitsers én de koningskwestie. Pierlot en de andere ministers die naar Londen waren vertrokken spreidden geen milde houding richting koning Leopold tentoon en dit maakte Pierlot niet populair bij de bevolking, nog de regeringsleden die niet naar Londen waren gegaan. De regering zou weer op links klappen; de socialisten lieten de regering dit keer vallen, omdat zij de communisten toch weer in de regering wilden. Vanzelfsprekend zou dit de linkervleugel versterken, maar waarschijnlijker is dat zij hun radicalere broeders beter in het oog wilden houden. Hoe het ook zij: de regering-Pierlot VII viel, werd opgevolgd door Regering-Van Acker I en Pierlot verdween vrijwel geheel uit de politiek. Toch maakte de nieuwe premier niet veel verschil; de onrust bleef zodanig groot dat België tussen de val van Pierlot VII op 12 februari 1945 en de val van Regering-G. Eyskens I in juni 1950 wel acht verschillende kabinetten had.

Achiel van Acker in 1958

Twee van die acht kabinetten kunnen we nog als noodkabinetten beschouwen, beiden werden ze geleid door Achiel Van Acker en beiden werden ze niet voorafgegaan door naoorlogse verkiezingen, in tegenstelling tot de latere zes kabinetten. Van Acker I was wederom een regering van nationale eenheid, maar toch een heel ander type regering doordat de meeste bewindslieden die naar Londen waren gegaan in de oorlog er geen deel van uit maakten. Paul-Henri Spaak was hierop de enige uitzondering. Pierlots katholieken en de communisten werden toch weer onderdeel van de regering. Van Acker kreeg al snel de bijnaam Achiel Charbon (Achiel Steenkool) door zijn praktische benadering van de bestraffing van de krijgsgevangen Duitsers. Deze krijgsgevangenen zette hij in om de kolenproductie, die in de oorlog grotendeels was stilgevallen, weer op gang te krijgen. Hoofdpunt van zijn beleid was het opvoeren van de kolenproductie, zodat er een basis was om de economie aan te drijven met de kolen, iets wat ook wel de Kolenslag werd genoemd. Ook keek hij kritisch naar de vervolgingen van (economische) collaborateurs. Hij meende dat deze vervolgingen wanneer deze al te straf waren de wederopbouw van de economie zou belemmeren. De koningskwestie bleef ook hier een heikel punt. De koning was in mei 1945 bevrijd en wilde terugkeren naar België. In de regering Van Acker steunden alleen de katholieken een onvoorwaardelijke terugkeer van de koning en een acceptatie in diens oude functie. De socialisten, communisten en liberalen waren kritischer en de regering viel krap een half jaar later. Van Acker vormde spoedig een kabinet zonder de katholieken en regeerde met hen door tot de verkiezingen van maart 1946.

Nederland

Wim Schermerhorn in 1945

In Nederland was de politieke situatie aanzienlijk stabieler. Na de capitulatie op 5 mei 1945 bood kabinet-Gerbrandy III direct ontslag aan aan de koningin. Wilhelmina wilde dat een nieuw kabinet gevormd werd uit mensen die in Nederland waren gebleven en liefst in het verzet hadden gezeten. Ze wilde vernieuwing en koos daarom voor Wim Schermerhorn en Willem Drees. Schermerhorn was door zijn sterke antipathie jegens het fascisme in de oorlog gegijzeld door de Duitsers in St. Michielsgestel. Het idee was dat de Nazi's door bijna 500 hooggeplaatste Nederlanders vast te houden de Nederlandse samenleving kon ontmoedigen vergeldingsdaden te plegen. Schermerhorn was binnen die 500 Nederlanders een toonaangevende figuur geworden en werd de leider van de Heeren Zeventien, een groep bestaande uit voornamelijk aan het begin van hun carrière staande politici die vernieuwingen wilden doorvoeren in het vooroorlogse staatsbestel. Vooral de verzuiling kwam er bij hen bekaaid af. Zij bedachten een plan, de Doorbraak, dat draaide om de doorbreking van die verzuiling en de vereniging van progressieven van allerlei kleur in één politieke partij.

De koningin had meer fiducie in Schermerhorn dan in Drees. Toch zou Drees een veel langere en veel essentiëlere rol vervullen in de Nederlandse politiek. Drees was net Als Schermerhorn gegijzeld geweest in St. Michielsgestel, hoewel hij hier maar een week was. Eerder had hij al een jaar vastgezeten in Buchenwald. Toen hij vrijkwam begon hij net als Schermerhorn na te denken over de naoorlogse politiek. Hij was een spilfiguur in met name het latere politiek verzet. In 1944 werd hij vanuit Londen door de regering benoemd tot lid van de College van Vertrouwensmannen, een tijdelijke plaatsvervanger van de regering in de bevrijde delen van Nederland. Drees leidde de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij in de samenvoeging met de Christelijk-Democratische Unie en de Vrijzinnig-Democratische Bond tot de Partij van de Arbeid in 1946 en probeerde zo samen met Schermerhorn, die vanuit de VDB kwam, de doorbraakgedachte gestalte te geven.

Willem Drees in 1948

Schermerhorn en Drees formeerden in november 1945 een regering die orde op zaken moest stellen. De bijzondere rechtspleging, die net als in België volksgerichten moest voorkomen, was al vanuit Londen voorbereid in 1943 en 1944 en werd actief opgepakt tijdens het kabinet Schermerhorn-Drees. Men startte in 1945 met de rechtspleging en deze hield aan tot 1952. Onderzoekers schatten dat hierbij onderzoek werd gedaan naar 425.000 personen, van hen werden zo'n 155.000 mensen bestraft. Ook de economie moest gezuiverd worden en de wederopbouw ter hand genomen. Toch was het grootste issue waar dit kabinet mee moest zien te dealen de onafhankelijkheidsverklaring van Indonesië. In Nederland snakte de bevolking naar verkiezingen in in mei 1946 werden deze eindelijk uitgeschreven.

Schemerhorn leidde de PvdA en bereikte niet de grote doorbraak die hij verwacht had; de PvdA had 29 zetels veroverd, precies hetzelfde aantal als de drie afzonderlijke partijen die in de partij waren opgegaan hadden gekregen in 1937, de laatste keer dat in Nederland verkiezingen werden gehouden voor de oorlog. Hiermee was de Katholieke Volkspartij de grootste partij. De KVP leverde dan ook de minister-president Louis Beel en Schemerhorn werd voorzitter van de Commissie-Generaal van Nederlands-Indië en werd daarmee verantwoordelijk voor het Nederlandse beleid richting Indonesië.

Sociaal

Afrekening collaborateurs

Zie Repressie (België), Moffenmeid, Collaboratie, Nationaal-Socialistische Beweging, Vlaamsch Nationaal Verbond, Bijzondere rechtspleging, Doodstraf, Doodstraf in Nederland, Doodstraf in België en Vier van Breda voor de hoofdartikelen over dit onderwerp.

Zogenoemde 'moffenmeiden' en NSB'ers worden door het voormalig verzet onder schot gehouden en door de straten van Deventer gedwongen

Zowel in Nederland als België wilde de bevolking snel afrekenen met collaborateurs, iets wat in België ook wel werd aangeduid met repressie. In beide landen vonden dergelijke bestraffingen in eerste instantie plaats op straat en zonder inmenging van enige rechtbank. Vrouwen die een relatie onderhouden zouden hebben met Nazi's, de zogenaamde moffenmeiden, werden in de menigte getrokken en kaal geschoren. In Nederland nam het verzet de NSB'ers gevangen. In België had Hubert Pierlot opdracht gegeven aan de burgemeesters om collaborateurs gevangen te nemen, maar veel van hen weigerden, waarna ook hier het verzet in actie kwam. Zowel in België als Nederland werden interneringskampen gemaakt om de collaborateurs gevangen te houden.

De situatie in België was daarnaast ingewikkelder, doordat de VNV die, net als de NSB, veel had gecollaboreerd met de vijand, ook specifiek Vlaams nationalisme voorstond. Daardoor ontstond al snel het beeld dat de Belgische repressie specifiek en onterecht anti-Vlaams was. Dit werd nog eens versterkt doordat de nationalistische Vlamingen elkaar bleven opzoeken na de oorlog. Één van de straffen die hen kon worden opgelegd, was dat zij buiten de samenleving gesteld werden. Hierdoor waren zij wel op elkaar aangewezen voor onderlinge hulp en werd het beeld van onterechte vervolging na de oorlog versterkt. Volgens onderzoeker Koen Aerts is dit beeld echter onjuist.

