Altar

Dat Pergamonaltar, to'n Deel wedder herstellt

En Altar (ntr. oder mask.; ooldgr. βωμός = Boomos, latiensch ara, in christlich Latiensch altare, „Upsatz up den Opperdisch“, hebr. Mizbeach, „Schlachtstäe“) is en Stäe, wo een oder ok en Reeg vun Gödder up verehrt weert. Dat Woort ara is fröher meist vun alta ara (hoge Opperstäe) afleit' wurrn, man hüdigendags warrt dat so sehn, datt dat ok vun adolare (verbrennen) oder vun arare (dröge ween, afbrennt ween) herkamen kann. Dor hannelt sik dat um en Füerstäe for dat Verbrennen vun Oppers bi. Up Altare könnt Oppers up brocht weern. Man ok mit dat Boen vun en Altar an sik un den (unner Umstänn) rieken Smuck doran warrt de Gott oder de Gödder al verehrt.

Vorgeschichte

Dat öllste Altar is dat Platenaltar: En tämlich platten Steen mit unregelmatigen Rand, de in dat Hilligdom up'e Eer legen hett oder, as in Lepenski Vir, in den harten Unnergrund inlaten weer. Mit de Tied sund denn Bankaltare upkamen, de in en Huus oder in en Höhl de Wand langslopen döen (Wandaltare), oder en Deel vun de Exedra sund, as in Malta bi de Tempels ut de Steentied. To'n Deel sund dor ok Göter in, wenn Fletigkeiten oppert wurrn sund. Man al bi de Steentied-Tempels up Malta sund ok Dischaltare ut een groten Steen boot wurrn. Na de Form hen verscheelt se sik un vun de Upgaven her geev dat ok Unnerscheede. So gifft dat Brand- oder Füeraltare un ok Altarbarge (Megiddo, Monte d'Accodi).

Christendom

In de christlichen Gemarken warrt dat Altar ok mensa domini (Den Herrn sien Disch) nömmt. Dor warrt denn sunnerlik an dat leste Avendmahl vun Jesus an'n Grööndunnersdag, den Dag vor den Stillen Freedag, bi dacht. So steiht dat al in de Bibel in den 1. Korintherbreef. Dor warrt vun „den Herrn sien Disch“ (up Greeksch: „Trápeza Kyriou“) snackt. Düsse Disch is in de ole Karken for de Fier vun dat Avendmahl bruukt wurrn.

Bit in dat 4. Johrhunnert weer dat nu in de Stadt Rom so, datt düsse Disch eerst an'n Anfang vun den Goddesdeenst, oder wenn dat losgung mit dat Avendmahl, vun de Diakone in de Karken rinbrocht un upstellt wurrn is. Dat passeer so, dat he an en Platz upstellt wurrn is, wo he en beten wat höger stunn. Dat konn nu in en Basilika wiet vörn, an den butersten Rand vun de Apsis, ween, man ok midden in dat Karkenschipp.

Eerst mit dat 4. un 5. Johrhunnert is dat so wiet kamen, dat Altare duerhaftig upstellt wurrn sund un denn ok an ehrn Platz stahn bleven, wenn dat Avendmahl vorbi weer. So keem dat denn dor to, datt Altare mit'e Tied ut Steen boot wurrn sund. Toeerst segen se noch ut, as en Disch, man in dat 7. un 8. Johrhunnert kregen se mehr de Form vun en Tardel oder en Block. Dat speel dor up an, datt in de Bibel steiht, Jesus harr siene Karken up en Felsen boot (1. Kor. 10,4) un ok, dat Jesus Christus to'n Ecksteen wurrn weer (1. Petrus 2,6-8).

In dat 2. un 3. Johrhunnert gung dat los, un de Martelers sund in de Karken verehrt wurrn. Dat hett up de Aart vun de Altare inwarkt. Toeerst weer dat so, datt over dat Graff vun en Marteler oder en Martelersche, oder nich wiet af vun so’n Graff, dat Avendmahl fiert wurrn is. Later hett man denn Gedenk-Karken – dat weern de so nömmten Martyrien – un Altare over düsse Graffstäen boot. Nu geev dat avers nich allerwegens Graffstäen vun Martelers un so hett man denn Reliquien nahmen un hett se unner den Sockel vun dat Altar oder unner de Altarplate insett. Ut düssen Bruuk is denn noch later de Vorschrift maakt wurrn, in de Altarplate („Mensa“) vun jedeen Altar en Reliquie oder den Deel vun en Reliquie bi to setten. In de Renaissance hefft vundeswegen de Altare de Form vun en Sarg kregen.

