Lach de Aral
 |
Quest articol chì l'è in la Vedrina de la Wikipedia |
|
|
|
Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada. |
In general
El lagh de Aral (Kazak: Арал Теңізі, Aral Tengizi; Üzbech: Orol dengizi) a l'è un lagh in de l'Asia central; a l'è spartii trai stat del Kazakistan a nord e Üzbekistan a süd. El lagh de Aral a l'è 'l teater, a partì dai ann '60, de vün di püssee grand disaster ambientai in del pianeta Tera. Da quij ann lì el lach l'ha perdüü la püpart de l'aqua che ghe rivava dai sò düü aflüent principai (l'Amu Darja e 'l Syr Darja); cume resültaa, el lagh el s'è strengiüü e l'ha perdüü i 3/4 de la sò süperfis.
Un alter prublema a l'è la presenza de un center de ricerca süi arm biulogich ins un'isulèta (Vožroždenija) che, una völta, la se truvava in mezz al lagh; adess, cunt el livèll de l'aqua di meter püssee in bass, l'isula l'è dree a fàss arent a la teraferma, cunt tüt i pericul che gh'hinn de inquinameent del teritori.
Inultra i paisan de la zona hin dree a duperà da almanch cinquant'ann fertilizant minerai per cercà de mejurà i camp de cutun de l'area: tüt 'stu carich de sàj l'à gemò purtaa a inquinameent del teren.
Storia
I guvernant de l'Üniun suvietica, in del 1918, han decidüü de duperà l'aqua purtada da i düü grand fiümm de la zòna, l'Amu Darja e ul Syr Darja, de bagnà el desèrt per fà cress ris, meluni, cereai e, suratütt, cutun.
I lavur de custrüziun del canal de irigaziun a hin cuminciaa in di ann '30; a eren faa mal, e un muntun de aqua la nava strassada per evapuraziun o assurbiment in del teren secch (han calculaa che dal püssee impurtant di canaj, el Qaraqum, dal 30% al 70% de l'aqua la rivava no induve la gh'era de rivà).
Rivaa al 1960, una quantità de aqua tra 20 e 50 chilometer cübich a l'ann la nava a la tera inveci de nà al lach: dunca, el lagh l'ha cumenciaa a strengess. Tra el 1961 e 'l 1970, el livel de l'aqua in del lagh al s'è sbassaa de vint ghej l'ann; in di des ann sücessiv, 'sti vint ghej chì a hin diventaa cinquanta o sessanta; in di ann '80, el s'è rivaa a vutanta-nuvanta ghej de men ogni ann. Cun tüt 'stu sbassament, la quantità de aqua duperada per l'irigaziun la cresseva ann per ann (in del 1980 sa na cateva el dupi del 1960), vist che l'agricultüra la rendeva ben.
I suvietich hin minga restaa lì quand s'hin curgiüü che 'l lagh a l'era dree a sbassàss: adiritüra, l'aveven previst un muntun de temp prima, e 'l ghe pareva natüral, ch'el gh'aveva de sparì in d'una quaj desena de ann; el lagh, segund lur, a l'era una speci de "erur de la natüra", e dunca negot de mal s'el scumpariva.
I nümer del disaster
In del 1960, l'Aral a l'era el quart lagh del mund per dimensiun, cunt una süperfis de 68.000 km² (a stemm) e un vulüm de 1.100 km³; la salinità media l'era arent a 10 g/l.
Rivaa al 1998, la süperfis a l'era de 28.687 km² (l'utav del mund), e la salinità l'era rivada a i 45 g/l.
In del 2004, el lagh al s'era strengiüü ammò, fin a rivà a 17.160 km², 1/4 de la sò area uriginal, e l'era ammò dree.
In del 1987 el restringiment l'ha pruvucaa la spartiziun del lagh in düü lagh difereent, l'Aral setentriunal e l'Aral meridiunal; adiritüra, el lagh meridiunal el s'è ülteriurment spartii in düü basitt.