Om verregaande vergelding te voorkomen, was het zaak voor zowel de Belgische als Nederlandse overheid om zo gauw mogelijk rechtszaken en wettelijke bestraffingen te regelen. In Nederland was dit al in 1943 voorbereid door een aantal wetten die de invoering van de bijzondere rechtspleging regelden. Hiervoor werden bijzondere gerechtshoven en tribunalen ingesteld die de naoorlogse afhandeling moesten doen van collaboratie. De gerechtshoven bestonden uit drie, of soms vijf, leden waarvan één een militair was. Daar kwamen later ook de procureurs-fiscaal, een officier van justitie die zelf zaken kon behandelen en het overgrote deel zelfstandig afhandelde. In België waren militairen in veel grotere mate betrokken bij de bestraffing van collaborateurs. Verdachte Belgen moesten zich namelijk verantwoorden voor militaire rechtbanken.

In totaal werden in Nederland 154 doodstraffen opgelegd. Slechts een kwart daarvan werd werkelijk uitgevoerd, het overgrote deel werd voorkomen door gratie die geschonken werd vanuit koninginnen Wilhelmina en Juliana.

In zowel Nederland als België werd er een breed scala aan straffen opgelegd en ook straffen die normaliter weinig voorkwamen werden niet geschuwd. Zo werd in zowel België als Nederland de doodstraf tijdelijk weer ingevoerd. Ook konden collaborateurs in Nederland straffen krijgen zoals een verbod op het bekleden van publieke functies en een kiesrechtontzegging van 10 jaar. In België kon een collaborateur daarnaast ook zijn of haar burgerlijke en politieke rechten gezet worden zonder inmenging van een krijgsraad doordat krijgsauditoren (die zowel optreden als onderzoeksrechter en procureur) een epuratielijst met ruim 43.000 mensen opstellen. Eenieder die op deze lijst staat verliest zijn rechten. Er kan wel bezwaar aangetekend worden bij de rechter. In 1948 en 1952 zullen herstelwetten volgen en worden een aantal mensen van de lijsten gehaald. Pas in 1961 worden de laatste mensen van de lijst gehaald.

In België werd de doodstraf veelvuldig opgelegd, maar net als in Nederland lang niet altijd uitgevoerd.

In België werden ook meer doodstraffen opgelegd dan in Nederland. In Nederland werd een totaal van 154 doodstraffen opgelegd, waarvan 39 ook daadwerkelijk worden uitgevoerd. In Duitsland werden bijna 3000 doodstraffen opgelegd, waarvan 242 ook daadwerkelijk werden uitgevoerd. Het aantal uitgevoerde doodstraffen in België was daarmee meer dan vijf maal zo hoog als dat in Nederland!

Deze situatie werd waarschijnlijk veroorzaakt door het idee dat een te groot aantal executies niet goed was voor de moraal van het Nederlandse volk. Er dienden wat mensen geëxecuteerd te worden om een zogeheten 'bijltjesdag' tegen te gaan. Maar een groot aantal doodstraffen zou nooit uitgevoerd worden en door gratie van de koningin opgelost worden. Dit vertraagde het proces aanzienlijk. In België waren alle executies in 1950 afgerond. In Nederland, daarentegen, trad koningin Juliana in 1948 aan. Zij was principieel tegen de doodstraf en zo kon het dat zij in conflict kwam met verschillende bewindslieden die bij haar erop aandrongen de gratieverzoeken van verscheidene oorlogsmisdadigers af te wijzen. In 1952 zouden de laatste executies pas plaatsvinden. De gratie die in deze tijd was verleend voor een aantal veroordeelden, zou tot in de jaren 1980 onrust veroorzaken, toen de Twee van Breda vrijkwamen. Zij waren twee van de terdoodveroordeelden die eerder gratie hadden ontvangen. Hun doodstraf was omgezet in levenslang en de toenmalige minister ging hierbij uit van een gevangenisstraf van 20 jaar. In 1989 werden ze vrijgelaten.

Terugkeer uit de kampen

Tewerkgestelden verlengen een kabel tussen Oostende en Westende in België, 1941.

Kort na de oorlog keerden ook de mensen die gevangen hadden gezeten terug uit de kampen. Op de verschillende groepen werd uiteenlopend gereageerd. De tewerkgestelden konden een warme ontvangst tegemoet zien, maar de Nederlandse Joden die terugkeerden uit de kampen kregen een ander onthaal.

Tewerkgestelden

Zie Arbeitseinsatz in Nederland en Arbeitseinsatz in België voor de hoofdartikelen over dit onderwerp.

Tijdens de oorlog waren zo'n 500.000 Nederlandse mannen tewerkgesteld. Een deel van hen was tijdens de Arbeitseinsatz naar Duitsland gebracht. Een ander deel had zich geprobeerd te verschuilen voor de Arbeidseinsatz en werd door razzia's alsnog gevonden en tewerkgesteld in Duitsland. Ook in België was er sprake van de Arbeitseinsatz en ook hier probeerden mensen deze te ontduiken. Op het hoogtepunt ging het hier om zo'n 310.000 mensen. In België worden in tegenstelling tot Nederland niet alleen mannen tewerkgesteld, maar ook ongehuwde vrouwen tussen de 21 en 35 jaar.

Zowel de Nederlandse als Belgische tewerkgestelden konden bij hun familie en naaste omgeving een warm welkom verwachten; in veel gevallen was de hele buurt uitgelopen om hen te ontvangen. Toch is hierbij voor België een kritische noot te plaatsen. De Belgische overheid bestookte de terugkerende Arbeidseinsatzers met administratie en een litanie aan vragen. Sommigen van hen vonden de houding van de overheid zodanig negatief dat zij zich liever door de Fransen lieten repatriëren dan de eigen overheid.

Terugkeer uit de Duitse kampen

In zowel België als Nederland keerden al spoedig na de oorlog zowel krijgsgevangenen als Belgische en Nederlandse Joden terug. De ontvangst van de beiden was minder hartelijk dan die van de tewerkgestelden. De ontvangst van de Joden was ronduit erbarmelijk.

Krijgsgevangen

Zie Krijgsgevangene voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

De terugkeer van krijgsgevangenen uit de Duitse kampen en gevangenissen begon in België al vroeg; eind maart 1945 kwamen de eerste van hen in al aan in Brussel, eind van dat jaar waren zij bijna allen terug. De meesten van hen hadden 5 jaar gevangen gezeten en om de pijn wat te verzachten kregen zij wat materiële voordelen. In Nederland was de ontvangst een stuk killer. De krijgsgevangenen werden veelal uitgejouwd voor landverrader door mensen die niet wisten wat hun daadwerkelijke status was. Ook moesten ze zich in centra melden, zodat de overheid wist wie teruggekeerd was. Pas daarna mochten ze naar hun thuis terugkeren. De krijgsgevangenen kregen net als in België wel wat hulp van de overheid. In Nederland bestond dit uit drie maanden buitengewoon verlof en een voorschot op de uitbetaling van de jaren krijgsgevangenschap; in deze periode waren zij immers nog altijd actief dienend militair. Overigens waren de geallieerden in de vorm van Supreme Headquarters Allied Expeditionary Force tijdens hun reis tussen Duitsland en hun thuisland verantwoordelijk voor de krijgsgevangenen. In sommige gevallen reisden de krijgsgevangenen op advies van de geallieerden zelf naar huis, hoewel ze dan wel ontwapend werden en aan een gevaarlijke reis begonnen, in andere gevallen moesten ze relatief lang wachten in de kampen waaruit zij bevrijd waren. De geallieerden waren het erover eens; de kampgevangenen mochten hun opmars niet stoppen.

Joden

Zie Holocaust in Nederland, Holocaust in België, Geschiedenis van de Joden in Nederland, Joodse gemeenschap in België, Joods monument, Nationaal Gedenkteken der Joodse Martelaren van België en Stolpersteine voor de hoofdartikelen over dit onderwerp.

Otto Frank, vader van Anne Frank en de enige van het gehele gezin Frank die levend terugkeerde. Hij zou Het Achterhuis redigeren, her en der herschrijven en publiceren na de Oorlog.

