Етим Эмин

Етим Эмин
Дидедиз хьайи чӀав	1840 йисан(1840)
Дидедиз хьайи чка	ЯлцӀугъ
Кьиникьин чӀав	1880 йисан(1880)
Кьиникьин чка	ЯлцӀугъ
Пеше	Зари

Етим Эмин (Севзиханан хва Мегьамед-Эмин) (1840 йис — 1880 йис) — чӀехи шаир ва камалэгьли, лезги ва Дагъустандин эдебиятрин 19 виш йисан машгьур классик, халис ватанперес, чӀехи устад, зурба алакьунар авай, халкьдин рикӀ алай зарийрикай сад я. Шаирди кесиб халкьдин дерди-гьал, уьмурдин залан шартӀар дериндай кьатӀана ва абур вичин иер эсерра ахъайна.

Биография

Етим Эмин виликан Куьре округдин Ялцугърин хуьре къази тир Севзиханан хизанда 1840 йисуз дидедиз хьана. Эминан буба Севзихан кӀел-кхьин чидай, дуьньядикай хабар авай, шариатдин къанунрин гъавурдик квай кас тир. Севзихан савад авай, дуьньядикай хабардар кас тирвиляй ва жемятдин арада адаз гьуьрмет авайвиляй ам ирид хуьруьн дувандин къазивиле тайинарнавай. Чаз Севзихан гьихьтин къази хьанайтӀа малум туш, амма ам савадлувилин пад кьазвайди тирди ашкара я. ИкӀ ада вичин чӀехи кьве хцивни — Эминавни Меликав — кӀелиз тунай. ГъвечӀи хва Набидивай буба регьметдиз финикди кӀелиз хьаначир.

Эминан халис тӀвар Мегьамед-Эмин я. «Етим» ада вичиз къачур заривилин лакӀаб я. Сифтегьан кӀел-кхьин Эмина вичин бубадивай чирнай. Эминан алакьунрал, хци зигьиндал, кьатӀунрал гьейран хьайи Севзихана вичин хва малла Мегьамедан патав Кьеанрин хуьруьз рекье туна. Гьажи Исмаил-эфендидин медресада сухтайриз мусурман диндилай алава гьа девирдин жуьреба-жуьре илимрай, РагъэкъечӀдай патан халкьарин эдебиятрай, риторикадай, поэтикадай, яни шиирар кхьидай къайдарикай чирвилер гузвай.

Кьеандал медреса куьтягьдалди етим хьайи Эмин, вичин чирвилер давамарун патал Куьре пата тӀвар-ван авай чӀехи алим Алкьвадар Гьажи Абдуллагь-эфендидин медресадиз гьахьнай. Са йисалай медресадин иеси гьаждиз финиз килигна, Эмин Вини Ярагъдал Исмаил-эфендидин медресадиз акъатнай. Ина кӀелай йисара Эмина РагъэкъечӀдай патан халкьарин шииратдиз ва вичи эсеррин туькӀуьрунин кардиз чӀехи фикир гузва. Ада чӀехи гьевесдалди араб ва туьрк чӀалар чирзава. Зари арифдар кас хьайиди адан шиирай ва дувандин къазивилин везифадихъ галаз алакъалу бязи документрай чир жезва. ИкӀ, Мажалисдай тир Мусадин хва Абдуллагьа Эминаз кхьей чарчел ихьтин гафар гьалтзава: «Куьре вилаятдин марифатлу алим, зи камаллу ва рикӀин сидкьидин малла Эминаз, ваз ва вун кӀанибуруз… саламар хьуй».

Зурба алакьунар авай Эминаз лап чӀехи алимривай чирвилер къакъудай фикир авай, амма буба регьметдиз фейила, ада гъвечӀи стхайрин ва вахарин къайгъударвал авун лазим жезвай. ЯхцӀурни цӀуд лагьай йисарин эхирда хьиз Гьажи Исмаил-эфендидин медреса куьтягьай Эмин Ялцугърал дувандин къазивиле кӀвалахзава.

