Naar inhoud springen

Middelsassisk

Uut Wikipedia, de vrye encyklopedy
Middelsassisk
Et middelsassisk was de lingua franca van de Hanse. Kaarte givt een beald van de ümvang rund et jår 1400.
Et middelsassisk was de lingua franca van de Hanse. Kaarte givt een beald van de ümvang rund et jår 1400.
Språke Middelsassisk
Andere namen Sassisch, dǖdisch, nedderlendisch, ōstersch
Gebeed Noordoustneaderland, Noorddüütskland, Noordwestpolen, Kaliningrad, sporadisk in Dänemarken, Sweden, Noorweagen, Letland, Estland (beparked tot städen)
Språkindeyling Indo-Europees
Periode 13. tot 16. eyw
Oldere form Oldsassisk
Skrivt Et latynske alfabet (fraktur)
ISO 639-3/DIS gml
Een middelsassisk upskrivt up een vakwarkhüüs in Hameln, Neadersassen, Düütskland: Alle der warlde herlicheyt is alse ene blome de huete wasset un morgen vorgheit. Des herrn wort blift yn ewicheit. Oaversetting: "Alle heyrlikheid van de wearld is as een blome dee vandage groit en margen vergeyt; et woord van de heare blivt in eywigheid." (1 Petrus 1:24-25)
Der Keyserliken Stadt Lübeck Christlike Ordeninge/ tho denste dem hilgen Evangelio/ Christliker leve/ tucht/ frede unde enicheyt/ vor de yöget yn eyner guden Schole[n] tho lerende. Unde de Kercken denere und rechten armen Christlick tho vorsorgende. Dorch Jo. Bugen. Pom. beschreven. 1531. Oaversetting: "De keiserlike stad Lübeaks christelike orde, ten deenste van et Heilige Evangely, christelike leaven, tücht, vreade en eynheid, üm de jöägd in een gode skole te låten leyren, en de deenders van de karke en rechtvaardige armen christelik te versörgen. Eskreaven döär Johannes Bugenhagen de pommer, 1531"
Eyne vorrede ouer dyt boek van reynken deme vosse. Oaversetting: "Een vöärreade (vöärwoord) oaver dit book van Reynke de vos". Reynke de vos is een allegorisk epos dat populäär was in Europa in de middeleywen. Dit kümt üüt de üütgåve van 1498, üütegeaven in Lübeak, eyn van de belangrykste hansestäden. Et lettertype is kenmarkend vöär et gotisk skrivt dat in middelsassisk drukwark gebrüked wördde.

Middelsassisk (eigenname: sassisch[1][2], ouk Dǖdisch, Nedderlendisch en Ôstersch) is een untwikkelingsfase van et neadersassisk. Et is in de middeleywen untstån üüt et oldsassisk en is skrivtelik vasteleagd vanaf 1225/1234 (Sassenspegel). In de tyd van de Hanse (vanaf ungeväär 1300 tot 1600), was et middelsassisk de belangrykste eskreaven språke in et noorden van Middeneuropa en deende as lingua franca in et Noordeuropa. Et wördde parallel an et middeleywske latyn gebrüked, ouk vöär diplomatike doolenden en in oorkundes.[3]

Terminology

[bewark | bronkode bewarken]

Howel middelsassisk (MS) een puur akademiske term is dee eyrst later tot stand eköämen is, verweasen spreakers in dee tyd höyvdsakelik nå höär eigen språke as sassisch (sassisk) of sassische sprāke (sassiske språke). Disse terminology was ouk noch in gebrüük in de tyd van Luther in de angrensende middeldüütskspreakende gebeden.[4] De latynske teagenhanger (saxonicus) wördde ouk gebrüked vöär de sassiske språke (nåst een antal andere beteykenissen).[5][6] De neaderlandske en neaderlandsk-sassiske form Saksisch, mid k, is möägelik untleynd an disse üütheymske latynske form, een andere möägelikheid is et standarddüütske sachse/sächsich. Een antal språken van wee et eyrste kontakt mid de sassiskspreakende sassen was, nammen de name oaver mär kreyg de beteykenisse 'düütsk', bv. et finske saksa, wat düütsk beteykent.

In teagenstelling tot et latyn as höyvdskrivtspråke, verweasen spreakers ouk nå ütingen in et sassisk as: to dǖde* spreaken of skryven, wat sovöäle beteykent as 'düdelik, begrypelik'.[7][8] Dit hevt deselvde stamme as et woord dǖdisch 'düütsk' (oorgermaansk: *þiudiskaz dat 'van et volk' of 'volksspråke' beteykent) wat ouk gebrüked konde wörden vöär et sassisk as dat üüt de kontekst düdelik was. Vergelyk ouk de term plat(düütsk) (van plat 'gewoan, simpel' of 'laege', in teagenstelling tot et hougdüütsk) wat nå sassiske (of westmiddeldüütske) dialekten verwist.

Een andere middeleywske benaming is ōstersch wat in eyrst instansy verweys nå de hansestäden an de Oustsey (de Baltiske sey), dit gebeed wördde Ōsterlant (Ousterland) enöömd, en de inwunners wördden ōsterlinge (ousterlingen) enöömd. Dit is later ouk gån verwysen nå andere düütske hansestäden en was de algemeyne benaming vöär hansekouplüde üüt Neaderland, bv. in Brügge wår se höär kantōr (hansekantoor) hadden.[9][10]

In de 16. eyw was de term nedderlendisch in upkumst, dat benådrukkede et kontrast mid de hougdüütske dialekten üüt et Middelgebargde in et süden. Et wördde de dominante form in de hougdüüske dialekten (as vrognyhougdüütsk niderländisch, wat ouk verwysen konde nå et neaderlandsk), terwyl sassisch de meystgebrükede form in et middelsassisk bleyv. De teagenhanger 'neaderdüütsk' (nyhougdüütsk: niederdeutsch) is eyrst later döär spreakers van et hougdüütsk introduceerd en verweys in eyrste instansy vöäral nå et neaderlandsk.[11]

