Sampy (malagasy)

Ny sampy teo amin' ny finoan-drazana malagasy dia ody vita amin' ny sary sokitra na tapa-javatra azo tsapain-tanana izay inoana fa mananan-kasina teo amin' ny foko maro teto Madagasikara. Fitambaran-javatra misy eny amin' ny natiora no anamboarana azy. Ny ody, izay karazana sampy ho an' ny isam-batan' olona, dia ninoana fa miaro na manome hery ny mpitondra azy na ny mpiravaka azy. Hatramin' ny andevo ka hatramin' ny mpanjaka dia nanana ody. Ny sampy dia ninoana fa miaro ny mpiara-monina manontolo. Matetika dia nanana ny maha izy azy ny sampy tsirairay ka nanana ny trano sy ny anarany manokana ary ny mpikarakara azy manokana. Amin' ny faritra sasany eto Madagasikara dia atao hoe mohara na moara ny sampy izay matetika vita amin' ny tandroka (indrindra amin' ny tandrok' omby) na amin' ny tapa-kazo nomena endrika tandrok' omby.

Ny mohara dia tandrok' omby nohaingoana vakana sady miaty fangaron-javatra toa jabora mainty (ditin-kazo, menaka, sns) anatsatohana zava-maranitra toy ny hety sady ahitana potika hodi-kazo sy poti-taolana koa. Azo vidina amin' ny tompony ny mohara ary azo lovaina koa. Matetika dia olona efa zokinjokiny no afaka mitana mohara fa ny tanoranora kosa tsy azo ampitehirizina azy raha tsy azo antoka ny fahaizany.

Fiforonan-teny

Izao no voasoratra ao amin' ny Rakibolana malagasy nosoratan' i Régis Rajemisa-Ralison: "Tany am-boalohany, fanafody nofonosina tapa-damba dia nasiana tady randrana lavalava mba hahazoana "misampina" azy, ka ny nikendren' ny ntaolo azy tamin' izany dia ny hiaro amin' ny valan' aretina toy ny sery, kohaka, aretin' andoha. Taty aoriana, zavatra (tapakazo) natao fitokiana sy hianteherana ka nivavahana: Ikelimalaza no nalaza indrindra tamin' ireo sampin' andriana"^[1].

Ny sampy malagasy amin' ny ankapobeny

Ny sampy tamin' ny andron' ny Ntaolo

Ny sampy na ny mohara dia karazana ody fahita matetika any amin' ny faritra andrefana sy atsinanan' i Madagasikara. Inoan' ny Malagasy maro ho miaro ny tompony sy ny manodidina azy ny sampy. Ny ombiasa na ombiasy no manamboatra azy mandritra ny fanatanterahana fombafomba fanasinana nolovana tamin' ny Razana^[2] ^[3].

Nitana ny anjara toerany teo amin' ny fiainan' ny vahoaka sy faritra ary foko maro teto Madagasikara ny sampy na ny mohara nandritra ny taonjato maro. Tsy ny tompony ihany na olona sasantsasany ihany no ninoana fa mahazo fiarovana amin' ny sampy fa ny iray tanàna na ny tafika iray manotolo na ny vahoakan' ny mpanjaka manontolo. Matetika dia nanana anaran-tsamirery iantsoana azy ny sampy tsirairay. Miasa amin' ny lafim-piainanana rehetra ny sampy na mohara. Ninoana ho miaro amin' ny aretina izy ireo, miaro amin' ny mosavy, manasitrana ny hamombana, mampitombo harena sy mampahavokatra ny tany.

Ny sampy ankehitriny

Vokatry ny fidiran' ny kristianisma sy ny finoana silamo dia mihena ny isan' ny olona mitahiry sampy, nefa mitohy ihany ny fatahoranan' ny Malagasy ny herin' ny sampy, na Kristiana na Mozilmana na mpanaraka fivavahana hafa. Ny antony dia ny fiheverana ny sampy ho fitaovana ampiasain' ny devoly na demony hanimbana ny olona sy hiankohofana aminy. Izany no nahatonga ny fitenenana hoe "mpanompo sampy" na dia tsy sampy araka ny hevitra hentitr' io teny io aza no lazaina fa ivavahan' ny olona fa zavatra hafa.

Ankehitriny dia any amin' ireo faritra be mpiompy omby eto Madagasikara no tena ahitana ny sampy na mohara: miravaka mohara ny mpangalatra omby (dahalo), toraka izany koa ireo olona hiady amin' ny dahalo. Inoana mantsy fa tsy mahavoan' ny balam-basy na ny lefona ny firavahana sampy, inoana ho manjary rano na rivotra ny balam-basy rehefa atifitra ny olona miambozona mohara. Inoana koa fa tsy mahomby ny fiarovan'ny sampy raha manota fady ny olona mitondra azy na arovana aminy. Mety tsy hahomby koa ny mohara raha kely hery ilay ombiasa nanolotra azy, na raha kely ny fananana lany nividianana azy.