De groep die echter de minste sympathie en begrip kon verwachten was de Nederlandse en Belgische Joden die naar hun land terugkeerden. In veel gevallen waren hun bezittingen verbeurd verklaard toen zij naar de kampen waren afgevoerd. Zo kon het gebeuren dat zij soms aanbelden bij hun eigen huizen en de nieuwe bewoners van het huis de deur open deden en te kennen gaven dat zij hier niet langer welkom waren. In sommige gevallen willen de Joden in bewaring gegeven spullen retour iets dat heb soms onmogelijk wordt gemaakt door degenen die de spullen in bewaring hebben. Vooral in Nederland stond hun oude werkgever niet altijd meer op hen te wachten en de overheid was te bureaucratisch en te rigide in de omgang met de Joodse burgers en hield te weinig rekening met het hun aangedane leed in de oorlog. Zo wordt hen soms nog verplicht om belastingen te betalen die zij niet konden voldoen omdat zij in de kampen zaten.

Ook het antisemitisme van voor en tijdens de oorlog was nog altijd niet weg. Zo kwam dat er bij een radioprogramma over het 'Jodenvraagstuk' in 1947 nog kon worden gezegd door een voorbijganger dat hij zich door Joden 'meteen bedrogen' voelde. Een ander wilde alle Joden naar Palestina verbannen, 'was het niet goedschiks, dan maar kwaadschiks'. En ook Duitse Joden die naar Nederland en België waren gevlucht in vlak voor de oorlog begon werden vaak benaderd door de overheid als een Duitse burgers en dus als vijanden behandeld.

In Nederland zijn procentueel de meeste Joden weggevoerd, vergeleken met heel Europa. Van de 132.000 Nederlandse Joden waren na de oorlog nog maar 22.200 over, daarmee heeft nog geen 20% van de Nederlandse Joden de oorlog overleefd. Nog altijd is in Nederland het aantal Joodse Nederlanders lager dan voor de oorlog; heden ten dage wordt het aantal Joodse Nederlanders op 40.000 à 50.000 mensen geschat.

Portrettenwand in voormalig kamp, museum en herdenkingscentrum Kazerne Dossin.

In België leefden getalsgewijs minder Joden. Onderzoekster Lieven Saerens schat in dat het hier om net iets minder dan 56.000 Joden gaat. Het merendeel van hen woonde in Antwerpen en woonde in één buurt, net als in Amsterdam het geval was. Van dit aantal werd 25.631 Joden weggevoerd en keerde maar 1.244 terug. 24.387 Joden uit België zijn dus door de Nazi's vermoord, bijna 45%. Dit is natuurlijk nog steeds een gruwelijk hoog aantal. In tegenstelling tot de meer dan 80% vermoorde Joden, zorgde dit desondanks wel ervoor dat de Joodse gemeenschap in vooral Antwerpen zich veel sneller herstelde dan in Amsterdam. De Joodse gemeenschap in België telt heden ten dage zo'n 400.000 mensen. Procentueel gezien heeft België daarmee een grote Joodse gemeenschap dan Nederland.

Later kwam er meer ruimte voor het Joodse verhaal, wat ook blijkt uit verschillende Joodse monumenten in Nederland en België. Ook het Stolpersteineproject is vanuit Duitsland overgekomen en in Nederland en België overgenomen. Toch dateren deze monumenten veelal van de jaren 1960, 1970 en later.

Ontwapening verzet

In zowel Nederland als in België was er gewapend verzet geleverd en had het verzet een belangrijke rol gehad in de heropstart van de rechtsstaat. Het verzet hielp met het opsporen en in hechtenis nemen van de collaborateurs en bewaakte de kampen voor de collaborateurs. In Nederland werden de Binnenlandse Strijdkrachten, een bundeling van verschillende verzetsorganisaties, al in 1944 opgericht en onder bevel gesteld van prins Berhard. De Binnenlandse Strijdkrachten kregen echter ook veel toestroom van buiten het verzet. Het verzet was in het midden van de oorlog zo'n 25.000 mensen groot, de Binnenlandse strijdkrachten had zo'n 150.00-200.000 mensen in haar rangen.

Het verzet in België daarentegen was veel minder strak georganiseerd na de oorlog. Het was een collectie van losse groepen die veelal onafhankelijk van elkaar geopereerd hadden. Politiek gezien had het verzet nog een sterke band met de Communistische Partij, maar in het licht van de Koude Oorlog en de verdachte positie van het communisme in die context deed hen weinig goed.

Volwassenen schuilen achter een lantarenpaal op de Dam terwijl een kind onbezonnen doorloopt op het plein, 7 mei 1945

In beide landen diende het verzet ontwapend te worden. Supreme Headquarters Allied Expeditionary Force, het opperbevel van de Geallieerden, wilden geen gewapende burgers achter hun frontlinies hebben. Ook wilde de staat waarschijnlijk weer het geweldsmonopolie terug. In Nederland was er daarnaast op 7 mei 1945 ook een incident waarbij de provocerende houding van de Binnenlandse Strijdkrachten een Duitse kogelregen over de Dam in Amsterdam veroorzaakte. Alles bij elkaar dus genoeg redenen om de verzetsmensen te ontwapenen. In Nederland verliep dit redelijk rustig, hoewel lang niet alle wapens ingeleverd werden, getuige het aantal Tweede Wereldoorlogswapens dat nog werd ingeleverd op een wapeninleverdag in 2011. De ingeleverde wapens werden in Nederland in forten en andere opslagplaatsen opgeslagen. Op 28 juni 1945 leidde dat tot een grootste ontploffing bij Fort het Hemeltje waar waarschijnlijk een wapen nog op scherp stond en de andere aanwezige springstof en wapens activeerde. Er vielen drie doden.

In België verliep de ontwapening geheel anders. Het overgrote deel van het verzet was het niet eens met de wijze waarop Pierlot en de zijnen wilden regeren. Daar kwam bij dat een (kleiner) deel van het verzet communistisch was. Pierlot en de Supreme Headquarters Allied Expeditionary Force zagen in hen, ook door de langzaam ontstaande Koude Oorlog, een groots gevaar. Het verzet moest dan ook ontwapend worden. Dit leverde zoveel wrijving op met de Kommunische Partij dat de communistische ministers uit de regering stapten en het kabinet lieten vallen. Er volgden wat protesten die door Pierlot en de SHAEF werden neergeslagen. Uiteindelijk moest het verzet overstag en de wapens inleveren.

Economisch: Zwart geld, Duits geld en bijna failliet

Zie Inflatie, Gouden standaard (economie) en Systeem van Bretton Woods voor de hoofdartikelen over dit onderwerp.

Zowel in Nederland als in België was het geld minder waard geworden. DIt had twee belangrijke oorzaken. Allereerst waren de kosten van goederen, met name voedsel in Nederland door de Hongerwinter, enorm veel hoger geworden. Zo kon het dat in Nederland 40 gulden voor één brood betaald werd in de Hongerwinter. De schaarsheid van voedsel was door de bevrijding niet direct opgelost. Ook hadden de Duitsers de door hen bezette landen leeggeroofd waardoor de schaarste nog eens werd versterkt. Daarnaast hadden de Duitsers in beide landen ook onverantwoord veel geld bijgedrukt. In den beginnen kan een overheid maar een beperkte hoeveelheid geld bijdrukken. Wanneer dat te veel wordt gedaan, wordt het geld minder waard. Dit was wat in zowel Nederland als België gebeurde. In Nederland was er meer dan 5,5 keer zoveel geld in de economie als aan het begin van de Tweede Wereldoorlog. In België was het geld driemaal over de kop gegaan.

België: Operatie Gutt

Zie Operatie Gutt en Camille Gutt voor de hoofdartikelen over dit onderwerp.

De Belgische minister Camille Gutt, naar wie de operatie vernoemd werd

Er was dus een geldzuivering nodig. Al het onrechtmatig verkregen geld moest de economie uit - er was veel zwarte handel geweest in de Oorlog. Ook moesten de bijgedrukte papiergeld dat de Duitsers hadden geïntroduceerd uit het geldverkeer gehaald worden. België was als eerste bevrijd en begon in 1944 al met deze actie, die in België bekend kwam te staan als Operatie Gutt, naar de Minister van Financiën die de operatie leidde. Al het geld dient ingeleverd te worden, waarna per gezinslid 2000 frank mag worden opgehaald. In een later stadium komt daar nog eens 3000 frank per persoon bij. Al het andere geld dat een gezin had werd op een rekening gezet. 60% Van dit geld werd bevroren tot 1971 wanneer het zou worden terugbetaald (en door inflatie flink van waarde zou zijn verminderd). De andere 40% mocht vrijelijk uitgekeerd worden aan het gezin na een bepaalde periode. Het wordt een situatie waar Denemarken en Nederland, die later een soortgelijke actie planden, hun lessen uit konden halen, want zeker niet alles verliep vlekkeloos. Toch was dit te verkiezen boven de situatie van de Fransen.