Middelneaderdüütsk is een moderne term dee mid wisselende måte van inklusiviteit gebrüked wördt. Et underskeidt sik van et middelhougdüütsk (later vrognyhougdüütsk), döärdat disse dialekten neet deylenöämen hebben an de tweyde germaanske klankversküving. Et (middel)neaderlandsk, dat vanaf de 16. eyw tot an de 19. eyw officieel Nederduitsch heytde, wördt vandage de dag meystentyds los eseen van et (middel)neaderdüütsk. In oldere literatuur wörden de neaderlandske (neaderfrankiske) en de sassiske dialekten wel tot et (middel)neaderdüütsk ereakend, dårby wördt der üütegån van een dialektkontinuum van alle hougmiddeleywske kontinentaal germaanske dialekten büten et middelhougdüütsk ümme, van Vlaanderen in et westen tot an de hüdige baltiske ståten in et ousten.[12][13]

Verspreidingsgebeed

[bewark | bronkode bewarken]

Et middelsassisk ümvat een grouter gebeed as et oldsassisk, een oldere fase van de språke, vanweagen üütbreiding nå et ousten en, in mindere måte, nå et noorden.[14]

In et ousten breidde et gebeed stark üüt as underdeyl van de oustkolonisaty in de 12. tot de 14. eyw en kwam to include Meakelenbörg, Brandenbörg, Pommeren en Prüüssen, wår up dat moment vöäral slaviske en baltiske stammen wunden. Up een antal geisoleerde plaatsen bleaven een antal van disse oorsprungelike inwunners lange tyd bestån, bv. de venden dee langes et laeger eleagen deyl van de Elve leavden tot ungeväär 1700 of de kasjuben van Oustpommeren tot vandage de dag.

In et noorden nam de ümvang van de freeskspreakende gebeden langes de Noordsey af ten günste van et sassisk, vöäral in Oustfreeskland, dat groutendeyls oavergüng up et middelsassisk halverweagen de 14. eyw. Ten noorden van de Elve, wün et middelsassisk söötjesan an terrein in Sleeswyk, ten nådeyle van et däänsk en et noordfreesk, howel et gebeed döär Dänemarken eregeerd wördde. Et middelsasssik had een groute invlööd up de skandinaviske språken (mid name up dee van et vasteland), howel moderstaalspreakers van et middelsassisk vöäral in de städen leavden wår se kolonys formde van kouplüde en ambachtslüde. Et was een officiele språke van Oldlyvland, wårvan de bevolking vöäral bestünd üüt baltiske en balto-finske stammen.

In et westen, an de Südersey, in de busken van de Veluwe en kortby de beneaden-Ryn, grensde et middelsassisk an de nauw verwande neaderfrankiske dialekten dee vöäral et middelneaderlandsk as skrivtspråke hadden. Eyrtyds wördden disse dialekten ouk wel es tot et middelsassisk ereakend.

In et süden grensde et middelsassisk, an de düütske kante, an de hougdüütske dialekten, ruwweg langes de noordgrensen van Hesse en Döäringen. De språkgrens löäp vervolgens in oustelike richtinge oaver de vlakde van de Middelelve tot et mid et sorbiskspreakende gebeed (dat todestyds grouter was) langes et boavenste deyl van de rivyr de Spree, dee et van et hougdüütsk skeidde. De grens was nooit heyl skarp, et formde eyrder een dialektkontinuum. Teagenswoordig wördt de grens bepåld an de hand van de üütspråke van et noordelike maken vs. et südelike machen. Langes de Middelelve en et laeger eleagen deyl van de rivyr de Saale, verlöyr et middelsassisk al in de late middeleywen an terrein ten günste van de hougdüütsk dialekten (de name Wittenbarg is bv. sassisk, mär de inwunners pråtden to al oaverweagend/allinnig hougdüütsk to de Reformaty begün).[15]

Geskydenisse

[bewark | bronkode bewarken]

De subperioden van et middelsassisk binnen:[16][17]

  • Vrogmiddelsassisk: 1200–1350, of 1200–1370
  • Klassik middelsassisk: 1350–1500, of 1370–1530
  • Laatmiddelsassisk: 1500–1600, of 1530–1650

Middelsassisk was de lingua franca van de Hanse, et wördde espröäken in de gebeden tüsken de Noordsey en de Oustsey. Der wördden eyrtyds edocht dat de språke van Lübeak dominant genog was üm een normative standard te wörden (de sogenaamde lübeaker norm) vöär een upkummende espröäken en eskreaven standard, mär recenter wark hevt üüteweasen dat hyr geen bewys vöär is, en dat et middelsassisk neet-estandardiseerd was.[18]

Middelsassisk leaverde een grout antal leynwoorden an språken dee espröäken wördden an de Oustsey as gevolg van negoty mid hansekouplüde in disse kontreinen. Et hevt syn sporen nå-elöäten in de skandinaviske, finske, en baltiske språken, mär ouk in et düütsk, neaderlandsk en et engelsk. Et middelsassisk wördt eseen as de groutste bron van leynwoorden in et däänsk, estisk, litausk, noorsk en sweedsk.

An et begin van de 15. eyw völ et middelsassisk üüt de graty in vergelyking mid et vrognyhougdüütsk, dat in disse periode vöär et eyrst gebrüked wördde döär de elite as eskreaven en, later, espröäken språke. Redenen vöär et verlees an prestige waren de achterüütgang van de Hanse, evolgd döär politike heteronomy van Noorddüütskland en de kulturele oaverhearsking van Middel- en Süüddüütskland in de protestantske Reformaty en de bybeloaversetting van de Luther.

