Байрамукъланы Фатима

Байрамукъланы Ибрагимни къызы Фатима (1953 джыл 15 августда Къыргъызстанда туугъанды) — белгили къарачай-малкъар поэт эмда джазыучу, журналист, Россия Федерацияны Джазыучуларыны эмда Журналистлерини союзларыны члени, КЧР-ны Халкъ поэти, джамагъат къуллукъчу.

Биографиясы

Сабийлиги Джангы Джёгетей элде ётгенди. Эл школну бошагъандан сора Къарачай-Черкес кърал устазлыкъ институтда баш билим алгъанды. 1976 джыл кеси окъугъан школгъа къайытыб, устазлыкъ этгенди. Къарачай-Черкес республикан библиотеканы «Искусство» бёлюмюнде бёлек джылны ишлегенди.

1984-1994 джыллада «Къарачай» газетни хапарчысы, бёлюмюню тамадасы болгъанды. 1994 джылдан 2003 джылгъа дери Москвада Кърал Думада ишлегенди. Арт он джылны "Эльбрусоид" фонну басма бёлюмюню редакторуду. Аны бла бирге талай мультфильмни, суратлау фильмлени къарачай-малкъар тилге кёчюргенди.

Байрамукъланы Фатиманы биринчи назмулары басмада 70-чи джыллада чыгъыб башлагъандыла. Ол суратлау адабиятны тюрлю-тюрлю жанрында ишлейди: назмула, балладала,сонетле, эсселе, чам хапарла, хапарла, повестле джазады. Джазыучу "Кеч тюбешиу" деген китабына джазгъан Ал сёзюнде кесини джашау эмда чыгъармачылыкъ джолуну юслериден былай айтады:

Дуния джарыгъын мен Къыргъызстанда кёргенме. Туугъан джеримден эсиме, кёзюме джукъ джазылырча кёзюуюме джетмегенлей, 1957 джыл атам бла, анам бла Къарачайгъа кёчгенме. Малкъар джазыучу Чыпчыкъланы Борис «Аллах ышарады» деген китабында: «Аталарыбыз алгъын биз туугъан джуртда джашай эдиле, энди уа биз аталарыбыз туугъан джерде джашайбыз», – деб джазгъанча, тёрт джылымда атамы джуртун кёргенме. Къыргъызстандан эсимде къалгъан: андан келе, поэздден къараб, къып-къызыл къачкъач тюзлени кёргеним. Кёк бла джер бир-бирине тюбеген чекге дери созулгъан къачкъач тюзню къызыл бояуу кёкню этеклерин да къызарта эди. Джерден кёкге узала тургъан къызыл дуния! Поэздден тюшюб, ол ариу тюзде чабарым келгени эсимдеди… Къалай ары чабарыкъ эдим? Кавказ таба?! Ол кёзюуню эсиме тюшюре, отуз джылдан сора джазгъанма бу тизгинлени:

Келе эдик... Джолоучула Джылай элле, къууаныб. Ала билиб джылайла деб, Мен да аладан юлгю алыб.

Ата джуртубузгъа тюшгеникде уа:

…Артда къошчукъ...Чалман юйчюк… Бусхул гинджи… Акъджал тай… Сыгын отну джарыгъында, Чегетчикде баргъан той…

Ол джаз эди. Къачха юй этиб кирир ючюн, «гитче бармакъ да асыуду», дегенлей, сабийлени да болушдура, абаданла бары саман эте эдиле. Таралыб табхан джуртларында юй ишлеген, сейирлик сезим болур эди, саз топуракъны салам бла, суу бла къатышдырыб, аякълары бла илей, учунуб, накъырдалары-чамлары тохтамай, балчыкъгъа бояла, саман эте эдиле. Саман тизиуле кырдыкда кебселе, бир-бири юслерине ючкюл къалаб, дагъыда талай кюннге алай къоюучан эдиле. Биз, сабийле, аланы орталарында бугъунчакъ ойнаргъа бек сюе эдик. Джангы джерде ишленнген биринчи юйюбюзде уллу печ башы бар эди. Къыш сабийле юсюнде сууукъдан инджилмей кечинирле, деб этген болур эди атам. Керти да, алайын бек сюе эдик. Ана къоюнча, от джагъа, печ башы бизни кесине тартханлай туруучан эди. Ол бюгюн да джюрегимде асыл сезимле къозгъайды.