Zo wordt er in België ontzettend veel geld witgewassen. Zo worden mensen met grote gezinnen die zelf niet veel geld hebben gebruikt om extra geld in te leveren en weer op te nemen, waar zij dan zelf ook een kleine monetaire beloning voor krijgen. Kerken zijn uitgezonderd van de gehele situatie en kunnen simpelweg hun geld omruilen. Ook zij krijgen een schenking, wassen die wit en geven een deel van de schenking terug. Gutt zou later zelf zeggen dat hij veel dankbrieven van kerken kreeg die zo ontzettend veel donaties hadden ontvangen. Mensen die het meest van de hand naar de tand leefden werden hier eigenlijk voor beloond; zij hadden geen bevroren tegoeden en kregen hun loon gewoon in de nieuwe biljetten uitgekeerd, omdat voor werkgevers ook een uitzondering werd gemaakt. Dit zette veel kwaad bloed bij de rijkere delen van de bevolking. Toch was er ook een succes te vieren: de hoeveelheid geld in de markt was van 165 miljard frank naar 57 miljard gegaan en de prijzen stabiliseerden (hoewel ze hoger waren dan voor de oorlog). Dit alles was dan ook te verkiezen boven de situatie in Frankrijk. De Fransen deden niets om het geldstelsel te zuiveren en moesten leren omgaan met jarenlange inflatie na de oorlog.

Nederland: Het tientje van Lieftinck

Zie Tientje van Lieftinck en Piet Lieftinck voor de hoofdartikelen over dit onderwerp.

Piet Lieftinck, naar wie het Tientje van Lieftinck is vernoemd

Voor de Belgische zuivering was de Nederlandse regering al op de hoogte gesteld van het belang van een geldzuivering. De president van De Nederlandsche Bank, Leonardus Trip, had de regering in ballingschap al gewezen op de ontwaarding van geld en het belang van de geldzuivering. Hij zou echter niet degene zijn die de Nederlandse geldzuivering zou uitvoeren, dat zou Piet Lieftinck worden, de nieuwe Minister van Financiën in het kabinet Schermerhorn-Drees. Lieftink laat in Engeland tijdelijke biljetten van één en tweeënhalve gulden drukken en een hele set nieuwe biljetten. Hij besluit hierop dat de week van 26 oktober tot 3 november 1945 de zuiveringsweek moest worden. Iedereen moest ál zijn geld inleveren en kreeg slechts één tientje in de tijdelijk biljetten van één en tweeënhalve gulden om van rond te komen. De waarde daarvan zou in 2024 zo'n 70 euro zijn. Voor één week lang had iedereen van alle rangen en standen dezelfde koopkracht, één tientje, dat, net als de gehele zuiveringsoperatie, bekend zou komen te staan als het tientje van Lieftinck. Alle banktegoeden boven de 950 gulden werden bevroren en onderzocht door de belastingdienst, die daar de nu nog actieve Fiscale inlichtingen- en opsporingsdienst (FIOD) voor oprichtte. Mocht het geld zwart verkregen zijn, dan moest er alsnog belasting en boete betaald worden. De laatste tegoeden worden pas in 1952 vrijgegeven. De actie had net als in België goede effecten. Eind 1945 was de hoeveelheid fysiek geld weer op hetzelfde niveau als voor de oorlog.

Wederopbouw: Een land in puin en woningnood

Het centrum van Rotterdam rondom de Laurenskerk, mei 1940

Zie Wederopbouw, Wederopbouwarchitectuur, Wederopbouwboerderij en Woningnood voor de hoofdartikelen over dit onderwerp.

Na de Tweede Wereldoorlog lag het land in puin. Bombardementen hadden in zowel België als in Nederland plaatsgevonden. Toch had België de betere uitgangspositie als het aankwam op de wederopbouw. In 1919 was in België de Nationale Maatschappij voor Goedkope Woningen en Woonvertrekken (NMGWW) opgericht. Deze maatschappij bouwde in het Interbellum zo'n 60.000 sociale woningen en verving oude krotten met appartementsgebouwen. Een scherp contrast met de situatie in Nederland, waar in de jaren 1930 amper nog gebouwd werd. In Nederland was de bouw tussen 1919 en 1923 nog gericht op arbeiders, maar daarna, vooral in de jaren 1930 was de markt zich meer gaan richten op de hogere middenklasse die nog wel een baan had en minder last had van de crisis van de jaren 1930. Los van de verwoesting van de Tweede Wereldoorlog hadden beiden landen dus voor de oorlog al een geheel andere woningmarkt gehad.

In Nederland waren 90.000 huizen verwoest en 50.000 zwaar beschadigd in de Oorlog. België deed niet voor Nederland onder; bijna 25% van alle gebouwen was hier verwoest. Er moest dus gebouwd worden, maar de focus van de regeringen van België én Nederland lag in eerste instantie niet op de woningnood, maar op het herbouwen van fabrieken en andere industriële gebouwen zodat de economie snel uit het slob kon worden getrokken. Amerika zag ook wel dat hulp aan Europese landen nodig was en wilde deze graag bieden om Europa in de Koude oorlog aan de eigen kant te houden. Zo ontstond het Marshallplan, een plan dat voorzag in de nodige grondstoffen en het nodige geld om de Europese landen weer op te bouwen.

Gevolgen van een bombardement in Aalst in Oost-Vlaanderen, 1940

In de tussentijd moesten Belgen en Nederlanders zich maar maar behelpen. Er werden verschillende constructies bedacht om toch een dak boven het hoofd te hebben. Gezinnen wonen bij familie in en zo kan het voorkomen dat er meerdere gezinnen inclusief grootouders onder één dak wonen. Vaak had dan elk afzonderlijk gezin één slaapkamer tot zijn of haar beschikking. Als er dan nog slaapkamers over waren, konden deze verhuurd worden; de hospita maakte haar opmars. Soms moeten gezinnen hun heil zoeken in krotten of gebouwen die eigenlijk niet voor bewoning bedoeld was. Dit hield nog wel even aan: in Nederland werd tussen 1945 en 1948 amper gebouwd en ook in België kwam de woningbouw pas goed op gang in de jaren 1950.

Buitenlandse steun

Tussen 1943 en 1947 was de United Nations Relief and Rehabilitation Administration actief. Dit noodfonds zorgde voor de benodigde primaire behoeften in de gebieden waar de oorlog een ravage aanrichtte en voor de materiële en financiële behoeften. De organisatie werd gesteund door 40 landen, waaronder Nederland en België, en viel onder de Supreme Headquarters Allied Expeditionary Force. Opvallend is dat de UNRRA ook actief was in het Oosten van Europa en daarmee verschilde van de latere Marshallhulp, die hetzelfde doel had en eveneens aangeboden werd aan de Sovjet-Unie maar door het Oostblok geweigerd werd en zo de verschillen tussen Oost en West versterkte.

Koude Oorlog

Zie Koude Oorlog, Kapitalisme en Communisme voor de hoofdartikelen over dit onderwerp.

Nadat Nazi-Duitsland en Japan waren verslagen waren er nog twee grootmachten, te weten de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. Beiden stonden een compleet ander economisch beleid voor. Enerzijds kapitalisme met een vrije markteconomie in Amerika, waarbij handel de prijs van goederen bepaalden en de overheid zich zoveel mogelijk afzijdig hield. In Amerika was een tweepartijenstelsel en in beginsel democratie, hoewel hier de rijken wel meer invloed hadden en grote discriminatie tegen minderheden was, vooral de Afro-Amerikanen. Daartegenover stond de belofte van het communisme met haar nivellerende werking, inkomensverdeling en gelijkheidsbeginsel dat echter ook een (geweldadige) communistische revolutie voorstond en in de Sovjet-Unie al snel vervallen was tot een oligarchische eenpartijstaat zonder echte democratie.

Wrijving voor de Tweede Wereldoorlog

Zie Karl Marx, Komintern, Vrede van Brest-Litovsk, Molotov-Ribbentroppact en Jozef Stalin voor de hoofdartikelen over dit onderwerp.

