Guinea
| République de Guinée | ||
 |
 | |
.svg) Kaarte van Guinea
| ||
| Informasie | ||
| Sproaken | Fransk (officieel),
arabisk, Engelsk, fula, malinké, (n'ko), susu, kissi, koro, kpelle, temne, toma, badyara, baga, bambara, bassari, dan, dyula, landoma, limba, maninka, mano, pular, sua, wamey, yalunka, zialo | |
| Heufdstad | Conakry | |
| Regeringsvörm | Republik | |
| Geleuf | 85% islamitisk, 13% kristelik, de rest ateistisk of natuurgodsdeenst | |
| Laand en inwonners | ||
| Oppervlakte - Water |
245.857 km² nauweliks% | |
| Inwonners - Dichtheid |
12.414.293 (2018) 40,9 inw./km² | |
| Koordinaten | 9° 31′ N, 13° 42′ W
| |
| Oaverig | ||
| Volksleed | Liberté (vryheid) | |
| Munteenheid | Guineesken Frank (GNF)
| |
| Tiedzone | UTC (GMT) | |
| Web | Kode | Tel. | .gn | GN | +224 | |
Guinea of Guinee, officieel de Republik Guinea, is en land an de küste van Westafrika. Guinea ligt up et ousten van den atlantisken oceaan, up et süüdousten under Guinea-Bissau, et süden van Senegal, et süüdwesten van Mali, et noordwesten van Ivoorküste, en et noorden van Sierra Leone en Liberie. Et land wördt vake anedüded as Guinea-Konakry, üm et te underskeiden van andere landen in de streake dee as ouk Guinea in de name hebbet. Konakry is de höyvdstad van et land. In Guinea woanet ungeväär 12,4 miljoon lüde up ne vlakde van 245.857 kilometer in et veerkant.
Guinea was ofwesselend underdeyl van et Ghanääske Ryk, et Sossoryk en et Songharyk en ouk meyrere islamitiske ståten, töt Frankryk et gebeed van andere koloniale mächte wüst lös te küren. Guinea wör unafhangelik van Frankryk in 1958. Et hevt ne lange geskedenisse van ståtsgreypen. Nå teentallen jåren diktatorskap hölde Guinea in 2010 de eyrste demokratiske verkesingen. Al hevt Guinea verkesingen med meyrdere partyen, et land blivt eplågd döär stammenstryd, wydgånde ümköyperye en misdryven döär et leager en de polity. Menskenrechten stellet in Guinea noch altyd niks vöär. In 2011 skreaven de Vereynigde Ståten in en verslag dat gevangenen emarteld wörden en vrouwlüde en kinder vake mishandeld. Ouk vrouwenbesnydenis köäm noch vöäle vöär. In 2021 was der weader nen ståtsgreyp, wårby as en leagereynheid president Alpha Condé en de grundwet der achterhen deade.
Guinea is höyvdsakelik islamitisk. Sou'n 85% van de lüde nöömt sikselv moslim. De lüde sint in te deylen by 24 volker med eaven souvöäle språken. Et land hevt veer geografiske streaken: seyland an de laege atlantiske küste, de Fouta Djallon of de middelguineeske houglanden, de upperguineeske savanne en tropisk reygenwold. Fransk is de officiele språke van et land. Et wördt gebruked up skolen, in de regeyring en de media. De gröätste språken sint susu, pular en maninka. Disse sint et meyst wydverbreid in de seyland-, hougland- en savannestreaken. In et tropiske gebeed wordet de meyste andere språken spröäken.
Wat geld angeyt müt Guinea et hebben van landbouw en mineralen. Guinea is de grötste producent van bauxyt en hevt groute diamant- en goldmynen. In 2014 was et land et middelpunt van de ebola-uutbraak.
Name
[bewark | bronkode bewarken]Guinea dankt öäre name an de gröttere guinea-streake, de traditionäle name vöär de streake land langs den Guineesken Gulf. Et strekket sik up et noorden an döär de tropiske reagenwolden en eandigt in de Sahel. Et woord guinea kümt uut et portugeyske guiné. Dårmed düüdden de untdekkingsreisigers vanaf et midden van de 15. eywe et land an wåras de Guineus woanden, nen algemeynen name vöäre de dunkere afrikaanske lüde up et süden van de senegalrivyr, in teagenstelling töt de wat lechtere berbers up et noorden, dee as se Azenegues of Moren nöömden.