Артда - орам! Ызы бла эл! Аты - Джангы Джёгетей!

Сабийлигими эли – Джангы Джёгетей. Чегет орнунда къурала башлагъан эллерине джангыджёгетейчиле кеслери, «Чалманла» деб, чам ат атагъан эдиле. Биринчи юйлери чалман юйчюкле эдиле.

Ауадыла нарт терекле, Тамырларын джерде къоюб, Джангыдан ёрге турургъа Эшик болуб, бешик болуб!

Орта школну джангы элибизде джангы ишленнген, ол заманнга кёре, тамам аламат школда бошасам да, биринчи классда биринчи устазым Боташланы Какуну джашы Шогъайыбны юйюнде окъугъанма. Джангы къурала тургъан элде 1960 джыл школ мекям алкъын джокъ эди. Бизни, отуздан аслам сабийни, юйюне, арбазына джыйыб, окъуу-билим бериб кюрешген устазым, Аллах джандетли этсин, дерслеринде джазаргъа, окъургъа, санаргъа юретгени бла бирге, джюрегибизде иги умутла туудура, кесини джарыкъ муратларын «коммунизм» деген, биз аныча багъалата билмеген сёзге, сыйындырыб, хапарлай эди. Урушну, кёчгюнчюлюкню да сынагъан устазыбыз кеси кёрген джашаугъа тюл, бизни коммунизмге хазырлай эди. Школ джылларымда да, кесим окъугъан школда устаз болуб ишлеген беш джылда да, меннге адамлыкъны юлгюсю болуб тургъан устазым Борлакъланы Зухра, Халисни къызы да, джашау джолумда ашхылыкъгъа чакъыргъан джарыкъ джулдузча, джюрегимде джашайды. Ана тилден устазымы, Кумукълуланы Муссаны джашы Шамшюдюнню да разы бола тюшюреме эсиме. Тынч, огъурлу адам, окъутхан дерсин джашау дерс эте, миллетни тин байлыгъыны ариу «хауасын» кёргюзе, сюйдюре билген устаз, тау адеб-намыс джорукъланы да сохталарына эсгертгенлей туруучан эди. Хар школда ана тилден Шамшюдюнча бирер устаз окъутса эди, ана литературабызны билгенле – кёб, ана тилде окъуй-джаза билмейбиз, деб башларына «махтау чакъырыучула» аз боллукъ эдиле. Студент кёзюуюмде джазыучу, алим Хубийланы Магомет (аны юсюнден китабны аягъында энчи джазгъанма) бла тюбешгеними джашаугъа, литературагъа къарамыма да уллу магъанасы болгъаннга санайма. Ол адамгъа бек къайгъыра, аз да фахмусу болгъанны кёлтюрюрге, болушургъа хазырлыгъы болгъан устаз эди. Меннге уа эт джууукълугъу да бар эди. Аны энчи библиотекасындан алыб окъугъан китабларым, аны бла джашауну, литератураны, халкъны тин байлыгъыны, джарсыуларыны юсюнден ушакъларыбыз – ала уллу джашау дерсле эдиле… Къарачай шахар, студент джылларым, къайтара да джырлай турургъа сюйген джырынгча, эсимде джашайдыла. Магомет курсубузну башчысы эди. Аны туугъан кюнюнде, апрелъни 15-де, студентле джыйылыб, устазыбыз бла бирге, шахарны къучакъларына алыб тургъан мийик тауланы бирине чыгъыучан эдик. Ол, бютеудуния поэзияны сейирлик чыгъармаларын азбар билген устазыбыз, бизге - студентлерине - туугъан кюнюн саугъа эте, тау теппеде назмула окъуй эди, джырла джырлай эди… Джазыучуланы асламысыча, мен да чыгъармачылыкъ джолуму назмула бла башлагъанма. Биринчи назмуму джетинчи классда джазгъанма. Школну бошагъынчыма дери аланы кишиге кёргюзмегенме. Джашауумда биринчи кёрген джазыучум Байрамукъланы Халимат эди. Назмуларымы да, алыб, джазыучуланы областъ бёлюмюне келгенимде, анда тюбеген эдим – ол алайыны тамадасы эди. Джазыучуланы башчылары Халимат болгъанын билгенимде, къууаннган, къоркъгъан да этген эдим. Къууаннганым – тартынмай кабинетине кириб барыргъа боллугъу ючюн. Къоркъгъаным – аллай уллу джазыучугъа, уялмай, назмуларымы къалай кёргюзейим, деб. Ким болгъанымы айтханымда: – Байрамукъладан эсенг, учхара джазаргъа эркинлигинг болмагъанын билесе, - деген эди, кёзюме къараб. Керексиз кукалыкъны сюймеген, хар сёзню багъасын билген Халимат биринчи тюбешиуюбюзде огъуна, джазыучулукъ къыйын да, джууаблы да иш болгъанын айтхан эди. Артда, бир бёлек джылдан биринчи къол джазмамы, окъургъа бериб, ызына алыргъа келгенимде, белгили ногъай джазыучу Суюн Капаевге да таныта, мен сакъламагъан ашхы сёзлени айтхан эди. «Къол джазманга Ал сёз джазарма», – деб да къууандыргъан