Zowel Amerika als de Sovjet-Unie dachten dat hun eigen economische systeem het beste was en de Sovjet-Unie meende het eigen systeem ook te moeten verspreiden. Karl Marx, de bedenker van het communisme, zei al in zijn manifest van de Communistische Partij 'Proletariërs aller landen, verenigt u!'. Ingebakken in het communisme van Marx, zat daarmee al de oproep tot in opstand komen en door de communistische Revolutie het communisme verspreiden. Ook de Komintern was door de communisten in 1919 al opgericht om de revolutie te verspreiden. Daarnaast had de Sovjet-Unie nog een paar acties gedaan die in Amerika, Frankrijk en Engeland niet goed vielen. Zo had Rusland zich, mede door de Russische Revolutie, teruggetrokken uit de Eerste Wereldoorlog in 1918 met de Vrede van Brest-Litovsk. Dit hadden de overgebleven Geallieerden het land niet in dank afgenomen. Dat de Russische leider Jozef Stalin in 1939 ook nog het Molotov-Ribbentroppact had gesloten met Adolf Hitler vergrootte het wantrouwen richting de Sovjet-Unie. Het pact betrof een niet-aanvalsverdrag tussen de Sovjet-Unie en Nazi-Duitsland én een verdeling van Polen waar beide landen op aasden.

Atoombom en wapenwedloop

Zie Manhattanproject (operatie), Trinity (atoombom), Atoombom, Atoombommen op Hiroshima en Nagasaki, Nucleaire wapenwedloop en Wapenwedloop voor de hoofdartikelen over dit onderwerp.

In de Tweede Wereldoorlog hadden communisme en kapitalisme zich verenigd om te vechten tegen het fascisme. Op 8 mei 1945 had Duitsland gecapituleerd. Japan vocht nog door in Azië. Amerika en Engeland waren sinds 1942 een verband aangegaan in hun zoektocht naar dé bom. Zij hadden zich verenigd in het Manhattanproject, dat in dat jaar een enorme vlucht nam en in 1945 zijn vruchten afwierp. Op 16 juli 1945 kwam het project met Operatie Trinity, waarbij de eerste kernbom succesvol tot ontploffing werd gebracht, tot een succesvol einde. Later dat jaar zouden twee atoombommen in worden gezet tegen Japan, waarna Japan zich overgaf. De atoombom joeg niet alleen Japan angst aan, ook de Sovjet-Unie, die wel bezig was met de ontwikkeling van een eigen kernwapen maar pas in 1949 een eigen bom tot ontploffing kon brengen, kreeg het hiervan benauwd. Het veroorzaakte een nucleaire wapenwedloop tussen de Sovjet-Unie en de Verenigde staten die de gehele Koude Oorlog zou aanhouden.

Iteressant is wel dat de België ondernemer Edgar Sengier een essentiële rol vervulde in het mogelijk maken van de atoombom en wapenwedloop. Nazi-Duitsland had ook een eigen kernwapenproject lopen, het Uranprojekt. Albert Einstein waarschuwde in 1939 Franklin Delano Roosevelt al dat de Duitsers uranium verzamelden uit de Tsjecho-Slowaakse mijnen die zij veroverd hadden. Waarschijnlijk had Sengier zich zoiets ook al beseft, want hij had de vooruitziende blik om in mei 1940, na de bezetting van België, 1.250 ton uranium naar Amerika te brengen vanuit de mijnen in Belgisch-Congo, de beste uraniummijnen ter wereld. Zo hield hij het uit de handen van de as én hielp hij de geallieerden. Hij wist Amerika later nog 3.000 ton te verkopen en kreeg als eerste niet-Amerikaan een Legioen van Verdienste voor zijn hulp met het Manhattanproject.

Eerste, Tweede en Derde Wereldlanden

Zie Eerste wereld, Tweede wereld, Derde wereld, Ontwikkelingsland en Niet-gebonden landen voor de hoofdartikelen over dit onderwerp.

De Eerste, Tweede en Derde Wereld in 1974. De blauwe delen zijn kapitalistisch, de rode delen communistisch en de witte delen zijn derdewereldlanden.

Langzaam ontstonden door de achterdocht tussen de Sovjet-Unie en Amerika twee machtsblokken, geleid door de beide grootmachten. De Eerste Wereld waren de landen die kapitalistisch waren en Amerika volgden. Ze refereerden naar zichzelf met de term 'Vrije Wereld' of 'Het Westen'. De Tweede Wereld waren de communistische landen die de Sovjet-Unie steunden, het Oostblok. Er bestond daarnaast nog een groep landen die geen van beiden direct steunden maar wellicht nog één van de beide kanten op overtuigd konden worden. De meeste landen hiervan lagen in Zuid-Amerika, Afrika en delen van Azië en waren derdewereldlanden, een term die heden ten dage nog wel gebruikt wordt voor ontwikkelingslanden die vaak ook in deze delen van de wereld liggen. De derdewereldlanden refereerden naar zichzelf met de term niet-gebonden landen.

De deling van Duitsland

De deling van Duitsland en Berlijn in 1945

Na de overgave van Duitsland moesten de overwinnaars besluiten wat ze in het land zouden implementeren. De Sovjet-Unie had als eerste de hoofdstad Berlijn bereikt. Hier gingen de soldaten als beesten tekeer en verkrachtten naar schatting 100.000 vrouwen. Na de verovering van Berlijn was de Duitse overgave al snel een feit. De Geallieerden moeten nu besluiten wat te doen met Duitsland. Ze besloten het land in vieren te delen en elk een bezettingszone voor hun rekening te nemen. Berlijn werd ook in vieren gedeeld. Vier jaar later, in 1949, besloten Frankrijk, Engeland en Amerika hun bezettingszones bijeen te voegen tot een nieuwe staat: de Bondsrepubliek Duitsland (BRD). Het Oosten volgde al snel en richtte de Duitse Democratische Republiek (DDR) op. Winston Churchill had het in 1946 al over een IJzeren Gordijn dat dwars door Europa liep en het Oosten van het Westen afsloot. In sommige delen van Duitsland werd dit gordijn in plaats van een metafoor een daadwerkelijke versperring, zoals het geval was in Berlijn. Deze stad zou vanaf 1961 gescheiden worden door de Berlijnse Muur, die de hoofdstad in tweeën deelde en zo de vlucht van burgers van het Oosten naar het voor de meeste mensen meer aantrekkelijke Westen voorkwam.

From Stettin in the Baltic to Trieste in the Adriatic an iron curtain has descended across the Continent. Behind that line lie all the capitals of the ancient states of Central and Eastern Europe. Warsaw, Berlin, Prague, Vienna, Budapest, Belgrade, Bucharest and Sofia, all these famous cities and the populations around them lie in what I must call the Soviet sphere, and all are subject in one form or another, not only to Soviet influence but to a very high and, in some cases, increasing measure of control from Moscow.

— Winston Churchill

De Muur en het Gordijn losten de problemen tussen het Westen en Oosten niet op. In 1961 ontstond er een conflict bij één van de grensovergangen in Berlijn, bij Checkpoint Charlie, één van de weinige plekken waar je de DDR in kon, ontstond een gewapende stand-off nadat er een conflict was ontstaan toen de papieren van een Amerikaanse diplomaat door DDR-personeel gecontroleerd werd. Vijf dagen lang stonden de Amerikaanse en Russische tanks tegenover elkaar zonder een schot te lossen. Ook de vluchtpogingen verdwenen niet door de maatregelen van de DDR. Nog altijd vluchtten duizenden mensen, vooral omdat het communistische regime voor zo een zwakke economie zorgde dat zij geen heil zagen in de communistische heilstaat. Dat zorgde voor een brain drain die ook precies de reden was dat de leiding van de DDR ervoor had gekozen de staat hermetisch af te sluiten. Vluchten werd levensgevaarlijk; er kon op je geschoten worden en sommige vluchtelingen waren zij wanhopig dat zij bijvoorbeeld primitieve en levensgevaarlijke vliegtuigjes gebruikten om te ontkomen. Er wordt geschat dat 200 mensen bij vluchtpogingen over de Muur het leven lieten en 750 mensen die probeerden bewaakte delen van het IJzeren Gordijn te passeren. Toch bereikten naar schatting zo'n 5.000 mensen West-Berlijn voor de Muur in 1989 viel.

Belangrijke gebeurtenissen in de Koude Oorlog

Tijdens de Koude Oorlog waren er een aantal momenten de uiterst belangrijk waren in het bewaren van de delicate balans tussen de Sovjet-Unie en Amerika. Toch betekent dit niet dat er nooit gevochten werd in de Koude Oorlog. Vooral in de (voormalige) koloniën werd de Koude Oorlog een daadwerkelijke oorlog, zoals terug te zien is in de Vietnam- en Koreaoorlogen.

Blokkade van Berlijn (1948-1949)

Zie Blokkade van Berlijn, Berlijnse luchtbrug, D-mark en Ostmark voor de hoofdartikelen over dit onderwerp.

