Контентге кёч

Джазма

Википедия — эркин энциклопедияны статьясы.
Джазыу система» бетден джиберилгенди)
Лингвистика
Теориялыкъ лингвистика
Фонология
Морфология
Синтаксис
Семантика (+лексикалыкъ)
Прагматика
Когнитив лингвистика
Генератив лингвистика
Дескриптив лингвистика
Антропологиялыкъ лингвистика
Эволюциялыкъ лингвистика
Тенглешдириу-тарих
тилбилиу
Этимология
Фонетика
Социолингвистика
Практикалыкъ лингвистика
Компьютерлик лингвистика
Форенсика
Тилни сингдириу
Language assessment
Language development
Прескриптивизм
Нейролингвистика
Психолингвистика
Стилистика
Башха
Джазма
Дешифровка
Типология
Лингвистиканы тарихи
Лингвистлени списогу
Дунияны тиллери

Джазма — билгилени джазыуну графикалыкъ системасыды, адам тилни джашау шекиллерини бириди.

Джазманы къуралыууну этаплары

[тюзет | къайнакъны тюзет]

Джазма бусагъатдагъы шекилине келир ючюн, бек узун заманны айныгъанды. Аны къуралыууну талай этапха юлеширге боллукъду:

  • Затлыкъ джазма

Алгъа бурун адамлада белги джазма болмагъанды. Ол себебден информацияны узуну аралыкълагъа берген къыйын болгъанды. Къаджар патчах Дарий I-ни юсюнден айтылгъан джомакъны юлгюге келтирирге боллукъду (Геродот айтханды), ол джомакъда Дарий I скифледен бир кере хапар алгъанды. Ол хапарда тёрт зат болгъандыла: къанатлы, чычхан, макъа эмда садакъла. Хапарны келтирген, не хапар болгъанын айталмазлыгъын билдириб, кетгенди. Скифле не айтыргъа излегенлерин ангыларгъа керек болгъанды. Дарий сагъыш этгенди да, скифле бойсуннганларын билдиредиле деген оюмгъа келгенди, эмда бойсуннганларыны белгиси болуб аннга джерни, сууну эмда кёкню джибергендиле (чычхан джерни белгиси, макъа — сууну, къанатлы — кёкню) садакъланы уа скифле къаршчыланмазлыкъларын билдириб сауутларын саладыла деген магъанада ангылагъанды. Алайда бир башха акъылман Дарийни айтханын терсге санагъады, эмда былай ачыкълагъанды: «Сиз, къаджарла, къанатлылача кёкге учуб кетмесегиз, неда чычханлача джерге букъмасагъыз, неда макъалача мырдылагъа къачмасагъыз, бу садакъла бла урулуб, ызыгъызгъа къайтырыкъ тюлсюз». Артдан акъылман айтахан тюз болгъаны белгили болгъанды.

Келтирилген юлгю, адамла аллында билгилени затланы юсю бла берирге кюрешгенлерине шагъатлыкъ этеди. Затлыкъ джазманы белгили юлгюлерине вампум (ирокез джазма, джибге кийирилген тюрлю-тюрлю бетли чокъуракъла) эмда кипу (перу джазма, анда билги джибде тюйюмчеклени саны бла эмда бояуу бла берилгенди). Затлыкъ джазма таб джазмады дерге боллукъ тюлдю, заман бла адамла андан табыракъ амалла къурагъандыла.

  • Пиктография джазма

Джазманы къуралыууну эндиги этапы — суратланы (пиктограммаланы) тамалында джазмады. Адамла джаратылгъанларындан бери сурат салыб башлагъандыла. Алай а ал заманлада бу сурат салыу билги бериу амал халгъа келелмегнди. Пикторграфия джазманы магъанасы — белгили бир затны сураты бла ангыламны бериудю. Сёз ючюн, «адам» деген ангылам адамны сураты бла берилирге болгъанды. Алай а заман бла суратла тынчыракъ, бошуракъ болуб, тамалында суратдан узакълаша баргъандыла. Пиктограммала кёб магъаналы бола башлагъандыла. Джангы ангыламланы чыгъыуу бла эмда абстракт ангыны къуралыуу бла, пиктография джазманы бютеу излемлерин баджаралмагъанды. Алай бла идеография («ангыламланы джазмасы») къуралгъанды. Ол кёргюзюрге болмагъан ангыламланы белгилерге джарагъанды. Сёз ючюн, «сокъурлукъ», аны суратха салыргъа мадар болмагъанды, ол себебден бу ангыламны тамалы болгъан — кёзню сураты салыннганды. Ол себебден, кёзню сураты пиктограммада «кёз» магъананы тутханды, идеограммада уа «сокъурлукъ». Суратны туура эмда кёчген магъанасы болгъанды. (Реформатский А. А. Введение в языковедение, М.: Аспект Пресс, 2006. — с.352 — 353)

