Приближувачка граница
Приближувачка граница (конвергентна граница, активна или деструктивна граница) — подрачје на Земјата каде се судираат две или повеќе литосферни плочи. Една плоча со време ќе се слизе под друга во процес наречен подвлекување (субдукција). Зоната на подвлекување може да се дефинира со рамнина каде се случуваат многу земјотреси, наречена Вадати–Бениофова зона.[1] Овие судири се случуваат во временски размер од милиони до десетици милиони години и водат до вулканизам, земјотреси, орогенеза (горообразба), уништување на литосфера и изобличување. Приближувачките граници се јавуваат меѓу океанско-оканската, океанско-континенталната и континентално-континенталната литосфера. Геолошките образби кои произлегуваат од приближувачките граници се разликуваат според видот на кората.
Тектониката на плочите ја движат струјни ќелии во плаштот. Струјните ќелии се производ на топлината што ја создава радиоактивниот распад на елементите во плаштот кои излегуваат на површината и повратокот на ладен материјал од површината во плаштот.[2] Овие струјни ќелии го носат врелиот плаштен материјал на површината долж центри на ширење, создавајќи нова кора. Како што оваа нова кора се истиснува од центарот на ширење со создавањето на нова кора, таа се разладува, се истенчува и станува погуста. Подвлекувањето почнува кога оваа дебела кора се спојува со помалку густа кора. Земјината тежа помага во набивањето на подвлекувачката плоча во плаштот.[3] Кога релативно ладната подвлекувачка плоча тоне подлабоко во плаштот, таа се загрева, предизвикувајќи разградување на водоносните минерали. Овај ја ослободува водата во поврелата астеносфера, што води до делумно топење на астеносферата и вулканизам. Сушењето и делумното топење се одвиваат долж изотермата 1000 °C, на длабочина од 65 до 130 км.[4][5]
Некои литосферни плочи се состојат од континенталната и океанската литосфера. Во некои случаи, првичното приближување со друга плоча ја уништува океанската литосфера, што води до приближување на две континентални плочи. Ниедна од плочите нема да се подвлече. Веројатно е дека плочата ќе се скрши долж границата на континенталната или океанска кора. Парчињата скршени од литосферата за време на приближувањето се гледаат со сеизмичка томографија.
Зони на подвлекување
[уреди | уреди извор]Зоните на подвлекување се подрачја каде една литосферна плоча се лизга под друга во приближувачката граница поради густинскта разлика на литосферата. Плочите се навалени под агол од 45°, но ова може да се разликува. Зоните на подвлекување често се одликуваат со изобилство од земјореси, последица од внатрешно изобличување на плочата, приближување со спротивната плоча и свиткување во океанскиот ров. Забележани се земјотреси на длабочина до 670 км. Релативно студените и густи подвлекувачки плочи се вовлекуваат во плаштот и помагаат во пробивот на струењето во него.[6]
Океанско–океанско приближување
[уреди | уреди извор]Во судир на две океански плочи, постудената и погуста океанска литосфера тоне под потоплата и помалку густа океанска литосфера. Како што плочата тоне подлабоко во плаштот, таа ослободува вода од сушењето на водоносните минерали во океанската кора. Оваа вода ја намалува температурата на топење на карпите во астеносферата и предизвикува делумно топење. Делумната топеница оди нагоре низ астеносферата, за на крај да дојде до површината и да образува вулкански островски лакови.
Континентално-океанско приближување
[уреди | уреди извор]Кога се судираат океанска и континентална литосфера, густата океанска литосфера се подвлекува под помалку густата океанска. На континенталната кора се образува насобирачка призма кога длабокоморските талози и океанската кора are scraped from the oceanic plate. Volcanic arcs form on continental lithosphere as the result of partial melting due to dehydration of водоносните минерали of подвлекувачката slab.