Жегьил Эмина вичин гъвечӀи вахариз ва стхайриз бубавал авуна. ИкӀ ада, са чачрелай малум жезвайвал, Меликав кӀелун давамариз тунай.

Эминан къазивал

Е. Эмин хьтин регьимлу къази и хуьрера гьич са чӀавузни хьайиди тушир. Шаирдин эсеррай ва маса чаз малум документрай аквазвайвал, ам гьахъ гвай, михьи, анихъ галай инсанрин рикӀикай хабар кьадай, адалатлувилелди суд-дуван ийидай, маса къачуз тежедай къази хьана.

Ам кесибрин патал алайди Кьеанрин ва Бигер хуьрерин судьяйриз ада ракъурай чарчелай хъсандиз аквазва:

Асаламу алейкум! Зи патав атанвай эмеди заз куь патан итим тир Султалидлай шикаят ийизва, ада лугьузва хьи, вичин рагьметлу гьуьлелай вичел агакьун лазим тир ирс вахчунин карда Султалиди вичиз манийвал ийизва. Гьаниз килигна за квез и кагъаз кхьизва ва куьне и кар туькӀуьрна, яни Султалидвай вахчуна а гьакь эмедив вахкун тӀалабзава. Эгер квез зини куь арадавай стхавилин къадир аватӀа, куьне геж тавуна и кар тамамара… Куь хийир кӀани, куь халис дуст Мегьамед-Эмин.

Ихьтин фактар Эминан шииррани гъиз жеда. Адан инсанпересвал себеб яз кесибриз Етим Эмин гзаф кӀандай, шаирдин патав алакьун-кагьакьун ийиз, гьар жуьредин меслятар къачуз, гьатта къунши хуьрерайни кваз инсанар къведай.

Е. Эмин вичин патав суд-дуван авун патал арза-ферза гваз атайбурун гъилиз ваъ, рикӀин михьивилиз килигдай.

Гьа ина, — кхьизва А. Агъаева, — инсанрин арза-ферзадин юкьва Эминан кьил дуьньядай акъатна. Ам, дуьньядин чин ва астӀар пад акуна, адавай тух хьанвай кас тир. Иниз килигна, адан шииратдихъни яшайишдин туьнтвал ава.

Гьелбетда, гьахъвилиз къуллугъзавай, "бязибуруз я вун гьамни хажалат… бящибуруз я вун девран, дуьнья гьей! — гафар лагьай суддин къази варлуйриз хуш туш, акси яз чпин гафарни ише фин тийизвайвиляй абур Е. Эминал ажугълу жезва. Эмин залан азардик ажуз хьайила, шаирдиз кьисас яз, ада хвена чӀехи авур етимриз девлетлуйри футфа гана, абур чӀехи стхадин чина акъвазарнай.

ТуькӀуьрунар

ТуькӀуьрунрин девирар

ЧӀехи заридин туькӀуьрунра са шумуд девир чара ийиз жеда. Вич тахминан ва шартӀ алай кӀвалах ятӀани, и карди, гьелбетда, чаз Е. Эмин чӀалан устад хьиз, фагьумлу арифдар хьиз, йис-сандавай гьакъикъатда кьиле физвай вакъиайрин таъсирдикди гьикӀ вилик физвайтӀа, къалурдай мумкинвал гузва.

Сад лагьай девирда (1857-1867-йисар) шаирди, акунрай, гзафни-гзаф муьгьуьббатдикай, кьвед лагьай девирда (1868-1878-йисара) халкьдин яшайишдикай, 1877 йисан бунтарикай кхьизва. Пуд лагьай девирда (1879-1885-йисар) Е. Эмина дуьньядикай философиядин хиялралди тафатлу, дерин мана-метлеб квай са жерге шиирар туькӀуьрна. Гьа са вахтунда муъмин инсан тир Е. Эмина са кьадар илагьиярни туькӀуьрнай.