Sampy teo amin' ny fanjakana merina

Tamin' ny taonjato faha-16 dia nahangona sampy niisa roa ambin' ny folo tamin' ireo foko nanodidina azy ny mpanjaka merina Ralambo ka ninoana fa mahery dia mahery ireo sampy ireo.

Novany ny fifandraisana nisy teo amin' ny sampy sy ny mpanjaka: taloha dia fitaovana teo ampelan-tanan' ny lehibem-poko ny sampy fa tamin' ny andron-dRalambo kosa dia nanjary zanahary mpiaro ny mpanjaka sy ny fanjakany ny sampy. Ninoana ho nitohy hatrany izany fiarovava izany raha hajain' ny taranak' andriana rehetra ny sampy. Ireo sampy lehibe roa ambin' ny folo nangonin-Ralambo ireo dia ninoana fa nanamafy ny fahefana sy ny fankatoavam-bahoaka ny taranak' andriana tao Imerina^[4].

Ny nampidirana ny sampy

Ny Tantara ny Andriana eto Madagasikara dia mitantara ny nampidirana ny sampin' andriana tao Imerina. Araka ny fitantarana dia nisy vehivavy atao hoe Kalobe tonga tao Imerina tamin' ny andron-dRalambo nitondra zavatra kely mifono ravin' ankondro sy ahitra. Avy nandao ny tanànany tao Isondra any amin' ny tanin' ny Betsileo, izay ravan' ny afo, izy ka nandeha lavitra sady tsy nandeha raha tsy amin' ny alina mba hanomezany ny mpanjaka ilay sampy nantsony hoe Kelimalaza. Noheverina ho harena lehibe indrindra izany. Noraisin-dRalambo ilay sampy ka nanamboarany trano teo amin' ny tanàna akaikin' ny lapany. Nifidy olona hianatra ny tsiambaratelo momba io sampy io amin' i Kalobe ny mpanjaka Ralambo. Nataon' ny mpanjaka izay tsy hahaveloman' i Kalobe intsony rehefa azo daholo ny momba an' i Kelimalaza, amin' izay tsy ho entiny mandositra ilay sampy masina^[5].

Ny finoana ny herin' ny sampy

Fotoana kely taorian' io dia nisy mpiady Sakalava (na Vazimba, hoy ny lovantsofina hafa) niomana hanafika ny vohitra eo avaratr' i Alasora atao hoe Ambohipeno. Niteny Ralambo fa atsipy fotsiny ny lamokan' atody dia anjaran' i Kelimalaza ny manohy ny sisa. Natoraka tokoa ny lamokan' atody ka nahavoa ny lohan'ny iray amin' ireo mpanafika ka nahafaty azy. Lavo tamin' ny mpanafika hafa io ka nahafaty azy koa, dia toy izany hatranihatrany mandra-pahalany ritra ny mpanafika rehetra. Voaporofo amin' izay ny herin' i Kelimalaza mpiaro ny fanjakana teo amin' ny fisainan' ny vahoaka merina. Toraka izany koa ny zava-niseho tao amin' ny tanànan' Ambohimanambola izay nataon' ny fahavalo fahirano: nantsoina i Kelimalaza dia nisy havandra niraraka ka nandripaka ny fahavalo^[5].

Ny nitomboan' ny isan' ny sampy

Ny toeram-boninahitra nomen-dRalambo an' i Kelimalaza dia nahatonga ny olona toa an' i Kalobe hitondra ny sampiny any amin-dRalambo avy amin' ireo tanàna akaiky azy izay efa nitondran' ny Antemoro sampy tany aloha ela. Taorian' i Kelimalaza dia tonga Ramahavaly, izay ninoana fa mifehy ny bibilava sady miaro amin' ny famelezany. Taty aoriana dia tonga koa i Manjakatsiroa, izay mpiaro ny mpanjaka amin' ireo fahavalony sady lasa sampy tian-dRalambo indrindra, izay tsy nisaraka taminy. Tonga koa Rafantaka, izay ninoana fa miaro amin' ny ratra sy ny fahafatesana; maro koa ireo sampy tonga taty aoriana, avy any amin' ny Antemoro, afa-tsy i Mosasa izay avy any amin' ny Tanala any atsinanana^[5].