Anca el clima a l'è cambiaa: l'è turnà de tip cuntinental desertich, quand inveci prima sa vedeven di piöv purtaa da l'evapuraziun de l'aqua del lagh.
L'ambient
L'ecusistema del lagh de Aral e del delta di düü fiüm che ghe se tran dent l'è staa quasi desfaa, sia in di part induve l'aqua l'è evapurada sia in quej ammò quataa da aqua, ma cun prublema de salinità.
El lagh ch'el se tira indree el lassa un teritori de pianür cumpletament quataa de saa, sia natüral sia pruenient da i fertilizaziun chimich; 'stu saa chì el vegn spantegaa dal vent, e inscì la zona quatada da saa e pulver tossich la cress.
Cume resültaa, anca i gent che viven inturn al lach gh'han prublema de salüt (cancher, maladii ai pulmuni) e de mancanza de aqua de bev.
Un alter prublema a l'è che, in del passaa, gh'eren di cità che surgeven in sü i riv del lagh, e scampaven de pesca; adess, cunt el lagh a desenn de chilometer de distanza, quij cità chì han perdüü i sò ecunumii: nav da pesca a vegnen bandunaa in del bel mez de la pianüra, in mez a i crust de saa, e i cità se svöjen.
El futür del lagh de Aral
Hin staa faa, suratüt in di ültim an, di lavur per cercà de mett a post un poo i rob: per esempi, hinn staa metüü a post i canai de irigaziun del Syr Darja, per strasà un poo men de aqua. El guvern del Kazakistan l'ha custrüii, dal 2003, una diga in mez ai düü lagh setentriunal e meridiunal. 'Sti lavurà chì han permetüü de fà cress el livel del lagh setentriunal fin a cunsentì la navigaziun e la pesca.
Una sitüaziun diferenta a l'è dree a vivela el lagh meridiunal, dent in del stat püssee pover de l'Uzbekistan: un quajvün el calcula che el lagh meridiunal al pudarà scumparì in una quindesena de ann. In de l'estaa del 2003, al paréva che 'l lagh a l'era dree a sügàss püssee a svalta del previst: in de la part püssee prufunda, l'aqua in fund l'è püssee salada de quela in süperfis, e, dunca, dumà la part de aqua in alt la se sculda in estaa; cume resültaa, l'evapuraziun l'è püssee rapida de quel che se prevedeva.
In di ann hin staa prupost diferent sulüziun al prublema:
- mejurà i canai de irigaziun;
- istalà impiant de desalinizaziun;
- duperà varietà de cutun che gh'hann büsogn de men aqua e men fertilizant per cress;
- fà deslenguà i giazzee del Pamir, e duperà l'aqua per impiení ul lach;
- ciapà aqua dai fiüm Volga, Ob e Irtyš; 'sta sulüziun chì la par però pesg del prublema. [1]
In pagament, el guvern de l'Uzbekistan l'ha faa savè che un cunsorzi (creaa in del setember 2005) de cumpagnii petrulifer l'ha cumenciaa i lavur per tirà in pee camp per cavà petròli e gas natüral in de la zona del lagh.
La quistiun de l'isula de Vožroždenija
In del 1948, un laburatori süper segret de ricerch süi arm biulogich l'è staa metüü a punt ins un'isulèta che alura la se truvava in mez al lagh; in del 1992, quand l'è cruada l'Üniun Suvietica, l'isula l'è stada bandunada.
Una spediziun scentifica, un quaj ann dopu, l'è riüssida a pruà che l'isula l'è stada duperada per an cume sit de prudüziun, de test e a la fin cume ruera de arm biulogich. In del 2002, cunt un pruget urganizaa dai Stat Ünii cun l'assisténza de l'Uzbekistan hin staa truvaa e netaa sü 10 sit induve gh'eren spor de antras.