Континентално–континентално приближување
[уреди | уреди извор]Некои литосферни плочи се состојат и од континентална и од океанска кора. Подвлекувањето поттикнува пролизгување на океанската литосфера под континенталната. Како што океанската литосфера се подвлекува во поголеми длабочини, приврзаната континентална кора се повлекува поблиску до зоната на подвлекување. Штом континенталната литосфера ќе стаса во зоната на подвлекување, процесите на подвлекувањето се менуваат, што се должи на фактот што континенталната литосфера е попловна и дава отпор на подвлекувањето под другата континентална литосфера. Мал дел од континенталната кора може да се подвлече сè додека не пукне плочата, овозможувајќи ѝ на океанската литосфера да продолжи да се подвлекува, врелата астеносфера да се издига и да ја полни празнината, а континенталнта литосфера да се поврати.[7] Докази за овој континентален повраток се метамофрните карпи под ултрависок притисок, кои се образуваат на длабочина од 90 до 125 км, и се изложуваат на површината.[8]
Вулканизам и вулкански лакови
[уреди | уреди извор]Океанската кора содржи хидрирани минерали како амфиболните и лискуновите групи. Во текот на подвлекувањето океанската литосфера се загрева и метаморфозира, предизвикувајќи разградување на овие водоносни минерали, што ослободува вода во asthenosphere. Тоа ослободувањето на вода води до делумно топење. Делумното топење овозможува издигање на попловен врел материјал и може да причини вулканизам на површината и наставање на плутони во потповршината.[9] Овие процеси кои создаваат магма не се наполно проучени.[10]
Онаму каде овие магми ќе стасаат до површината, тие создаваат вулкански лакови. Вулканските лакови може да се образуваат како ланци од островски лакови или како лакови на континенталната кора. Кај лаковите се среќаваат три магматски низи на вулкански карпи. Хемиски редуцираната теолитска магматска низа е најсвојствена за океанските вулкански лакови, макар што ова се среќава и кај континенталните вулкански лакови над брзо подвлекување (>7 см годишно). Оваа низа е релативно сиромашна со калиум. Пооксидираната варовно-алкална низа, која е умерено збогатена со калиум и нескладни елементи, е својствена за континенталните вулкански лакови. Алкалната магматска низа (многу збогатена со калиум) понекогаш е присутна во подлабоката континентална внатрешност. Шошонитската низа, која е крајно богата со калиум, е ретка, но понекогаш се среќава во влуканските лакови.[5] Типично најзастапен е андезитниот член на секоја низа,[11] и преодот од базалтниот вулканизам на слабокиот тихоокеански басен кон андезитскиот вулканизам во околните влукански лакови се нарекува „андезетска линија“.[12][13]
Задлачни басени
[уреди | уреди извор]Задлачните басени се образуваат зад вулкански лак и се поврзани со протегачка тектоника и голем проток на топлина, каде се среќаваат центри на ширење на морското дно. Овие центри се налик на средноокеански гребени, иако магматскиот состав на задлачните басени е обично поразновиднаи содржи повеќе вода отколку магмите на средноокеанските гребени.[14] Задлачните басени често се одликуваат со тенка и врела литосфера. Може да дојде до нивно отворање, предизвикано од движењето на врела астеносфера во литосферата, предизвикувајќи проширување.[15]
Океански ровови
[уреди | уреди извор]Океанските ровови се тесни топографски низини кои бележат приближувачки граници или зони на подвлекување. Широки се од 50 до 100 км и долги до неколку илјадници километри. Се образуваат како последица од искривување на подвлекувачката плоча. Нивната длабочина зависи од староста на океанската литосфера која се подвлекува.[5] Талогот што ги полни рововите е различен и обично зависи од количината која ја дотураат околните подрачја. Маријанскиот Ров е океански ров и најдлабока точка на Земјата, со длабочина од околу 11.000 м.
Земјотреси и цунамија
[уреди | уреди извор]Земјотресите се чести долж приближувачките граници. Подрачјето на голема трусност наречено Вадати-Бениофовата зона, се вовлекува под агол од 45° и ја бележи подвлекувачката плоча. На работ на ова подрачје земјотресите се јавуваат до длабочина од 670 км.