  • Иероглиф джазма

Иероглиф джазма да, тамалында салыннган сурат танылмаз халгъа келеди. Иероглифледе башха белгиле да болгъан, типли констуктив элементле чыгъадыла. Адам джазыуну тынч этерге излегени бла байламлы болур, иероглифлени къуралгъаны. Алай а иероглиф джазманы джетишмегенлери да кёб болгъанды, аны эм башында: сёзню айтыуу бла байламы болмагъаныды. Аны бла джазма тил бла аууз тил айры джашагъандыла. Аны тышында синтаксис ролгъа кёре сёзню шекили тюрленнген тилледе иероглифлеге къошакъ белгиле къошаргъа керек болгъанды.

  • Бёлюм джазма

Аууз тил бла джазыу тилни джууукълашдырыуда, бёлюм джазыуну къуралыуу уллу атлам этдиргенди. Эм белгили бёлюм джазыулагъа керкме джазыула саналадыла (буруннгу къаджар, аккад эмда башха шумер джазмадан къуралгъан джазмала), кюнбатыш-семит (финикий, араб эмда буруннгу мисир иероглификада къуралгъан джазмала) эм япон бёлюм системала (катакана бла хирагана). Финикий джазма, адам улуну джашауунда уллу роль алгъанды. Финикий джазмадан грек джазма къуралгъанды, ол а уа латиница бла кириллицагъа тамал болгъанды.

  • Алфавит джазма

Финикий джазмагъа греклиле кёчгенлеринде, бёлюм джазма бла грек тилде болгъан ачыкъ тауушла берилмегендиле. Аны бла ачыкъланы кёргюзюрге белгиле къуралгъандыла. Аны бла джазма андан да универсал дараджагъа чыкъгъанды. Энди 30 чакълы бир белгини хайырландырыб, аууз тилни хар сёзюн кёргюзюрге мадар болгъанды. Алфавит джазма тынчлыгъы себебли дуниягъа дженгил джайылгъанды (бир-бир цивилизациялада бусагъатха дери кёчмегендиле).

Адам тиллени джазма типлери

[тюзет | къайнакъны тюзет]

Алфавит деб белгилени стандарт тизиу джоругъу болгъан фонеткиалыкъ джазмалагъа айтадыла. Алфавитни белгилерине хариф дейдиле.

Башында кёргюзюлген системала къуру кеслери аз тюбейдиле, кёбюсюне тамал системагъа башха системаны элементлерида къатышады.

«иероглиф джазма» ангыламны белгили айгъакъ магъанасы джокъду.

  • Бурурнгу-мисир иероглифи джазма, башха системаладан къатышы болгъан, бёлюм джазма болгъанды.
  • Буруннгу-къытай иероглиф джазма логографиялыкъ, бусагъатдагъы къытай джазма уа — морфемалыды.

Джазманы баш тюрлюлери

[тюзет | къайнакъны тюзет]

Тюбюнде къуралгъанлары бла регионлары бла къауумлагъа юлешиннген джазма тюрлюле кёргюзюлгендиле.

Джууукъ Кюнчыгъыш бла Джерле арасы тенгизни буруннгу джазмалары

[тюзет | къайнакъны тюзет]

Семит (таууш) джазма бла андан къуралгъанла (грек джазманы тышында)

[тюзет | къайнакъны тюзет]

Семитоид системаладан къуралгъанла

[тюзет | къайнакъны тюзет]

Грек эмда аны тамалында къуралгъан алфавитле

[тюзет | къайнакъны тюзет]

Грекоидлени тамалында къуралгъан джазмала

[тюзет | къайнакъны тюзет]

Къытай джазма бла андан къуралгъанла

[тюзет | къайнакъны тюзет]

Башха джазмала

[тюзет | къайнакъны тюзет]

XVIII—XX ёмюрледе къуралгъан джазмала

[тюзет | къайнакъны тюзет]

Бу джазмала кёбюсюне миссионерле бла неда тилни джюрютген адамла бла башха тиллени юлгюге алыныб къуралгъандыла.

Болмагъан тиллени джазмалары

[тюзет | къайнакъны тюзет]

Ангыланмагъан джазмала

[тюзет | къайнакъны тюзет]
  • Дирингер Д. Алфавит. М., 1963.
  • Добльхофер Э. Знаки и чудеса. М., 1963.
  • Истрин В. А. Возникновение и развитие письма. М., 1965.
  • Реформатский А. А. Введение в языкознание. М., 2006
  • Фридрих И. История письма. М., 2004.
  • Брейар Ж. Болезнь письма // Семиотика безумия. Сб. статей. — Париж-Москва, 2005, с. 64-72
  Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Джазма.