Klankleyr en skryvwyse

[bewark | bronkode bewarken]

De beskryving is ebaseerd up Lasch (1914)[19] dat noch altyd fungeert as et gesaghebbende üütewydede grammatikatekstbook van de språke (howel et meskeen neet meyr hunderd percent aktueel is).

Meadeklinkers

[bewark | bronkode bewarken]
  Labiaal Alveoläär Postalv. Palataal Veläär Glottaal
Nasaal m n     [ŋ]  
Plosiv p  b t  d   [c] k  [g]  
Affrikaat   (t͡s)        
Frikativ f  [v] s  [z] (ʃ) [ç]  [ʝ] [x]  ɣ h
Approksimant ʋ r   j    
Lateraal   l        
  • Haakparentesen (rechte haakjes) stån vöär een allofonen.
  • Runde parentesen (runde haakjes) stån vöär fonemen dee geen foneemstatus hebben in et vulleadige språkgebeed of marginaal binnen in et fonologiske system.

Der völt up te marken dat et mid eynige regelmåt vöärkümt dat etselvde woord in de eyne middelsassiske tekste beinvlöded is döär eyn van de volgende fonologiske processen mär in de andere tekste algeens neet, dit kümt döär et untbreaken van een eskreaven standard, de dialektale variaty en de voorddürende språkkündige veranderingen in de middelsassiske periode.

Algemeyne anteykeningen

  • Endklankverskarping: stemhebbende obstruenten in de lettergreapkoda binnen stemlous, bv. geven (geaven) mär gift (givt). Disse verandering vünd al vrog plaatse in et middelsassisk, mär wördt neet altyd in skrivt weaderegeaven. Proklitiske woorden as mid (mid) bleaven vöär een klinker stemhebbend ümdat et as eyn fonologiske eynheid eseen wördde mid et dårup volgende woord. So as ouk al te seen is in et oldsassisk, wördt /b/ mid lenity stemlous een [f] vöär syllabiske nasalen of vlöödklanken, bv. gaffel (vürke) van oorgermaansk *gabalō.
  • Grammatiske wissel: Vanweagen klankveranderingen in et oorgermaansk (d.w.s. Wet van Verner), hadden party woorden andere klanken in een andere grammatikale form. In et middelsassisk waren der allinnig versteynde oaverblyvsels van disse "grammatiske wissel", vöärnamelik vöär /s/ en /r/, bv. kēsen (kesen) mär koren ((see) köäsen), dårnåst by /h/ en /g/, bv. vān < PG *fanhaną (vangen) mär gevangen < PG *fanganaz (gevangen).
  • Assimilaty: Klanken dee meyr up een (meystentyds) angrensende klank gån lyken, meystentyds wat artikulatypunt of manere van artikulaty angeyt, is in alle språken heyl gebrükelik. Vrogmiddelsassisk markeerde assimilaty vaker in skrivt as in latere perioden, bv. vamme in plaatse van van deme (van de).
  • Dissimilaty: In et middelsassisk geböärde dit vake mid /l/ vs. /r/ of /l/ vs./n/, bv. balbērer < barbērer (barbyr), of knuflōk < kluflōk (knuvlouk). Beide formen bestünden vake nåst mekare. Et vulleadig verdwynen van een klank in de büürte van een identike klank kan ouk up disse manere verklård wörden, bv. et verdwynen van /l/ in Willem < Wilhelm.
  • Metatese: Party klanken wisselde van plekke, vöäral de "vlöödklanken" /l/ en /r/. Beide formen konden nåst mekare bestån, bv. brennen vs. (mid metatese) bernen (brannen).
  • Geminaty: In et middelsassisk wördden meadeklinkers mid geminaty (dee untstån binnen döär assimilaty of synkope) neet meyr as sodånig üütespröäken. In plaatse dårvan wördde de skryvwyse van olde geminaten gebrüked üm an te düden dat de vöärgånde klinker was. Der bestån verskillende varianten, so as kombinatys van stemhebbende en stemlouse meadeklinkers (bv. breifve breyven, sontdage sündagen). Laatmiddelsassisk gebrükede ouk wel klusters van soortgelyke meadeklinkers nå korte en lange klinkers, sunder düdelike readen, bv. tidth vöär tīd (tyd).
  • h-spelling: Een stille h nå een meadeklinker kwam al sporadisk vöär in et oldsassisk. Et gebrüük dervan nam stark to in et middelsassisk, eyrst an et ende van een woord, wat angav dat de vöärgånde klinker lang was, mär later was et gebrüük dervan vry willeköärig. Noch weader later, wördde et gebrüük van de h nå een klinker direkt üüt et hougdüütsk oaverenöämen.

Specifike anteykeningen oaver nasalen

(Inesprüngen tekste verwist nå de skryvwyse.)

  • /m/ had de neiging üm in de koda oaver te gån in een /n/, bv. dem > den (de (dat.enkv.m.)).
    • Intervokale /m/ wördde sumtyds eskreaven as mb, ouk as et neet van oldsassisk /mb/ kwam.
  • /n/ assimileerde tot [ŋ] vöär de velären /k/ en /ɣ/.
  • De slot-/n/ völ vake üüt in unbeklemtoonde posity vöär een meadeklinker, bv. hebbe(n) wi (hebben wy, /ɦɛw/), et nyneaderlandsk undergüng een vergelykbår proces. Up vergelykbåre wyse völlen /ng/-klusters vake üüt nå unbeklemtoonde klinkers, vöäral in et westfålsk, bv. jārlix (jårliks) < jārlings.
  • Ouk verdweyn de /n/ enkele eywen eyrder in bepålde kodapositys, mär der waren een bült üütsünderingen en restauratys döär analogy. Byvöärbeald de versköyven form gōs (ganse < oorgermaansk *gans) mid een unversköyven meyrvold gense (gansen) was vry algemeyn. Neet versköyven formen kwammen (en kummen) vake vöär in de meyr vernyende oustelike dialekten of in de dialekten an de neaderlandske kante.