Berlijnse kinderen kijken naar een Amerikaans vliegtuig dat tijdens de luchtbrug komt bevoorraden (1948)

Op 24 juni 1948 besloot de Sovjet-Unie om de toegang naar West-Berlijn voor de westelijke geallieerden te blokkeren. Frankrijk, Engeland en de VS hadden besloten om een gezamenlijke munt, de D-mark, in te voeren. Hierin volgden zij de economische hervormingen die al in Nederland en België plaatsgevonden hadden direct na de oorlog, een noodzakelijkheid door de lage waarde van het betaalmiddel van voor en in de oorlog. Hierop besloten de Russen de route vanuit West-Duitsland richting Berlijn te blokkeren en alle goederen die vanuit het Westen de stad binnen kwamen tegen te houden in de hoop af te dwingen dat de D-mark niet ingevoerd zou worden.

De overige geallieerden gebruikten door de blokkade een luchtbrug richting Berlijn en bevoorraadden hun deel van de hoofdstad met meer dan 250.000 vliegtuigtrips. In mei 1948 besloten de Sovjets de blokkade op te heffen; door de luchtbrug had het niet het beoogde effect. De D-mark bleef in West-Duitsland het wettige betaalmiddel en Oost-Duitsland voerde drie dagen na de D-mark de Ostmark in. De beide munten bleven in omloop tot vlak voor de vereniging van beide delen van Duitsland in 1990.

Logo gebruikt tussen 1948-1953 om aan te geven dat de goederen uit het vrije Amerika kwamen en te voorkomen dat de Sovjet-Unie de Marshallhulp als hun verdienste kon claimen.

Beïnvloeding Europa met Marshalhulp (1948-1952)

Zie United Nations Relief and Rehabilitation Administration, Marshallplan, George Marshall (generaal) en Trumandoctrine voor de hoofdartikelen over dit onderwerp.

In en direct na de oorlog werd Europa geholpen door UNRRA, een voorloper van de Verenigde Naties die de eerste noodhulp voor de door oorlog geteisterde gebieden wilde verlenen. UNRRA was echter maar actief van 1943 tot en met 1947, waarna de hulp werd stopgezet.

Terwijl de Europese landen noodgrepen deden om hun economie uit het slop te trekken - zo besloten de Nederlanders en Belgen nieuwe munten in te voeren om de enorme inflatie tegen te gaan - werd het al snel duidelijk dat het in het belang van alle Europese landen was dat het continent weer snel terug zou keren op het vooroorlogse niveau. In de meeste landen in West-Europa liep het voorspel redelijk voorspoedig tot 1947; het jaar waarop de UNRRA stopgezet werd. De uitzondering hierop was West-Duitsland, waar de D-mark pas een jaar later zou worden ingevoerd en de kolenproductie, die voor heel Europa van belang was voor de industrie, nog altijd niet op het vooroorlogse niveau terug was. Amerika besluit hierop over te gaan op het invoeren van een nieuw ondersteuningsplan voor de wederopbouw van Europa, het Marshallplan.

Nu was het Marshallplan niet enkel een belangeloze inzet van Amerikaanse middelen. Hoewel de Amerikanen de hulp ook aan het Oostblok hadden aangeboden, in navolging van de UNRRA, die ook actief hulp in dit gebied verleende had het Oosten dit aanbod vrijwel direct afgewezen en een eigen plan, het Molotovplan (dat overigens nooit in gang gezet zou worden) bedacht. Hiermee versterkte het plan de tegenstellingen tussen Oost en West. Het plan kon dan ook niet los worden gezien van de Trumandoctrine, het idee dat rond dezelfde tijd opgang deed en inhield dat Amerika moest voorkomen dat landen communistisch werden door hen op velerlei gebieden te steunen. Het Marshallplan was hier een praktische uitwerking van. Daarnaast was het een probaat beproefd drukmiddel dat Amerika tegen landen binnen het plan kon inzetten die (politieke) keuzes maakten die botsten met de eigen belangen. Tweemaal werd gedreigd de Marshallhulp aan Nederland stil te zetten, de eerste keer in 1949 als gevolg van de Politionele Acties in Indonesië en het tweede maal toen Nederland weigerde soldaten te leveren voor de Koreaoorlog. Beide malen was de uitkomst in lijn met het Amerikaanse beleid.

Koreaoorlog (1950-1953)

Zie Koreaoorlog, Republiek Korea, Noord-Korea, Syngman Rhee, Kim Jong-il, Douglas MacArthur, Harry S. Truman en Slag bij Incheon voor de hoofdartikelen over dit onderwerp.

Foto van Amerikaanse soldaten bij de Slag bij Incheon.

In 1910 was Korea veroverd door Japan. Het land was tijdens de Oorlog een Japanse gevechtsbasis en werd na de oorlog, net als Duitsland, in tweeën gedeeld door de Sovjet-Unie en Amerika. Het noordelijke deel van het land viel onder de Sovjet-Unie, het zuidelijke deel onder Amerika. Net als in Duitsland zou de scheiding van korte duur zijn, en net als in Duitsland werd al snel een kapitalistische, vrije staat opgericht. Deze in 1948 opgerichte staat werd Zuid-Korea maar refereerde aan zichzelf als Republiek Korea. Syngman Rhee werd de eerste president. Het noorden werd kort daarna de Democratische Volksrepubliek Korea met Kim Il-sung aan het hoofd.

In 1950 viel Il-sung de zuidelijke Republiek Korea binnen met het doel de beide landen te herenigen in één communistische heilstaat. Het Zuiden werd overvallen door de aanval en Il-sung had al gauw bijna het hele grondgebied veroverd. Dit was het punt waarop de Verenigde Naties, een samenwerkingsverband van een grote groep landen met een staand leger, zich in de oorlog mengde. De VN zond een leger onder aanvoer van Douglas MacArthur naar Korea om het noordelijke leger tot staan te brengen en terug te dringen. Dit lukte in eerste instantie, tot de communistische Chinezen zich aan de kant van Noord-Korea schaarden en zich mengden in het conflict. MacArthur vroeg de Amerikaanse president Harry S. Truman een atoombom te gebruikten tegen China. Truman weigerde, bang om het delicate evenwicht tussen communisme en kapitalisme te verstoren. Uiteindelijk vochten de troepen zich terug tot de 38e breedtegraad, ongeveer het punt waar de grens lag voor de oorlog, en werd een wapenstilstand gesloten. De grens tussen de beide delen van Korea werd daarop - en is nog altijd - sterk verdedigd en vrijwel hermetisch afgesloten.

Ondanks de eerdere weigering soldaten te leveren voor het conflict, zal Nederland toch bijna 5.000 militairen naar het conflict sturen. Er sneuvelden 122 Nederlandse militairen en drie van hen raakten vermist. België stuurde ruim 3.000 soldaten. 106 Van hen sneuvelden. Het gehele conflict zou naar schatting minimaal 4 miljoen mensen het leven kosten.

Oprichting NAVO (1949-heden) en Warschaupact (1955-1991)

Zie Noord-Atlantische Verdragsorganisatie, Warschaupact, Afschrikkingsevenwicht, Machtsevenwicht en detente voor de hoofdartikelen over dit onderwerp.

Logo van de NAVO

In 1949 werd de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (vaak afgekort tot NAVO of in navolging van het Engels NATO) opgericht. 12 Landen, waaronder Amerika, België en Nederland, sluiten een verdrag waarvan het vijfde artikel het meest ingrijpend zal zijn, vooral in de Koude Oorlog. De NAVO verklaart in dat artikel dat een aanval op één van de landen gezien wordt als een aanval op alle landen van de organisatie. De afschrikkende werking die hiervan uit ging, zorgde ervoor dat de Koude Oorlog in het Westen geen gewapende conflicten opleverde. Het artikel verraad ook de angst die de oprichtende landen voelden om aangevallen te worden door de Sovjet-Unie en de zijnen, een van de belangrijkste redenen voor de oprichting. In 1955 trad West-Duitsland toe, wat de spanning tussen de Sovjet-Unie en het Westen verder deed oplopen. De NAVO heeft heden ten dage 32 leden, waaronder landen uit het voormalig Oostblok en is nog altijd een factor van belang in de wereld, zoals ook wel blijkt uit de rol die de NAVO in de Oorlog in Oost-Oekraïne speelt.