Al ehr, datt Altare ut Steen boot wurrn sund, is de Altarplatz towielen mit en Heck afgrenzt wurrn vun dat Karkenschipp. To düssen Altarplatz hett denn meist ok de Platz vun den Kantor tohöört, de Kathedra vun den Bischop un de Setels vun de Preesters un de Presbyters. Düsse Chorhecken sund in de Ole Karken ut Holt oder ut Steensulen maakt wurrn. Dor konnen denn Biller oder Stoffe over hungen weern. Later is vun düsse Chorhecken in de Oostkarken de Ikonostase wurrn, in de Latiensche Karken de Lettner un dor nu woller, in de Tied vun dat Barock, de Kommunionbank.

Wo de Preester stahn hett bi dat Altar, dat weer toeerst noch ganz egol. Stunn he „versus Deum“ (vor Gott), denn so hett he vor dat Altar, mit’n Ruggen to de Gemeende stahn. Stunn he „versus populum“, denn so stunn he achter dat Altar un keek de Gemeen an. In dat Middeloller hett sik dat meist allerwegens dörsett, dat he „versus Deum“ stunn. Vunwegen, datt dat so kamen is, is de Platz vun dat Altar jummers mehr na de Wand vun de Apsis henrückt. So is dat Altar to’n „Hoochaltar“ wurrn. As dat Altar nu meist an’e Wand un nich mehr free in’e Karken stunn, dor hett man faken ok wat an de achterliche Kant vun dat Altar rup stellt, as Retabels (Altarbiller) un Reliefs. So sund de Retabel- oder Flunkenaltare vun de Gotik un dat Barock mit all ehrn Smuck un de ganze Pracht tostanne kamen. An de Vörkant vun dat Altar konn en Smucktafel anbrocht weern, dat weer dat Antependium.

Sunnerlich in dat Middeloller weern in de Karken blangen dat grote Altar noch en Reeg vun Siedelaltare to sehn. Dat hung dor ganz vun af, wie groot en Kark ween is, wie riek se weer un wat se bedüen dö. Faken sund jedeen Dag an en ganze Reeg vun Altare in eene Karken to glieke Tied Hillge Messen fiert wurrn. Dat weer dormols ganz normol, datt de Preesters düsse Messen an jedeen Dag (ahne Gemeende) as Privatmesse fiern döen. Dor weer denn blot man een Preester un en Ministrant as Hölpsmann togange.

• 
  Antik Altar
• 
  Krodoaltar to Goslar
• 
  Feldaltar vun en Grootkomtur vun den Düütschen Orden

Formen

Bi dat Altar gifft dat as hauptsächliche Deele de Mensa (Altar-Plate) un den Stipes (Unnerbo). Altare gifft dat sunnerlich in düsse Formen: 1. Dat „Dischaltar“ as en Plate, de enerwegens upliggen deit, 2. dat „Kassenaltar“ , wat sien Naam dor vun weg hett, dat dat as’n Kassen utsehn deit, mit Dörgreepe na binnen 3. dat „Blockaltar“, as en Block, de na all Sieten hen to is, faken mit en Mensa boven up, de over den Rand rutlangen deit. Düsse dree Typen weern in dat Middeloller begäng. In de Renaissance is 4. dat „Sarkophagaltar“ upkamen, wat as en Sark utsehn deit. He wiest mit siene Form hen up dat Reliquien-Graff in dat Altar (mit Knaken vun en Hilligen). In de Barock-Tied is düsse Altarform an’n meisten bruukt wurrn. En Altarbaldachin (En Dack over dat Altar) warrt hen un wenn upstellt, um en Altar sunnerlich to smücken. De Baldachin warrt ok Ziborium nömmt (dat schall nich dör’nanner brocht weern mit dat Ziborium, wat in de Liturgie as en lüttjet Fatt in Bruuk is). Vunwegen datt de högere Klerus faken unnerwegens ween is un ok up siene Reisen de liturgischen Plichten nakamen möss (Däägliche Mess-Fier), sund ok lüttje „Reis-Altare“ oder „Dreeg-Altare“ upkamen. In de Kunst warrt faken ok blot to dat Altarbild „Altar“ seggt, oder to den Upbo boven up dat Altar. Lüttje Tafeln for de Andacht weert woll ok „Privat-Altar“ nömmt, ofschoonst sik dat dor, na dat kathoolsche Karkenrecht, gor nich um en Altar bi hanneln deit.