Етим Эминан ирс чирун

ЧӀехи шаирдин эсерар печатдиз акъудунин, адан уьмуьрдин ва яратмишунрин рехъ ахтармишунин кӀвалах анжах советрин девирда, лезгийриз милли кхьинар арадал атайдалай гуьгъуьниз, башламиш хьана. Е. Эминакай печатда сифте гаф лагьайди, шаирдин яратмишунрин ирс кӀватӀ хъувуна адан сад лагьай ктаб акъудайди алим ва критик Гьажибег Гьажибегов я.

Алимди вичин макъалада Эминан уьмуьрдикай малуматар ва адан яратмишунриз умуми къимет ганай. «Е. Эмин лезги литературадин буба я» — им Гь. Гьажибегова чӀехи шаирдиз сифте ганвай дуьз къимет я. Гьелбетда Е. Эминал къведалдини лезгийрихъ зурба шаирар хьанай, амма алатай девиррин чӀалан устадрин тӀварар ва абурун эсерар Гь. Гьажибеговаз малум тушир.

30-40-йисара Е. Эминан эсерар кӀватӀ хъувунин ва абур печатдиз акъудунин кар Мегьамед Гьажиева гъиле кьазва. Адалай гуьгъуьниз Е. Эминан яратмишунрин ирс кӀватӀ хъувунин кардик Назир Агьмедовани вичин пай кутвазва. Ада туькӀуьрай пуд кӀватӀалдикай эхиримжи виридалай тамамди я.

Е. Эминан уьмуьр, яратмишунар ахтармишунин ва шаирдин малум тушир эсерар жагъур хъувуник Агьед Агъаева тухвай кӀвалах иллаки къиметлуди хьана. Ада Москвада ва Махачкъалада акъудай Е. Эминан шииррин кӀватӀалри, шаирдикай кхьей макъалайри ва кьилдин ктабди лезги эдабиятдин классикдикай чи чирвилер мадни гегьеншарна.

ЧӀехи шаирдикай кхьенвай ктабда А. Агъаева Е. Эмин яшамиш хьайи девирдикай ва шаирдин уьмуьрдикай, адан яратмишунрин тематикадикай ва къарагъарзавай месэлайрин важиблувиликай, адан эсеррин маналувиликай ва шаирвилин устадвиликай делилламишнавай тамам ихтилат авунва. Ада Е. Эмина хайи халкьдин меденият вилик тухуник кутур пай ва шаирди лезгийрин руьгьдин хазинада кьунвай чка къалурнава.

60-йисара Фируза Вагьабовади , А. Агъаеван ва масабурун ахтармишунрал бинелу хьана, Е. Эмина Дагъустандин эдебиятдиз гъайи цӀийивилерикай, адан яратмишунрин методдикай кхьизва. ЧӀехи шаирдин яратмишунрин ирс кӀватӀ хъувунал хейлин йисара Гъалиб Садыкъини зегьмет чӀугунай. Ада тухвай кӀвалахдин нетижа яз Е. Эминан цӀийи ктаб кьве сеферда (- Махачкала: ДКИ. 1980 ва 1995-йисара) акъатна.

Шад жедай кӀвалах ам я хьи, Е. Эминан уьмуьрдин рекьиз, яратмишунриз фикир гун йис-сандавай артух жезва. 2001-йисуз профессор Р. Г. Кадимован «Поэтический мир Етима Эмина» (Магьачкъала: Изд. «Юпитер») маналу ктаб акъатзава, 2002-йисуз шаир, публицист Ф. Р. Нагъиеван «Етим Эмин: путь к истине» (Махачкала) къиметлу монография чапзава. И кьве ктабни Е. Эминан уьмуьр ва яратмишунар ахтармишунин карда чӀехи агалкьун я, цӀийи кам я.

Эдебият

• Е. Эмин. Шиирар. — Магьачкъала. 1957
• «Поэтический мир Етима Эмина». Магьачкъала, 2001-й йис/проф. Р. Г. Кадимов

ЭлячӀунар

• Шиирар