Land
[bewark | bronkode bewarken]Guinea is 245.857 kilometer in et veerkant. Et ligt in Westafrika, ungeväär 10 gråd boaven den eavenaar. Guinea is up te deylen in veer natuurstreaken, med afsünderlike menskelike, geografiske en klimatologiske kenmarken:
- De guineeske küststreake (La Guinée Maritime) beslüt ungeväär 18% van et land.
- Middenguinea (La Moyenne-Guinée) beslüt 20% van et land.
- Upperguinea (La Haute-Guinée) beslüt 38% van et land.
- Et Guineeske reygenwold (Guinée forestière) beslüt 23% van et land en is bedekked med busk en bargen.
Guinea is verdeyld in acht administrative streaken dee weader updeyld sint in dree en dartig prefekturen. Konakry is de höyvdstad, grötste stad en ekonomisk middelpunt. Nzérékoré, in et guineeske reygenwold, in südelik Guinea, is de tweydegrötste stad.
Andere groute städen in et land med meyr as 100.000 inwoaners sint Kankan, Kindia, Labé, Guéckédou, Boke, Mamou en Kissidougou.
| Streake | höyvdstad | Inwoaners
(telling 2014) |
|---|---|---|
| Conakry | Conakry | 1.667.864 |
| Nzérékoré | Nzérékoré | 1.663.582 |
| Kindia | Kindia | 1.986.329 |
| Boké | Boké | 1.559.185 |
| Labé | Labé | 1.081.445 |
| Mamou | Mamou | 995.717 |
| Kankan | Kankan | 742.733 |
| Faranah | Faranah | 632.117 |
Landskap
[bewark | bronkode bewarken]
Guinea grenst an Guinea-Bissau up et noordwesten, Senegal up et noorden, Mali up et noordoosten, Ivoorküste up et ousten, Sierra Leone up et süüdwesten en Liberia up et süden. Wat landsform angeyt likt et wat Belgie, al is et wat grötde meyr med et Vereynigd Köäningryk te vergelyken. De brunnen vöär de rivyren Niger, Gambia en Senegal ligget allemål in et guineeske hougland.
Guinea is up te deylen in veer höyvdstreaken: de küststreake of Laeger Guinea, wåras höyvdsakelik et susuvolk woant, et köldere bargachtige Fouta Djallon wat et land van noord når süüd döärmidden split en wår höyvdsakelik et fulavolk woant, et sahel-achtige Houg-Guinea in et noordousten, wåras höyvdsakelik malinkévolk woant en et bebuskede reygenwoldgebeed med verskillende volker. Nöäst de Niger, Gambia en Senegal untspringet uut Guineas bargen ouk andere rivyren dee as richting et westen döär Sierra Leone en Ivoorküste ströymet.
Et höygste punt van Guinea is den barg Nimba, med 1752 m. Et Nimbagebargde, wat ouk wal den guineesken rüggengråt enöömd wördt, is in syn geheyl en UNESCO Natuurreservaat. Toch is der in et deyl wat in Liberie ligt teentallen jåren emynd. De skade is et düdelikst in de Nzérékoré-streake up 7°32′17″N 8°29′50″W.
Guinea hevt vyv natuurstreaken: de guineeske bargbusken, westguineeske laeglandbusken, et guineeske busk-savannemosaik, westsudaneeske savanne en guineeske mangroven.
Wilde deers
[bewark | bronkode bewarken]Döärdat Guinea sükke verskillende landskappen hevt, leavet der heyl wat deersoorten. Dee hebbet et lastig döärdat lüde öär et leavgebeed afneamet. Guinea hevt ne groute verskeidenheid an amfibien, kruupdeers, spinneköppe, insekten en vöägel.
Ekonomy
[bewark | bronkode bewarken]Wat geld angeyt müttet de meyste guineeske lüde et hebben van landbouw. Andere groute industryen sint mynbouw (bauxyt, gold en diamanten). Ouk is der öäly vünden. De lätste jåren set et land meyr in up turisme.