Долж приближувачките граници дејствуваат и набивни и истегнувачки сили. На внатрешните ѕидови на рововите, до набивно раседнување или обратно раседнување доаѓа со релативното движење на двете плочи. Обратното раседнување го изринува океанскиот талог и предизвикува создавање на насобирачка призма. Обратното раседнување води до мегаземјотреси. Напрегнатото или нормално раседнување се одвива на надворешниот ѕид на ровот, веројатно поради виткање на плочата што оди надолу.[16]
Мегаземјотресот може да предизвика ненадејно вертикално преместување на голема површина на океанскот одно. Ова од своја страна создава цунами.[17]
Најразорните природни катастрофи се должат на процеси на приближувачката граница. Земјотресот и цунамито во Индискиот Океан во 2004 г. е предизвикан од мегаземјотрес на приближувачката граница на Индиската Плоча и Бурманската Миркоплоча, со 200.000 загинати лица. Цунамито во Јапонија во 2011 г. кое усмртило 16.000 лица и причинило штета од 360 милијарди долари било предизвикано од мегаземјотрес од 9. степен долж приближувачката граница на Евроазиската со Тихоокеанската Плоча.
Насобирачка призма
[уреди | уреди извор]Насобирачките призми (наречени и клинови) се создаваат на континенталната кора кога подвлекувачката литосфера ги рине длабокоморскиот талог и океанската кора, па ги наставање врз натпоставената литосфера. Овие талози вклучуваат магматска кора, турбидитни и отвореноморски талози. Преклопноо навлекување долж основната придвижувачка површина се случува во насобирачките призми бидејќи силите продолжуваат да ги набиваат и раседуваат овие новододадени талози.[5] Постојаното раседнување на насобирачката призма води до општо задебелување на призмата.[18] Топографијата на морското дно изгра извесна улога во насобирањето, особено наставањето на магматска кора.[19]
Примери
[уреди | уреди извор]_mk.svg)
- Судирот помеѓу Евроазиската и Индиската Плоча that is forming Хималаите.[20][21]
- Судирот помеѓу Австралиската и Тихоокеанската Плоча that formed Јужните Алпи in Нов Зеланд
- Подвлекување на северниот дел на Тихоокеанската Плоча и северозападот на Северноамериканската Плоча со кој се образувани Алеутските Острови.
- Подвлекување на Насканската Плоча под Јужноамериканската Плоча што ги создало Андите.
- Подвлекување на Тихоокеанската Плоча под Индоавстралиската и Тонганската Плоча, образувајќи комплекс од подвлекувачки/трансформни граници од Нов Зеланд до Нова Гвинеја .
- Судир на Евроазиската и Африканската Плоча кој ги создал Понтските Планини во Турција.
- Подвлекување на Тихоокеанската Плоча под Маријанската, кое го создало Маријанскиот Ров.
- Подвлекување на плочата Хуан де Фука под Северноамериканската Плоча со што се создадени Каскадните Планини.
Поврзано
[уреди | уреди извор]Наводи
[уреди | уреди извор]- ↑ Wicander, Reed; Monroe, James S. (2016). Geol (2nd. изд.). Belmont, CA: Cengage Learning. ISBN 978-1133108696. OCLC 795757302.
- ↑ Tackley, Paul J. (16 јуни 2000). „Mantle Convection and Plate Tectonics: Toward an Integrated Physical and Chemical Theory“. Science. 288 (5473): 2002–2007. Bibcode:2000Sci...288.2002T. doi:10.1126/science.288.5473.2002. ISSN 1095-9203. PMID 10856206.
- ↑ Conrad, Clinton P.; Lithgow‐Bertelloni, Carolina (1 октомври 2004). „The temporal evolution of plate driving forces: Importance of "slab suction" versus "slab pull" during the Cenozoic“. Journal of Geophysical Research: Solid Earth. 109 (B10): B10407. Bibcode:2004JGRB..10910407C. doi:10.1029/2004JB002991. hdl:2027.42/95131. ISSN 2156-2202.
- ↑ Bourdon, Bernard; Turner, Simon; Dosseto, Anthony (1 јуни 2003). „Dehydration and partial melting in подвлекувачки зони: Constraints from U-series disequilibria“. Journal of Geophysical Research: Solid Earth. 108 (B6): 2291. Bibcode:2003JGRB..108.2291B. doi:10.1029/2002JB001839. ISSN 2156-2202. Архивирано од изворникот 31 декември 2019. Посетено на 1 септември 2019.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 P., Kearey (2009). Global tectonics. Klepeis, Keith A., Vine, F. J. (3rd. изд.). Oxford: Wiley-Blackwell. ISBN 9781405107778. OCLC 132681514.