Logo van het Warschau Pact

De toetreding van West-Duitsland tot de NAVO, was reden voor de Sovjet-Unie een eigen tegenhanger op te richten, het Warschaupact. Het pact werd vijf dagen na de toetreding van West-Duitsland tot de NAVO bezegeld en kopieerde veel van de NAVO. Zo leek artikel vier van het Warschaupact op het vijfde artikel van de NAVO. De NAVO schamperde desondanks dat pact een 'kartonnen kasteel' was en dat de Sovjet-Unie nog altijd stevig de touwtjes in handen had. Onderzoekster Laurien Crump bestrijdt deze gedachte echter en nuanceert daarmee het gangbare beeld van het Warschaupact. Zij meent dat het pact naast de toetreding van West-Duitsland nog een andere reden had, namelijk de destalinisatiepolitiek en détente van Sovjetleider Nikita Chroesjtsjov die meer positieve aansluiting bij de bondgenoten zocht. Het pact gaf dan ook de bondgenoten een manier om de eenzijdige autoritaire houding van de Sovjet-Unie te bestrijden en eigen inbreng te geven.

Hoewel het Warschaupact tot in de jaren 1970 militair overwicht had op de NAVO, kwam het gelukkig nooit tot een slaags raken in Europa en het Westen. De beide organisaties, NAVO en het pact, gaven een afschrikkingsevenwicht dat beiden weerhield van een aanval op de leden. Belangrijk hierin waren de artikelen vier en vijf van respectievelijk het Warschaupact en de NAVO die inmenging van een grootmacht garandeerden wanneer een kleiner land werd aangevallen. Sinds 1991 is de Sovjet-Unie en daarmee het Warschaupact uiteen gevallen. Laurien Crump ziet hierin een verklaring voor de autocratische houding van Vladimir Poetin en voorspelde in zekere zin in april 2014 het moeizame verloop van de Oekraïneoorlog al toen ze stelde: "Waar het Kremlin er tijdens de Koude Oorlog telkens meer toe gedwongen werd om de belangen van zijn Oost-Europese bondgenoten serieus te nemen, heeft Rusland op dit moment nauwelijks Oost-Europese bondgenoten meer over, waardoor het zich gedwongen voelt de Oost-Europese landen die nog niet tot de NAVO zijn toegetreden, maar er wel mee lonken, desnoods met geweld aan zich te binden"

Vietnamoorlog (1955-1975)

Zie Vietnamoorlog, Eerste Indochinese Oorlog, Noord-Vietnam, Hồ Chí Minh, Zuid-Vietnam, Ngô Đình Diệm, Dominotheorie, Vietcong, Guerrilla en Phan Thị Kim Phúc voor de hoofdartikelen over dit onderwerp.

Amerikaanse boot gebruikt napalm tijdens de Vietnamoorlog.

Net als in Indonesië probeerde Vietnam direct na de Tweede Wereldoorlog zich ook los te maken van zijn koloniale bezetter, Frankrijk. Tot die tijd was Vietnam onderdeel geweest van de Unie van Indochina een reeks Franse koloniale bezittingen in Azië. Frankrijk besloot dit niet zomaar toe te staan en ging de strijd aan met de vrijheidsstrijders van Vietnam tijdens de Eerste Indochinese Oorlog, die Frankrijk verloor ondanks Amerikaanse steun. Op de Conferentie van Genève werd besloten Vietnam - net als Korea - in twee delen te delen. Zo ontstond er een communistisch deel, de noordelijke Democratische Republiek Vietnam onder leiding van Hồ Chí Minh, en een kapitalistisch deel onder leiding van Ngô Đình Diệm, de zuidelijke Republiek Vietnam dat gesteund werd door Amerika dat een domino-effect waarbij landen achter elkaar communistisch werden (in navolging van de dominotheorie) wilde voorkomen in Azië.

Wat volgde was een oorlog tussen beide delen van Vietnam waar Amerika zich actief mee bemoeide. Voor Zuid-Vietnam en Amerika was de oorlog uitermate moeilijk te winnen doordat de Vietcong, een noordelijke groep die ontstaan was uit de Vietminh die door onder meer Hồ Chí Minh was opgericht om te vechten tegen de Fransen, er guerrillatactieken op na hield en daardoor heel ongrijpbaar was. Daarnaast keerde de publieke opinie in Amerika zich tegen de oorlog, die onder meer met napalm en bommen vanuit Amerikaanse zijde werd gevochten. Dat er veel beelden uit de oorlog uitgezonden werden in Europa en Amerika hielp hier niet bij mee. Zo werd een foto met de negenjarige door napalm getroffen en vluchtende Phan Thị Kim Phúc wereldberoemd. Ook kostte de oorlog veel geld, wat Amerikaanse belastingbetalers aan de andere kant van de wereld lastig te verkroppen vonden.

Al met al waren dit redenen voor Amerika om zich gaandeweg terug te trekken uit de Vietnamoorlog, ondanks de angst voor een communistisch domino-effect in Azië. in 1973 waren alle Amerikaanse strijders terug uit Vietnam. Twee jaar later zou het communistische noorden het kapitalistische zuiden overrompelen en de hoofdstad Saigon in handen krijgen. De stad werd kort daarop omgedoopt tot Ho Chi Minhstad en tot op heden is Vietnam nog altijd communistisch.

Hongaarse Opstand (1956)

Zie Protesten in Poznań in 1956, Hongaarse Opstand, Mátyás Rákosi, Imre Nagy en Bestorming van Felix Meritis voor de hoofdartikelen over dit onderwerp.

In 1956 waren er protesten van fabrieksarbeiders in Poznań in Polen. De arbeiders vroegen om betere werkomstandigheden. Studenten van de Technische Universiteit Boedapest in Hongarije besloten de fabriekarbeiders te steunen met een eigen protest. Zowel Polen als Hongarije vallen binnen de Sovjet invloedssfeer, maar de bondgenoten worden, na de dood van Stalin en het aantreden van Nikita Chroesjtsjov, wat vrijer gelaten in hun doen en laten. Ook in Hongarije was de stalinitische premier Mátyás Rákosi vervangen door een meer gematigde premier, Imre Nagy. Nagy moest - nadat hij meer vrijheid probeerde te bewerkstelligen voor de Hongaren - al weer snel aftreden op aandringen van Moskou. Dat Rákosi vervolgens weer op zijn oude positie terug kwam, riep veel onrust op in het land. De onrust vermengde zich met het protest van de studenten aan de universiteit en leidde tot meer protesten en uiteindelijk tot het aftreden van Rákosj en de terugkeer van Nagy. Nagy besluit daarop uit het Warschaupact te stappen en toenadering te zoeken tot het Westen, een fataal besluit voor de Hongaarse vrijheid.

Politie te paard grijpt in bij de Bestorming van Felix Meritis (1956)

De Russen besluiten daarop de Hongaarse Opstand met geweld neer te slaan. Het Sovjet leger wordt hierbij ingezet en hoewel Nagy en zijn regering het Westen om hulp smeekt, komt die hulp niet. Waarschijnlijk waren de westerse landen bang het machtsevenwicht te verstoren en een onderlinge oorlog te beginnen. De Sovjets kunnen daarop gewoon hun gang gaan in Hongarije en nemen de regering en Nagy gevangen. 350 Aanvoerders van de opstand worden geëxecuteerd. In Nederland wordt er door de bevolking met afschuw gereageerd, hoewel de Communistische Partij van Nederland de publieke opinie slecht aanvoelt en de bestrijding van een 'contra-revolutie' door de Sovjet-Unie steunt. Dit veroorzaakt rellen rondom kantoren van de CPN en met name rondom Felix Meritis, het hoofdkantoor van de Nederlandse communisten. Deze episode zal bekend komen te staan als de bestorming van Felix Meritis.

Cuba Crisis (1962)

Zie Cubacrisis, Fulgencio Batista, Fidel Castro, Che Guevara en Invasie in de Varkensbaai voor de hoofdartikelen over dit onderwerp.

Tot 1934 was Cuba een Amerikaans protectoraat. Na die tijd was het officieel onafhankelijk van de grootmacht, maar Amerika had nog altijd veel invloed op de veelal onrustige Cubaanse politiek. Dit kwam uiteindelijk tot een uitbarsting onder Fulgencio Batista een in eerste instantie democratisch gekozen president en lievelingetje van de Amerikanen die door een staatsgreep voorkwam dat hij af moest treden. Fidel Castro en een groep andere verzetsstrijders probeerden Batista af te zetten, wat mislukte en ze tot 1955 in de gevangenis deed belanden. Castro en zijn kompanen, waarvan Che Guevara de bekendste is, weten in 1959 eindelijk de macht te grijpen. Daarmee werd in het land ook direct het communisme ingevoerd en bond het land banden aan met de Sovjet-Unie. Amerika besloot tijdens de Invasie in de Varkensbaai te proberen het tij te keren door een groep kapitalistische Cubanen die naar Amerika gevlucht waren te steunen in een coup. Dit plan mislukte echter.