Specifike anteykeningen oaver plosiven en frikativen

  • /b/ as een plosive [b] wördt allinnig anetröffen an et begin van een woord (blōme blome), by de anset van beklemtoonde lettergreapen (barbērer barbyr) en by woorden mid (van oorsprung) geminaty (ebbe eb). In de andere gevallen binnen de allofonen [v] in et midden van een woord en [f] an et ende van een woord (bv. drēven dryven, vs. drēf dreyve (naamwoord)).
  • De stemlouse /f/ wördde meystentyds anetröffen an et begin van een woord (bv. vader vader), an et ende van een woord (samenevoogd mid de historiske /b/, see hyrboaven), anderssins tüsken korte klinkers en nasalen/vlöödklanken (ouk van historiske /b/, bv. gaffel vürke) en in leynwoorden (bv. straffen strakker maken, üüt et hougdüütsk).
    • Et wördde meystentyds eskreaven as v in de anset van een lettergreape, f(f) in de koda. Üütsünderingen binnen under andere leynwoorden (figūre), party eigennamen (Frederik), gevallen as gaffel so as eyrder beskreaven, dårnåst sporadisk vöär u (vanweagen de grafiske gelykenisse tüsken v en "u") en vöär l en r. Sumtyds wördde de w "vöär v gebrüked, en ph vöär f.
    • Der völt up te marken dat der in middelsassiske teksten (so as in andere middeleywske teksten) meystentyds geen düdelik grafisk underskeid emaked wördde tüsken v en u. Et underskeid tüsken beiden (meadeklinker v, klinker u) wördt vandage de dag wel in woordeboken, grammatikaboken en in andere bronnen weaderegeaven üm de leasbårheid te vergrouten. In een oorsprungelike tekste solde auer düs stån vöär aver (mär).
  • /w/ was oorsprungelik een approksimant [w~ʋ] mär is an de düütske kante later nå een frikativ versköyven. De eksakte üütspråke verskilde wårskynlik per dialekt, in vöäle dialekten is et an et begin van een woord samenevoogd mid [v], een allofoon van /b/.
    • In eskreaven teksten wördde de w vöär de /w/-klank an et begin van een woord in eyrste instansy strikt eskeiden van [v], mär later wördde de w ouk vöär [v] gebrüked.
    • De klusters /dw-/, /tw-/, /sw-/, /kw-/ wördden oorsprungelik eskreaven mid v/u ('bv. svager, swager), eyrst later binnen se oaveregån up de w-spelling, behalve by /kw-/ dat vanweagen de latynske invlööd qu bleyv.
  • De dentalen /t/ en /d/ völlen vake üüt tüsken unbeklemtoonde klinkers, bv. antwēr (ofwel) in plaatse van antwēder, en ouk in woordendklusters as /-ft/, /-xt/ of /-st/, bv. rech nåst recht (recht, wet), schrīf nåst schrīft ((hee/see) skrivt).
  • Oaverblyvsels van de oldsassiske /θ/ versköyven via /ð/ nå /d/ in de vrogmiddelsassiske periode. In et oldsassisk geböärde dit al nå /l/ en /n/. By /rθ/, /-θ/ an et woordende, en party vöälvöärkummende woorden as dat (dat, de (unsydig)) vünd dit al vry vrog plaatse. Disse wysigingen kwammen as eyrst vöär in et westfålsk, eyrst later in et noordsassisk.
  • /s/ wördde intervokaal as [z] üütespröäken. Of et ouk an et begin van een woord so üütespröäken wördde is neet heylemåle düdelik. Et likt derup dat der dialektale variaty was (stemlouse [s] is wårskynliker vöär et westfålsk, stemhebbende [z] is wårskynliker vöär de dialekten an de oustkante van de Elve).
    • Vanweagen disse variaty, wördde vöär de düdelikheid in elk geval de stemlouse /s/ (bv. in leynwoorden üüt de romaanske of slaviske språken) vake eskreaven as tz, cz, c etc.
  • De fonemiske status van /ʃ/ is lastig vaste te stellen vanweagen de ekstreem unregelmåtige skryvwyses. Et verskilde wårskynlik per dialekt wat gebrükelik was, et vrogmiddelsassisk had /sk/ (so as dat vandage de dag noch altyd in et westfålsk te höyren is) en geen fonemiske /ʃ/, terwyl bv. de dialekten an de oustkante van de Elve, en een bült latere dialekten an de düütske kante oaver et algemeyn /ʃ/ hadden vöär de oldere /sk/. Wår der een fonemiske /ʃ/ te höyren was, wördde et ouk vake gebrüked in plaatse van de /s/ in klusters as /sl-/, /sn-/, etc.
  • Erelateerd an de status van de /ʃ/ is de manere van articulaty van de /s/. Ortografiske varianten en party moderne dialekten lyken te wysen up een meyr achter in mund eleagen, oftewel een meyr sj-achtige üütspråke (lichtkans [s̠]), vöäral wår der geen noudsake was üm te differentieren tüsken /s/ en /ʃ/. Dit wördt understöänd döär de hüdige situaty in et westfålsk.
  • /t͡s/ had een vry beparkede rulle as foneem, et kwam vöäral vöär in leynwoorden of untstünd döär samenstelling of epentese. Vergelyk ouk de epalataliseerde /k/ (volgende punt).
    • In skrivt, wördde et vake emarkeerd döär rykelik te klusteren, bv. ertzcebischope (aartsbiskop).