Dat Altar in kathoolsche Karken

Wenn en Altar inwieht warrt, steekt de Bischop dor Wiehrook up an.

In kathoolsche Karken steiht dat Hööft-Altar in de Midden vun de Fier vun de Eucharistie. He warrt dor as Teken for de Gemeenschop mit Christus ankeken. Na de kathoolsche Traditschoon warrt dat Altar inwieht mit en fierlich Pontifikalamt. To de Konsekratschoon höört unner annern dat Bisetten vun en Reliquie, dat Wieh-Gebeet un de Salven vun dat Altar mit Chrisam. De Wieh vun dat Altar gellt as en Sakramentalie un is beschreven in dat Pontificale Romanum. Se draff blot man vun den Bischop vornahmen weern.

De Liturgiereform na dat Tweete Vatikaansche Konzil hett fast leggt, dat Altar in en Karken schall free stohn un „allerwegens, wo dat mööglich is“ wedder free henstellt weern, so dat een dor umto gohn kann un de Messfier so maakt weern kann, dat de Preester na dat Volk henkieken deit. Dat Altar schall normolerwiese as en Disch utsehn, vunwegen dat sik dat dor um de „mensa Domini“ bi hannelt. De Grundorden vun dat Röömsche Messbook leggt bovento fast, wat allens up dat Altar leggt oder stellt weern draff. Dat sund dat Evangeliar, de Avendmahlsbeker mit de Patene, dat Ziborium, dat Korporale, dat Bekerdook, de Palla un dat Messbook. Uterdem warrt ok noch bestimmt, wie de Blomensmuck up dat Altar in de sunnerlichen Afsnitte vun dat Karkenjohr utsehn mutt. In de Fastentied draff to’n Bispeel dat Altar nich mit Blomen utstaffeert weern, blot an de Hoochfeste un an den Sönndag Lätare.

In en Karken mutt de Fier vun de Eucharistie jummers up en wiehten Altar dörföhrt weern. Buten en Karken kann se ok up en passlichen Disch afholen weern, wenn dor en Altardook, dat Korporale, en Krüüz un Karkenlüchters up to finnen sund.

• 
  Hoochaltar mit Retabeln in de Karken vun de University of Dublin
• 
  Hoochaltar mit Tabernakel un Volksaltar mit Reliquiengraff, wat to sehn is, in St. Aegidien in Heiligenstadt
• 
  Hoochaltar un Zelebratschoonsaltar in der Karken vun Use Leeve Fro in Montreal
• 
  Altarsuul in de Berliner Hedwigskathedrale mit Tabernakel

Reformeerte Karken un Freekarken

In de Reformeerten Karken, bi de Baptisten un Mennoniten un en allerhand annere Freekarken gifft dat keen Altar an sik. Düsse Karken sund de Meenung, dat bi dat Avendmahl keen Opper brocht warrt. Vundeswegen warrt bi de Fier vun dat Avendmahl en slichten Avendmahldisch bruukt. In den Middelpunkt vun den Goddesdeenst steiht denn dor ok nich de Eucharistie, man de Predigt vun Gott sien Woort. Faken steiht in düsse Karken dorum de Kanzel in’t Zentrum.

Altar in Luthersche Karken

Dat Altar speelt in Luthersche Karken en zentrale Rull. Dor warrt dat Hillige Avendmahl fiert. Na Meenung vun de Lutherschen kriegt de Lüde, de bi dat Avendmahl mitmaken doot, „unner Broot un Wien“ Christus sien „wohr Lief un sien wohr Bloot“ to eten un to drinken. Anners, as in de meisten reformeerten Karken is dat Altar ut de Tieden vor de Reformatschoon in luthersche Karken meist stohn bleven. Bit in dat 19. Johrhunnert sund dor denn faken smückte Retabels up kamen. Dat Bild in de Midden vun de Retabel is dor denn meist en Bild vun Jesus an dat Krüüz, wieldes up de Predella meist en Bild vun dat Hillige Avendmahl to sehn is. Up dat Altar liggt de Agende oder en grote Bibel, faken stoht dor ok Lüchters mit Keersen up un ok en Krüüz oder Kruzifix is faken in’e Midden vun de Mensa upstellt. Up dat Altar warrt in luthersche Karken up düsse Aart sunnerlich düütlich maakt, dat Gott hier to finnen is. Ganz besunners warrt dat bi de Fier vun dat Avendmahl utdrückt, wenn de ganze Reedschop for dat Avendmahl up dat Altar stoht. An dat Altar warrt in luthersche Karken ok normolerwiese de Gebeede spraken un vun dat Altar ut kriggt de Gemeende an’t Enne vun’n Goddesdeenst ok den Segen.