Sampin' andriana

Niely ny fanompoana sampy teo amin' ny vahoaka tao Imerina tamin' ny andron-dRalambo: saika ny lohandohany rehetra tamin' ny vohitra sy ny fianakaviana tsotra dia samy nanana ny sampiny sady nitoky tamin' ny hery sy ny fiarovan' ny sampiny avy^[6]. Nopotehina ireo sampy madinika ireo na natao ho ody isambatan' olona ihany tamin' ny faramparan' ny fitondran'Andrianjaka, zana-dRalambo, ka tsy nisy afa-tsy roa ambin' ny folo ny sampy nahery indrindra (izay fantatra tamin' ny anarana hoe "sampin' andriana") izay an' ny mpanjaka daholo^[6]. Ireo sampin' andriana ireo, anisan' izany i Kelimalaza, dia nambenan' ny mpiandry sampy izay matetika anontanian' ny lehibe sady lasa tandapa nanana ny maha izy azy tamin' ny taonjato faha-19^[7].

Ny anaran' ireo sampin' andriana

Ireto ireo sampin' andriana nalaza:

Kelimalaza na Ikelimalaza
Ramahavaly
Manjakatsiroa na Imanjakatsiroa
Rafantaka
Mosasa
Ratsimahalahy

Fandoroan-dRanavalona II ny sampin' andriana

Notompoina ny sampy hatramin' ny nadoran-dRanavalona II azy ireo tamin' ny niovany finoana ho amin' ny fivavahana kristiana tamin' ny taona 1869^[8].

Jereo koa

Loharano

↑ "Sampy" in Rakibolana malagasy sy Rakipahalalana momba an'i Madagasikara.
↑ Gustave Julien, Notes d'histoire malgache, Tananarive, impr. G. Pitot et C°, 1927 Notice BNF n° FRBNF33059352.
↑ Charles Renel, Les amulettes malgaches Ody et Sampy, Notice BNF n° : FRBNF43591087.
↑ Graeber, David (2007). Lost People: Magic and the Legacy of Slavery in Madagascar. Bloomington, IN: Indiana University Press. pp. 35–38. ISBN 978-0-253-21915-2.
↑ ^5,0 ^5,1 et ^5,2 De La Vaissière, Camille; Abinal, Antoine (1885). Vingt ans à Madagascar: colonisation, traditions historiques, moeurs et croyances (in French). Paris: V. Lecoffre. pp. 63–71. Notsidihina 19/02/2011.
↑ ^6,0 et ^6,1 Raison-Jourde, Françoise (1983). Les souverains de Madagascar (in French). Antananarivo: Karthala Editions. pp. 141–142. ISBN 978-2-86537-059-7. Retrieved February 18, 2011.
↑ Freeman, Joseph John; Johns, David (1840). A narrative of the persecution of the Christians in Madagascar: with details of the escape of six Christian refugees now in England. Berlin: J. Snow. Retrieved February 5, 2011.
↑ Oliver, Samuel (1886). Madagascar: An Historical and Descriptive Account of the Island and its Former Dependencies, Volume 1. New York: Macmillan and Co. p. 118. Retrieved February 3, 2011.

[1] "Sampy" in Rakibolana malagasy sy Rakipahalalana momba an'i Madagasikara.

[2] Gustave Julien, Notes d'histoire malgache, Tananarive, impr. G. Pitot et C°, 1927 Notice BNF n° FRBNF33059352.

[3] Charles Renel, Les amulettes malgaches Ody et Sampy, Notice BNF n° : FRBNF43591087.

[4] Graeber, David (2007). Lost People: Magic and the Legacy of Slavery in Madagascar. Bloomington, IN: Indiana University Press. pp. 35–38. ISBN 978-0-253-21915-2.

[:0-5] 5,0 ^5,1 et ^5,2 De La Vaissière, Camille; Abinal, Antoine (1885). Vingt ans à Madagascar: colonisation, traditions historiques, moeurs et croyances (in French). Paris: V. Lecoffre. pp. 63–71. Notsidihina 19/02/2011.

[:1-6] 6,0 et ^6,1 Raison-Jourde, Françoise (1983). Les souverains de Madagascar (in French). Antananarivo: Karthala Editions. pp. 141–142. ISBN 978-2-86537-059-7. Retrieved February 18, 2011.

[7] Freeman, Joseph John; Johns, David (1840). A narrative of the persecution of the Christians in Madagascar: with details of the escape of six Christian refugees now in England. Berlin: J. Snow. Retrieved February 5, 2011.

[8] Oliver, Samuel (1886). Madagascar: An Historical and Descriptive Account of the Island and its Former Dependencies, Volume 1. New York: Macmillan and Co. p. 118. Retrieved February 3, 2011.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]