  • /k/ vöär vöärklinkers was stark epalataliseerd in et oldsassisk (vergelyk de soortgelyke situaty in et nauw verwande oldengelsk) en up syn minst deylen van vrogmiddelsassisk, so as te seen is an skryvwyses as zint vöär kint (kind) en de variaty an skryvwyses van plaatsnamen, vöäral in Noordalbingie en Oustfålen, bv. Tzellingehusen vöär et hüdige Kellinghusen. Disse palatalisaty, lichtkans as [c] of [t͡ɕ], sette sik voord tot an de houge middeleywen en is to groutendeyls weaderümmedraid. So konde bv. de olde affrikaat in de slaviske plaatsname Liubici herinterpreteerd wörden as een veläre plosiv, wat leidde tot de name Lübeak. Een antal woorden en plaatsnamen binnen kompleet epalataliseerd en versköyven van veläär nå een sibilant (sever keaver, van oorgermaansk *kebrô; de stadsname Celle < oldsassisk Kiellu).
    • Vrogmiddelsassisk gebrükede vake c vöär /k/ (cleyn klein), in een later stadium selden. De geminaat k (nå historisk korte klinkers en meadeklinkers) wördde lykewels noch altyd eskreaven as ck (bv. klocke klokke), minder vake as kk of gk.
    • gk kwam dårnåst vake vöär nå nasale meadeklinkers (ringk ring, (ice) rink).
    • /ks/ wördde vake eskreaven as x, vöäral in et westen.
    • /kw/ kwam vake vöär as qu, under invlööd van et latyn (quāt kwåd).
  • Dårnåst veranderde, nå een unbeklemtoonde /ɪ/, de /k/ vake in /ɣ/, bv. in et vöälgebrükede achtervoogsel -lik (vrüntligen vrendelike) of, by endklankverskarping, in sich in plaatse van sik (hüm/syn eigen/sik(selv)).
    • Sums, wördde ch gebrüked vöär de /k/ an et ende van een lettergreape (ōch ouk). De h kan hyr eseen wörden as teyken van verlänging van de vöärafgånde klinker, neet as spirantisaty (see "h-spelling" hyrunder).
  • /ɣ/ was een frikativ. De eksakte artikulaty verskilde wårskynlik per dialekt. Ruwweg, likt et derup dat der an de eyne kante dialekten waren dee differentieerde tüsken een stemhebbende palataal [ʝ] en een stemhebbende veläär [ɣ], afhangelik van de nåby eleagen klinkers ([ʝ]: an et begin van een woord vöär een vöärklinker, an et begin van een woord nå een vöärklinker; [ɣ] in deselvde positys, mär mid een achterklinker), en an de andere kante dialekten dee [ʝ] an et begin en in et midden van een woord gebrükede (oustfålsk, brandenbörgsk, bv. an et begin van een woord mid een achterklinker: voyet voagd). De [ʝ] wördde lykegood apart ehölden van de olde /j/. In de kodaposity kwam /ɣ/ vöär as een dorsale frikativ (palataal [ç] of veläär [x], afhangelik van de vöärafgånde klank), wårdöär et samenvölt mid de /h/.
    • De skryvwyse gh wördde in eyrste instansy sowat allinnig gebrüked vöär e of an et woordende, mär verspreidde sik ouk nå andere positys, vöäral vöär i. Et gav geen andere üütspråke an mär was deyl van een ortografisk patrone dat in een grout deyl van Europa vöärkwam. Dårnåst wördde, in de vrogge traditys van westelik middelsassisk, in alle positys ch gebrüked vöär /g/, ouk in et midden van een woord.
    • Koda /g/ wördde vöärnamelik espeld as ch ümdat et vulleadig samenegån was mid de historiske /h/ (sy hyrunder).
  • Nå nasale meadeklinkers en as geminaat, klönk /ɣ/ as een plosive [g], bv. seggen seggen/seagen, penninghe penningen. In teagenstelling tot de moderne varieteiten, bleyv et höyrbår nå een nasale meadeklinker. De üütspråke van de g as een plosive [g] an et begin van een woord is wårskynlik een relativ recente innovaty under invlööd van et hougdüütsk.
    • gg(h) konde ouk gebrüked wörden vöär /ŋg/ in older middelsassisk, bv. Dudiggerode vöär de verlåten stad Düringerode.
  • /ɣ/ völ vake üüt tüsken sonoranten (behalven nå nasale meadeklinkers), bv. bormēster (börgemeister) < borgermēster.
  • /ɣ/ wördde vake inelasd tüsken een beklemtoonde en een unbeklemtoonde klinker, bv. neigen (naien) < oldsassisk *nāian, of vrūghe (vrouw(e)) < oldsassisk frūa. In et westfålsk, is disse klank verharded nå [g], bv. eggere (eiers).
  • /h/ in de anset was een glottale frikative [h], terwyl et samengüng mid de historiske /ɣ/ in de koda (see hyrboaven). De /h/ an et woordende völ vake üüt nå een meadeklinker of lange klinker, bv. hōch of hō (houg). In een samenstellingen of in een sin, wördde de /h/ vake stille (Willem < Wilhelm).
    • In de anset wördde /h/ eskreaven as h, terwyl de /h/ in koda = [ç~x] vöäral eskreaven wördde as ch, mär ouk as g(h) vanweagen et samengån mid /ɣ/.
  • In de koda völ /h/ = [ç~x] vake üüt tüsken /r/ en /t/, bv. Engelbert (vöärname) mid et algemeyne komponent -bert < oldsassisk -ber(a)ht (helder, bekend). In unbeklemtoonde lettergreapen konde dit ouk vöärkummen tüsken een klinker en /t/, bv. nit (nit/neet) < oldsassisk niowiht (neet yts).
    • Vake wördde de h vöär andere doolenden gebrüked dan syn feitelike klankwaerde, under andere üm de klinkerlängde te markeren (see hyrboaven, h-spelling by "Algemeyne anteykeningen"), üm korte woorden te "verstarken" (ghān gån), üm de anset van een klinker te markeren (hvnsen unse) of by klinkerbotsing (sēhes (van de) sey).