Vunwegen dat mit de Reformatschoon de Siedel- un Privatmessen afschafft wurrn sund, gifft dat ok in grottere Karken normolerwiese man blot een Altar. Tohopen mit de Kanzel un de Dope steiht he tomeist vörn in de Karken.

In de lutherschen Karken is de Predigt vun Gott sien Woort just so wichtig, as dat Avendmahl. Dat warrt ok düütlich in dat histoorsche „Kanzelaltar“. Dor höört towielen ok noch de Orgel mit to. Sunnerlich veel Orgelaltare gifft dat in de evangeelschen Gemarken vun Middel- un Böverfranken, wat vörmols de Förstendömer Brannenborg-Ansbach un Brannenborg-Bayreuth ween sund.

Wie dat richtige Altar utsehn scholl un wie dat in de Karken stohn scholl, dor hett dat in dat 19. Johrhunnert allerhand Striet um geven. Dat Iesenacker Regulativ vun 1861 hett nix holen vun dat Kanzelaltar un hett verlangt, dat Altar scholl in en Altarkamer free stohn, just, as in dat kathoolsche Middeloller. Man in dat Wiesbadensch Orogramm vun 1891 gung dat denn doch mehr um en Eenheit vun Kanzel, Altar un Orgel.

• 
  Sunnerliche Form: Altartafel mit Katekissem-Texten in St. Fabian (Ringstedt)
• 
  Barock luthersch Altar vun Christian Precht (1677), St. Cosmae et Damiani (Staad)
• 
  Luthersch Altar mit Kommunionbank in Hjortsberga, Sweden
• 
  Dat ollste Kanzelaltar vun Noorddüütschland (1688) in St. Pankratius, Hamborg-Neefeld

Literatur

Überblick:

• Carl Heinz Ratschow, Alfred Stuiber, Peter Poscharsky: Altar I. Religionsgeschichtlich II. Alte Kirche III. Mittelalter IV. Reformations- und Neuzeit V. Praktisch-theologisch (20. Jahrhundert). In: Theologische Realenzyklopädie 2 (1978), S. 305-327
• Josef Braun, Altar, in: Reallexikon zur Deutschen Kunstgeschichte, Bd. 1, Stuttgart 1934, Sp.515ff, Weblink:[1]

Allgemeen:

• K.-B. Ritter: Der Altar, Kassel 1930;
• K. Heimann: Der christliche Altar, Arensberg 1954;
• W. Grundmann: Die Sprache des Altares, Berlin 1966;

Antike:

• R. Hallo: Die Monumentalaltare des Altertums, Diss. Göttingen 1923;

Christendom:

• J. Braun: Der christliche Altar, München 1924 (Standardwerk).

Kunstgeschicht:

• Ch. Beutler: Die Anfänge des mittelalterlichen Altäre, in: Studien zur europ. Skulptur im 12./13. Jh., Frankfort/M. 1994, S. 457-467.
• M. Hasse: Der Flügelaltar, Dresden 1941;
• H. Schindler: Der Schnitzaltar - Meisterwerke in Süddtl., Österr. und Südtirol, Reckelnkusen 1982;
• A. Knoepfli: Der Altar des 18. Jh., München 1978;
• A. Seifert: Westfälische Altäre, Diss. München, Bonn 1983;

Kanzelaltar:

• G. L. Aronge: Der Thüringer Kanzelaltar von 1700–1850, Diss. Jena 1921;
• G. Stade: Mecklenburger Kanzelaltar, Diss. Bruunswiek 1930;
• H. Schönberg: Die barocken Kanzelaltare Hildesheimer Meister im Kreis Marienburg i. H., in: Alt Hildesheim 20, 1942;
• H. Meissner: Kanzelaltäre in Oberfranken, in: Colloquium historicum Wirsbergense, in: Geschichte am Obermain, Bd. 5, 1968/69;
• H. Mai: Der evangelische Kanzelaltar, Geschichte und Bedeutung, Halle 1969;
• H. Meissner: Kirchen mit Kanzelaltar in Bayern, München 1987

Weblenken

• Röömsch Messbook (2002), V. Kapitel, Nr. 296-308: Dat Altarun wie dat utstaffeert is. (PDF-Datei; 532 kB)

Altar. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.