- ↑ Widiyantoro, Sri; Hilst, Rob D. Van Der; Grand, Stephen P. (1 декември 1997). „Global seismic tomography: A snapshot of convection in the earth“. GSA Today. 7 (4). ISSN 1052-5173. Архивирано од изворникот 6 декември 2018. Посетено на 6 декември 2018.
- ↑ Condie, Kent C. (1 јануари 2016). „Crustal and Mantle Evolution“. Earth as an Evolving Planetary System. Academic Press. стр. 147–199. doi:10.1016/b978-0-12-803689-1.00006-7. ISBN 9780128036891.
- ↑ Ernst, W. G.; Maruyama, S.; Wallis, S. (2 септември 1997). „Buoyancy-driven, rapid exhumation of ultrahigh-pressure metamorphosed continental crust“. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 94 (18): 9532–9537. Bibcode:1997PNAS...94.9532E. doi:10.1073/pnas.94.18.9532. ISSN 0027-8424. PMC 23212. PMID 11038569.
- ↑ Philpotts, Anthony R.; Ague, Jay J. (2009). Principles of igneous and metamorphic petrology (2nd. изд.). Cambridge, UK: Cambridge University Press. стр. 604–612. ISBN 9780521880060.
- ↑ Castro, Antonio (јануари 2014). „The off-crust origin of granite batholiths“. Geoscience Frontiers. 5 (1): 63–75. doi:10.1016/j.gsf.2013.06.006.
- ↑ Philpotts & Ague 2009, стр. 375.
- ↑ Watters, W. A. (7 април 2006). „Marshall, Patrick 1869 - 1950“. Marshall, Patrick. Dictionary of New Zealand Biography. Архивирано од изворникот 24 мај 2010. Посетено на 26 ноември 2020.
- ↑ White, A. J. R. (1989). „Andesite line“. Petrology. Encyclopedia of Earth Science: 22–24. doi:10.1007/0-387-30845-8_12. ISBN 0-442-20623-2.
- ↑ Taylor, Brian; Martinez, Fernando (март 2002). „Mantle wedge control on back-arc crustal accretion“. Nature. 416 (6879): 417–420. Bibcode:2002Natur.416..417M. doi:10.1038/416417a. ISSN 1476-4687. PMID 11919628. S2CID 4341911.
- ↑ Tatsumi, Yoshiyuki; Otofuji, Yo-Ichiro; Matsuda, Takaaki; Nohda, Susumu (10 септември 1989). „Opening of the Sea of Japan back-arc basin by asthenospheric injection“. Tectonophysics. 166 (4): 317–329. Bibcode:1989Tectp.166..317T. doi:10.1016/0040-1951(89)90283-7. ISSN 0040-1951.
- ↑ Oliver, J.; Sykes, L.; Isacks, B. (1 јуни 1969). „Seismology and the new global tectonics“. Tectonophysics. 7 (5–6): 527–541. Bibcode:1969Tectp...7..527O. doi:10.1016/0040-1951(69)90024-9. ISSN 0040-1951.
- ↑ „Questions and Answers on Megathrust Earthquakes“. Natural Resources Canada. Government of Canada. 19 октомври 2018. Архивирано од изворникот 27 октомври 2020. Посетено на 23 септември 2020.
- ↑ Konstantinovskaia, Elena; Malavieille, Jacques (1 февруари 2005). „Erosion and exhumation in accretionary orogens: Experimental and geological approaches“ (PDF). Geochemistry, Geophysics, Geosystems. 6 (2): Q02006. Bibcode:2005GGG.....6.2006K. doi:10.1029/2004GC000794. ISSN 1525-2027. S2CID 128854343.
- ↑ Sharman, George F.; Karig, Daniel E. (1 март 1975). „Subduction and Accretion in Trenches“. GSA Bulletin. 86 (3): 377–389. Bibcode:1975GSAB...86..377K. doi:10.1130/0016-7606(1975)86<377:SAAIT>2.0.CO;2. ISSN 0016-7606.
- ↑ Carr, Steve (31 март 2022). „UNM continental-scale helium study probes the deep structure of the Tibetan Plateau and the Himalayan plate collision“. UNM Newsroom (англиски). Посетено на 5 јули 2022.
- ↑ Stanford University (14 март 2022). „Hot springs reveal where continental plates collide beneath Tibet“. ScienceDaily (англиски). Посетено на 5 јули 2022.