Specifike anteykeningen oaver approksimanten

  • /j/ was een palatale approksimant en wördde ampart ehölden van [ʝ], de palatale allofoon van /ɣ/.
    • Et wördde vöär een vöärklinker vake as g eskreaven en wördde neet emengd mid gh = [ʝ]. De variant y wördde wel sumtyds gebrüked (yöget jöägd).
  • /r/ was wårskynlik een alveoläre tril [r] of flap [ɾ], lykas in meyste moderne neadersassiske dialekten. Postvokaliske /r/ völ sumtyds üüt, vöäral vöär /s/.
  • /l/ wördde oorsprungelik wårskynlik evelariseerd, dit wil seagen een "dunkere l" [ɫ], in elk geval in de koda, üütgånde van syn invlööd up de nåby eleagen klinkers. Et wördde lykewels nooit so üütvorig evokaliseerd as de neaderlandske /l/. Et likt derup dat et in de middelsassiske periode versköyven is nå een "heldere l" in een grout antal dialekten. In bepålde unbeklemtoonde woorden is et üütevöllen, vöäral in et westfålsk, bv. as(se) in plaatse van alse (also/aldüs).

Klinkers

[bewark | bronkode bewarken]

Howel moderne weadergåven van et middelsassisk (so as dit artikel) vake een makron of sirkumfleks gebrüken üm de klinkerlängde te markeren (bv. ā of â) üm et de leaser te helpen, makede de autentike middelsasisske teksten geen gebrüük van aksenten üm klinkerlängde te markeren mär van klinkerverdubbeling, een ekstra e of i, meadeklinkerverdubbeling nå een korte klinker, of een ekstra h nå de volgende meadeklinker(s).

Dialekten

[bewark | bronkode bewarken]

Lasch underskeidt de volgende groute dialektgruppen,[20] se benådrukt dat et strikt up skryvwyse ebaseerd is, wårby stark dialektale verskynsels sumtyds vordelöäten binnen ten günste van prestigiösere/'standard'-formen. De dialektgruppen kummen lykegood ruwweg oavereyne mid dee van teagenswoordig.

Westfålsk: in breyde sin, et gebeed tüsken de Middenweaser en beneaden-Ryn. Höyvdplaatsen: Münster, Paderborn, Döärpm, Byleveld, Ossenbrugge. Party sassiske dialekten in et teagenswoordige Neaderland (vöäral Gelderland en Oaveryssel) behöyrde tot disse grup. De invlööd van et neaderlandsk nam in hyr rund de 15. eyw stark to.

Enkele kenmarken: in et westen, een starke invlööd van neaderfrankiske ortografiske patronen (bv. e of i as teyken van klinkerlängde, lykas oi = /oː/). Et "breaken" van olde korte klinkers in oapen lettergreapen en vöär /r/ wördde vake in skrivt emarkeerd (bv. karn in plaatse van korn). Olde geminaat /jj/ en sumtyds /ww/ wördde verharded tot [g]; /ft/ versköyv vake nå /xt/ (in skrivt sumstyds ümmedraid); /s/ in plaatse van /sk~ʃ/ (sal vs. skal). De oorsprungelike meyrvoldsform van warkwoorden in de teagenswoordige tyd was -et mär de eskreaven norm was vake -en. Vergelykbår is et gebrüük van et vöärvoogsel ge- by et voltooid deylwoord, dat wårskynlik allinnig in et süüdwesten gebrüked wördde, en as e- klünk. Een woordeskat dat stark likt up de nåbürige dialekten in et noorden (oustfreesk en oldenbörgsk), bv. godensdach of wodensdach ('woonsdag') in plaatse van middewēke (mid(de)weake). Westfålsk was en wördt vake in syn algemeynheid eseen as de meyst beholdende dialektgrup.

Noordsassisk: wördde espröäken in een lange stroake an de küstgebeden van de Südersey in et westen tot an Oustprüüssen in et ousten. De ortografiske gebrüken van et noordsassisk kummen et dichst in de büürte van wat traditioneel as de standard vöär et middelsassisk eseen wördde (de lübeaker standard, wat teagenswoordig betwisted wördt).

Enkele kenmarken: korte /e/ en /i/ in oapen lettergreapen binnen üüterekked tot een [ɛː]-achtige klinker. De nomen agentis (achtervoogsel üm personen an te düden) -er en -ald verskynen as -ar en -old. Et vöärnaamwoord mī (1. pers. enkv.), dī (2. pers. enkv.) en jū (2. pers. meyrv.) wördden gebrüked vöär beide de dativ en akkusativ.

Dree subgruppen künnen underskeidden wörden:

(1) Oustfrees en oldenbörgsk, dit binnen de gebeden in et noorden, ten westen van de Beneaderweaser, inklusiv de dialekten mid een freeske substraat. So as verwachted kan wörden, is der een groute invlööd üüt et westfålsk, neaderlandsk en et freesk (hem nåst em 'hüm'; meyrvolden up -s; vrent nåst vrünt 'kammeråd').

(2) Noordalbingisk, tüsken de beneaden-Weaser en de beneaden-Elve, en ouk Holsteyn an de rechter banke van de beneaden-Elve, höyvdplaatsen: Hambörg, Bremen, Lünbörg, Kyl.