Bereik van de Sovjet raketten vanuit Cuba

Toen de Russen voorstelden raketten te plaatsen op Cuba, was het land door de situatie rondom de Varkensbaai dan ook genegen om dit aanbod aan te nemen. De Russen wilden de raketten op het eiland plaatsen, zodat zij Amerika grotendeels zouden kunnen bereiken als een oorlog uitbrak, vanuit Cuba konden de raketten op grote delen van Amerika afgevuurd worden. Een vergelijkbare situatie had Amerika veroorzaakt door in Turkije raketten te plaatsen die belangrijke doelen in Rusland konden bereiken; de Russische raketten waren hier een reactie op.

De Sovjet-Unie wilde kernkoppen naar Cuba brengen om deze te kunnen bevestigen aan de raketinstallaties. Dit werd gedaan per boot. Amerika wilde dit uit alle macht voorkomen, ook omdat het land anders zeer kwetsbaar zou zijn voor een aanval vanuit Cuba. Er werd een blokkade van Amerikaanse schepen rondom Cuba aangelegd die de kernkoppen moeten tegenhouden. Er ontstond een gespannen stand-off die zeker niet geholpen werd door Castro, die de zaak aan communistische zijde flink ophitste. Door diplomatiek overleg werd een kernoorlog voorkomen, trokken de Sovjets én de Amerikanen hun kernkoppen terug en werd de blokkade opgeheven. Ook beloofden de Amerikanen Cuba niet binnen te vallen.

Praagse Lente (1968)

Zie Tsjecho-Slowakije, Praagse Lente, Antonín Novotný, Alexander Dubček en Manifest van 2000 woorden voor de hoofdartikelen over dit onderwerp.

Praagse jongeren lopen langs de brandende Sovjet tanks die de Praagse Lente de kop in proberen te drukken (1968)

In Tsjecho-Slowakije vond in 1968 een met de Hongaarse wisseling van de wacht vergelijkbare verandering plaats. De Stalinistische en Tsjechische Antonín Novotný maakte op vreedzame wijze plaats voor Alexander Dubček die Slowaaks en voor communistische begrippen behoorlijk liberaal was. Al snel hervormde Dubček het land en voerde wat hij benoemde als socialisme met een menselijk gezicht in. De burgers kregen meer vrijheid en zaken zoals perscensuur werden afgeschaft.

Maar ook in Tsjecho-Slowakije waren de veranderingen niet van lange duur. Nog in 1968 verscheen het Manifest van 2000 woorden, dat de strenge communistische koers bekritiseerde en Dubček en de zijnen steunde. Honderdduizenden mensen ondertekenden het manifest. De Russen hadden langer gewacht met ingrijpen, omdat er geen sprake was van rellen zoals het geval was in Hongarije. Toch werd er na het Manifest vanuit de Sovjet-Unie het leger naar Tsjecho-Slowakije gestuurd en hoewel het leger deze situatie lastiger vond dan die in Hongarije - men moest immers vreedzame burgers bestrijden - werden ook hier de veranderingen al snel teruggedraaid.

SALT I (1972) en SALT II (1979)

Zie Strategic Arms Limitation Talks, SALT I en Strategic Arms Reduction Treaty voor de hoofdartikelen over dit onderwerp.

Het einde van de Koude Oorlog

Nikita Chroesjtsjov in 1961

De Sovjet dictator Jozef Stalin stierf in 1953. Stalin was een wrede dictator die meer doden veroorzaakte dan Hitler. DIt kwam onder meer door de Holodomor, een bewust gecreëerde hongersnood in Oekraïne, waardoor de inwoners van het land dat nog altijd de graanschuur van Europa is doodhongerden doordat hun voedsel door de Sovjet-Unie werd weggehaald. Alleen al tijdens deze gebeurtenis stierven minimaal 3,5 miljoen mensen. Ook de enorme zuiveringen die hij hield waarbij zijn tegenstanders binnen en buiten zijn eigen partij vermoord werden maakten hem niet populair. Datzelfde gold voor de collectivisaties van met name boerderijen en het harde arbeidsregime dat de Sovjet-Unie erop na hield. Toch zorgden de veranderingen op korte termijn voor een sterke groei van de industrialisatie en Sovjet economie, waardoor de Sovjets de wapenwedloop met Amerika aan konden gaan.

Na zijn dood werd Stalin opgevolgd door Nikita Chroesjtsjov. Chroesjtsjov wilde een andere weg inslaan, iets wat al snel bleek toen hij een toespraak tegen de persoonsverheerlijking van Stalin en diens gruweldaden hield. De toespraak zou pas in 1989 geprint worden door in de Sovjet-Unie, maar werd wel verspreid via de aanwezige politieke leiders uit het Oostblok. De rede zou een periode van destalinisatie inzetten en wordt wel aangedragen als een belangrijke factor in de Hongaarse Opstand en de Praagse Lente. (Zie ook hierboven.)

Michail Gorbatsjov in 1987

Toch betekenden deze eerste stappen nog niet direct het einde van het Oostblok. Pas later, eind jaren '80, zou de Sovjet economie volledig in het slob zitten. Het bruto binnenlands product was gedurende de hele Koude Oorlog nooit hoger geweest dan dat van Amerika, maar had tot in de jaren 1970 nog wel een gestage groei doorgemaakt. Eind jaren '70 vlakte deze groei af. Dit was onverwacht, aangezien Rusland een olieleverancier was en er in 1973 en 1979 oliecrises waren die de prijs opdreven. De bevolking begon de economische stagnatie ook te merken; er waren steeds minder spullen in de winkels te krijgen.

Het werd dus al snel duidelijk dat er iets moest veranderen. Toen Michail Gorbatsjov als nieuwe leider werd aangesteld, besloot hij dan al snel glasnost (openheid) en perestrojka (economische hervormingen). De hervormingen hadden echter niet direct succes en de glasnost zorgde ervoor dat er nu nog openlijker kritiek kon worden geuit op de communistische partij. De onrust zou in 1989 zorgen voor de Val van de Berlijnse Muur en de daarop volgende samenvoeging van Duitsland. Het was het startschot voor het verdere uiteenvallen van de Sovjet-Unie. In 1991 hield de Sovjet-Unie op te bestaan en kwam de Koude Oorlog tot een einde.

Politieke ontwikkelingen

In zowel Nederland als België waren er op poltiek vlak veel ontwikkelingen. Zowel in België als Nederland moest eerst afgerekend worden met collaborateurs en anderen die de verkeerde kant hadden gekozen. Vooral in België was dit lastig door de situatie rondom het koningshuis en dan vooral Leopold III van België en liep dit uit in de Koningskwestie. Ook dreven de verschillen tussen Vlaanderen en Wallonië na de oorlog, ook door de rol die Vlaamse collaboratie had gehad, sterker naar boven wat zich uitte in de taalstrijd. In beide landen vond kort na de oorlog ook de opbouw en consolidering van de verzorgingsstaat plaats. Door de sociale veranderingen rondom de babyboom wordt in Nederland de ontzuiling ingezet. In België liet deze echter nog veel langer op zich wachten; tegen de jaren 1990 werd dit land pas ontzuild.

Ontzuiling

Categorie:Einde van de Tweede Wereldoorlog

Economisch

- Economische groei

- Invoering verzorgingsstaat

- Milieu

Sociaal

- Babyboom --> jaren '60 met jongerencultuur en emancipatie

- Ontzuiling

- Nakomelingen troostmeisjes (ook uit Indonesië!)

- Vrouwenemancipatie na hun participatie in de oorlogseconomie --> versterking oude situatie tot 1960s

- denazificatie

Internationaal

- Volkerenbond --> VN

- EGKS --> EU

- IMF/Wereldbank

- Dekolonisaties ook politionele acties, sterke betrokkenheid Koude Oorlog

Jimmy Carter en Leonid Brezjnev ondertekenen het SALT II-akkoord (1979)

Indonesische Onafhankelijksheidsoorlog.

Zwarte Sinterklaas

https://isgeschiedenis.nl/reportage/suriname-in-de-tweede-wereldoorlog

Indonesië en Belgisch Congo

Bronnen, noten en/of referenties