(3) Oustelvisk, inklusiv Lübeak en de gebeden vearder nå et ousten, so as Meakelenbörg, Pommeren, et noorden van Brandenbörg (Prignitz, Uckermark, Oldmark), Prüüssen, Lyvland. Likt når up et noordalbingisk. Vandage de dag binnen de oustelike dialekten düdelik te underskeiden van de westelike dialekten vanweagen de eynheidsmeyrvoldform up -en (teagenoaver et westelike -(e)t), in de middelsasisske periode konkurreerde, in et westen en et ousten, beide formen noch teagen mekare. Höyvdplaatsen: Lübeak, Wismer, Rostock, Strålsund. De hougdüütske invlööd was stark in de Düütske Ordeståt, de readen dårvöär was dat de ridderlike elite üüt verskillende regios kwam, dårdöär is de middelsassiske literatuur al vrog verwårlousd.

Oustfålsk: ruwweg et gebeed ten ousten van de midden-Weaser, ten noorden en deyls ten westen van et Harzgebargde, tot an de midden-Elve, mär sunder de streak Oldmark. In et noorden formt de dünbevolkede lünbörger heyde een soort natuurlike grens. Höyvdplaatsen: Hannover, Hilmessen, Brünswyk, Gosler, Göttingen, Meidebörg, Halle (an de Saale) (in vroggere tyden). Et gebeed binnen de afwatering van de Elve is estichted döär kolonisaty en is up vöäle maneren bysünder te nömen. Et südelike deyl van dit Elve-oustfålske gebeed güng al in de late middeleywen oaver up et hougdüütsk.[21]

Enkele kenmarken: ümlüüd is produktiver, kümt vöär -ich en -isch vöär (bv. sessisch sassisk) en et versküven van e nå i (bv. stidde vöär stēde steade). De vertweyklankede korte /o/ wördt selden düsdånig emarkeerd, in teagenstelling tot andere dialekten. Vöär /r/, wörden e en a vake ümmedraid. Unbeklemtoonde o (so as in et achtervoogsel -schop -skap) verandert vake in u (-schup). Et modale warkwoord vöär 'sal/solde' (schal) klinkt as /ʃ/, neet as /s/. Et vöärvoogsel van et vultooid deylwoord wördde oaver et algemeyn üütespröäken e-, mär wördde volgens de vöäreskreaven norm vöärnamelik as ge- eskreaven. De plaatselike form ek ('ik' (persoonlik vöärnaamwoord 1. pers. enkv.)) konkurreerde mid de "standard"-form ik; up een soortgelyke manere konkurreerde de oblike form mik ('my(n)') mid de "standard"-form mī. Gewoanlik is der ouk een dative form van et persoonlik vöärnaamwoord (1. pers. enkv. mē). Een woordeskat dat stark likt up et noordalbingisk. Ungebrükelike meyrvoldsform menne ('mannen').

(Süüd)brandenbörgsk en Oustanholtsk: ruwweg tüsken de midden-Elve en de midden-Oder, en langes de midden-Havel, grensend an old sorbisk gebeed in et süüdousten. Höyvdplaatsen: Berlyn, Frankfort (an de Oder), Zerbst. Een koloniaal dialekt dat stark beinvlöded is döär settelaars dee neaderfrankisk pråtden. Ouk al vrog stark beinvlöded döär et hougdüütsk.

Enkele kenmarken: de olde lange ē en ō wördden vertweyklanked nå [iə] en [uə], eskreaven as i en u. Oldgermaanske koda /n/ is hersteld, in teagenstelling tot ingveoonske klankversküvingen, as gans ganse. In plaatse van -et is de eynheidsmeyrvoldform -en. Et untbreaken van de negative determinator nēn (geen), in plaatse dårvan: keyn, wat vergelykbår is mid et hougdüütsk. Et vultooid deylwoord behöldt et vöärvoogsel ge-. Et untbreaken van woorden as gaderen ((ver)gaderen/versamelen) en tőgen (töynen); in plaatse dårvan, formen dee up et hougdüütsk lyken, namelik samenen en teigen. In et oustanholtsk, et underskeid tüsken dative en akkusative vöärnaamwoorden (bv. mi vs. mik, vergelyk: hougdüütsk mir en mich).

Literatuur

[bewark | bronkode bewarken]

See ouk Nedersaksische literetuur töt 1900

De lätste syde van de Lübeaker Bybel (1494) mid kolofon

Nåst de middelsassiske oorkunden binnen vöäral de volgende warken een belangryk underdeyl van de middelsassiske literatuur:

Vöärbealdtekste

[bewark | bronkode bewarken]

Reynke de Vos/Dat erste boek: I. capittel

Wo de lauwe, konnynck aller deren, leeth vthkreyeren vnde vasten vrede vthropen vnde leet beden allen deren, to synem houe tho komen.

Id gheschach vp eynen pynxstedach,
Datmen de wolde vnde velde sach
Grone staen myt loff vnde gras,
Vnde mannich fogel vrolich was
Myt sange in haghen vnde vp bomen;
De krüde sproten vnde de blomen,
De wol röken hir vnde dar;
De dach was schone, dat weder klar.

Nobel, de konnynck van allen deren,
Held hoff vnde leet den vthkreyeren
Syn lant dorch ouer al.
Dar quemen vele heren myt grotem schal,
Ok quemen to houe vele stolter ghesellen,
De men nicht alle konde tellen:
Lütke de kron vnde Marquart de hegger;
Ja, desse weren dar alder degger
(Wente de konnynck myt synen heren
Mende to holden hoff myt eren,
Myt vrouden vnde myt grotem loue
Vnde hadde vorbodet dar to houe
Alle de dere groet vnde kleyne)
Sunder Reynken den vos alleyne;
He hadde in den hoff so vele myßdan,
Dat he dar nicht endorste komen noch gan.

De quad deyt, de schuwet gern dat lycht;
Alzo dede ok Reynke, de bözewycht:
He schuwede sere des konnynges hoff,
Dar in he hadde seer krancken loff.

Do de hoff alsus anghynck,
En was dar neen, an alleyne de greuynck,
He hadde to klagen ouer Reynken den voß,
Den men held seer valsch vnde loß.

Referensys

[bewark | bronkode bewarken]
  1. ↑ Lasch, Agathe (1914). Mittelniederdeutsche Grammatik. Halle/Saale: Niemeyer. p. 5.
  2. ↑ Köbler, Gerhard (2014). "sassisch". Mittelniederdeutsches Wörterbuch (3. üütgåve). Bekeaken: december 2019.
  3. ↑ Cordes, Gerhard; Möhn, Dieter (1983). Handbuch zur niederdeutschen Sprach- und Literaturwissenschaft. Erich Schmidt Verlag. bls. 119. ISBN 3-503-01645-7.
  4. ↑ Bischoff, Karl (1967). Sprache und Geschichte an der mittleren Elbe und unteren Saale (in German). Köln. p. 243f. Luther hat sich nicht als Meißner, was im heutigen Sprachgebrauch Obersachse wäre, und nicht als Thüringer gefühlt: ‚Sonst bin ich keiner nation so entgegen als Meichsnern vnd Thoringen. Ich bin aber kein Thoring, gehöre zun Sachsen‘, hat er einmal bei Tische betont. Und er scheint noch in späteren Jahren des Niederdeutschen mächtig gewesen zu sein, in [Johann] Aurifabers Aufzeichnungen vom Februar 1546 heißt es: ‚Zu dem sagete der Doctor von Wücherern, daß man jtzt spreche in Sachsen: Wer sägt, dat Wucher Sünde si, / Die hefft kein Geld, dat gläube fri. Aber ich Doctor Luther sage dagegen: Wer sägt, dat Wucher kein Sünde si, / Die hefft kein Gott, dat gläube nur fri.
  5. ↑ Chyträus, Nathan (1582). Nomenclator latino-saxonicus. Rostock. Bekeaken: määrt 2019.
  6. ↑ Biblia sacra, Ebraice, Chaldaice, Graece, Latine, Germanice, Saxonice. [.... Nürnberg: Elias Hutter & Katharina Dietrich. 1599. Bekeaken: määrt 2019.]
  7. ↑ Lasch, Agathe (1914). Mittelniederdeutsche Grammatik. Halle/Saale: Niemeyer. bls. 5.
  8. ↑ Köbler, Gerhard (2014). "düde (1)". Mittelniederdeutsches Wörterbuch (3rd ed.).
  9. ↑ Lasch, Agathe (1914). Mittelniederdeutsche Grammatik. Halle/Saale: Niemeyer. bls. 5.
  10. ↑ Köbler, Gerhard (2014). "ōsterisch". Mittelniederdeutsches Wörterbuch (3. üütgåve).
  11. ↑ Lasch, Agathe (1914). Mittelniederdeutsche Grammatik. Halle/Saale: Niemeyer. bls. 6.
  12. ↑ D. Nicholas, 2009. The Northern Lands: Germanic Europe, c.1270–c.1500. Chichester: Wiley-Blackwell. bls. 180–198.
  13. ↑ Lasch, Agathe (1914). Mittelniederdeutsche Grammatik. Halle/Saale: Niemeyer. bls. 1.
  14. ↑ Et volgende gedeylde is ebaseerd up Agathe Lasch (1914): Mittelniederdeutsche Grammatik. Halle/Saale: Niemeyer, bls. 1-2.
  15. ↑ Bischoff, Karl (1967). "Der Anschluss an das Mitteldeutsche". Sprache und Geschichte an der mittleren Elbe und unteren Saale (in German). Köln. bls. 219–280.
  16. ↑ Lexikologie. Ein internationales Handbuch zur Natur und Struktur von Wörtern und Wortschätzen. 2. Halbband / Lexicology. An international handbook on the nature and structure of words and vocabularies. Volume 2. Walter de Gruyter, 2005, p. 1180
  17. ↑ Hilkert Weddige, Mittelhochdeutsch: Eine Einführung. 7th ed., 2007, bls. 7
  18. ↑ Mähl, S. (2012). Low German texts from late medieval Sweden. In L. Elmevik and E. H. Jahr (eds), Contact between Low German and Scandinavian in the Late Middle Ages: 25 Years of Research, Acta Academiae Regiae Gustavi Adolphi, 121. Uppsala: Kungl. Gustav Adolfs Akademien för svensk folkkultur. 113–22 (up bls. 118).
  19. ↑ Lasch, Agathe (1914). Mittelniederdeutsche Grammatik. Halle/Saale: Niemeyer.
  20. ↑ Lasch, Agathe (1914). Mittelniederdeutsche Grammatik. Halle/Saale: Niemeyer. bls. 12–20.
  21. ↑ Bischoff, Karl (1967). Sprache und Geschichte an der mittleren Elbe und unteren Saale (düütsk). Köln. bls. 236 f. "Wenn Aken, Dessau, Köthen, Wittenberg, Walkenried, Eisleben, Merseburg, Halle mit ihren Umgebungen heute mitteldeutsche Mundarten haben, so ist das erst das Ergebnis einer großen sprachlichen Umlagerung, sie haben mit ihrer niederdeutschen Vergangenheit gebrochen. Aber ganz können sie sie nicht verleugnen, einige Reste sind auch im Bereich der Lautverschiebung unangetastet geblieben." [Oaversetting: "Dat Aken, Dessau, Köthen, Wittenbarg, Walkenryd, Ysleaven, Mersebörg, Halle en nåbürige plaatsen vandage de dag middeldüütske dialekten hebben, is et resultaat van een groute språkkündige versküving; se hebben mid höär sassiske verleaden ebröäken, mär se künnen et der neet vulleadig an untkummen; een antal oaverblyvsels mid betrekkinge tot de tweyde germaanske klankversküving hebben sik byvöärbeald ehandhaavd.]

Üütgånde verwysingen

[bewark | bronkode bewarken]
Van "https://nds-nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Middelsassisk&oldid=325341"