эди. Джазгъан да этген эди. Энчи китаб болмай, тёрт джаш авторну бирге, бир китаб этиб чыгъарыргъа тюшгенинде, Халиматны Ал сёзю да басмаланмай къалгъан эди (Аны да, эндиге дери басмаларгъа онг тюшмеген башха рецензияланы да, джазгъанланы къыйынларын эсгере, бу китабны аягъында берирге таукел болгъанма). Андан бери кёб джыл ётгенди, кеси да керти дуниягъа кетгенди Халимат, Аллах джандетли этсин ариу джанын, ол кюн фахмулу джазыучубузну меннге айтхан сёзлери илхамны оту джюрегимде джукъланмайын джашарча, аллай бир учунмакълыкъ берен эдиле. Адамны джюрегинде поэзияны туудургъан ариулукъну, ашхылыкъны тансыкълауду, огъурлулукъгъа, халаллыкъгъа сукъланыуду, адам улуну насыблы болуб кёрюрге таралмакълыкъды. Ашхылыкъны бизге асыл муратла джууукълашдырадыла. Хар адам аланы джюрегинде элтеди, поэт а саулай дуниягъа айтады – дуния саулай да аны тынгысыз джюрегине сыйыннганча сезеди ол. Къарачай поэзияны ариу сыртда ёсген чегет бла тенглешдиририм келеди. Ол чегетде мийик, алаша, нарт, джаш терекле да бардыла. Гитчеси, уллусу да кёкге узалыбдыла. Олду аланы бирикдирген. Къарачай поэзияны эм баш юлгюсю Семенланы Исмаилны чыгъармаларыдыла. Алада таулуну тини да, тили да, кюзгюдеча кёрюнедиле. Аланы окъусанг, толу сезесе тилибизни бал татыуун. Сезимли, акъыллы, терен, бай тилибизни ёлюмсюз да болгъанына ызындан келген тёлюлени тюшюндюрюрге излегенча, алай джазгъанды Исмаил. Семен улуну китабын къолума алгъаным сайын, аны поэзиясы бла кеч тюбеширге тюшгенине, сабийлей, джашлай, сёзню поэзия дараджагъа чыгъарыргъа джангы тырмаша айланнган джылларымда, аны назмуларын окъур, аладан юренир амалым болмагъанына хар къуру да къыйналыучанма. Къайсы поэт да джолун ёз юйюнден башлайды. Терезесинден акъ къанатларын къакъгъан тангнга сейирсине, арбазындан къараб, мийик кёкде учуб айланнган къанатлыгъа сукълана, ол ёсген тыбыр ана кёзлени джылыуларындан джылыннганын сезе башласа, алады къолуна къаламны. Аны джолу адамланы джюреклеринеди. Алай а поэт алагъа джетгинчи, кесини джюрегин юлеше-юлеше келеди. Юлешсе да, къуюдан сууну не къадар кёб алсанг, ол къадар кёб суу чыкъгъанча, керти поэт сезимледен байына барады. Адамны джашау чакълары, эртдени, ингири да, бирери бирер тюрлю сынам, бирер тюрлю сёз «джазады» джюрегине. Этген огъур ишлери джашаугъа асыу болуб къошулгъанча, джашау сынамы да, джюрегин байындырады. Ол «байлыкъды» джазыучуну къаламыны учун «сёлешдирген» да. Ётген джолума, ызыма айланыб къарасам, кёб затха бюгюн башха багъа береме. Школда ишлеген джылларым меннге «устаз» деген сыйлы сёзню мийиклигине, огъурлулугъуна, джууаблылыгъына тюшюндюрген сынам бла бирге сабий дунияны ингиллигин, бизге кёрюннгенича булутсуз болмагъанын ангылатхан эдиле. Устазны, джазыучуну керти сёзю, керек заманда, керекли сабийге айтылгъаныны магъанасы дуниялыкъ болгъанына ийнандыргъан эдиле. Библиотекада ишлеген юч джылым акъыллы, иги китабны хайырын, огъурун ангылатхан эдиле. «Аман китабха тюбесенг, аман адамгъа тюбегенча боласа», – дегенди поэт Кулийланы Къайсын. Мен да закий поэтни китабыча, ашхы китаблагъа джоралаб, ол джыллада: «Иги китаб… Сенден иги тенгни адам баласы кесине къураялгъанмыды?» – деб соргъан эдим. Газетде ишлеген джылларым халкъыбызны терен ангыларгъа бек болушхан эдиле. Кеслерини джашауларыны тюненесин, сабийлерини тамблаларын, джюреклерине сыйындыралыб, бюгюнлеринде тёгереклерине огъур тёге джашагъан къартларыбыз («Бушуу китабны» юсю бла кёб адамгъа тюбеген эдим), ол джыллада мени джашау устазларым эдиле. Джети-сегиз джылымы бергенме ол китабха. Аны бусагъатда джазсам, башха ат атарыкъ эдим. Ол джыллыда уа (1983-1990) чыныкъмагъан джюрегими, халкъыбызгъа джетген зорлукъ, бушуугъа алдырыб къойгъан эди. Тюзю, аны бусагъатда джазаллыкъ да болмаз эдим – асыры ауур эди джюрекге. Бу назму тизгинле да ол джыллада туугъан эдиле:

Таджал халкъым, джюрегимден ётдюрюб, Джарсыуунгу «джыйдым» «Бушуу китабха». Джюрегинги ургъанына тынгылай, Сюймеклигим ёсдю сеннге джюз къатха.

«Бушуу китабны» кёчгюнчюлюкню къыйынлыгъын, ауурлугъун  боюнларына алгъан, халкъны ёлтюрмей сакълагъан тиширыуларыбызны – аналаны – тёзюмлюлюклерине, чыдамларына, джашаугъа сюймекликлерине мени, къызларыны,  Сёз эсгертмесине санайма, аланы алларында бала борчумдан къачаргъа излемегеними кёргюзген Сёз эсгертмеге.

Мен джазыб эртде башласам да, окъуучум бла аз тюбешгенме, кеч тюбешгенме. Кёб айтырымы айтмагъаннга, кёб этерими этмегеннге, санайма. Бюгюн сени бла тюбешиуюм меннге аны ючюн багъалыды, сыйлы окъуучум.

Бу кюнню кесиме Саугъагъа санайым: Мен келгенме сизге, Сиз келгенсиз меннге. Джюрекден джюрекге Джангкъылычды кёпюр Хар минут – бир ёмюр, Хар минут – бир ёмюр.

Бу кюнню кесиме Саугъагъа санайым: Тюбешиу – джюрекге! Ышаныу – тилекге! Мен сизге келечи Этерикме джырны, Къууанчха чакъыра, Къууанчха чакъыра…

«КЕЧ ТЮБЕШИУ» асламысына арт джыллада джазылгъан чыгъармаладан (поэзиясы, прозасы да) къуралгъанды. Назмуланы, балладаланы, сонетлени юслеринден мен айтыр зат джокъду, алагъа джангыз сорууларым барды:

Къайсы тизгин учундурур башханы, Ышарыуча, ачхыч табыб джюрекге? Туусала да, кёлню бирча сёнгдюре, Къайсы ушар кёгет берген терекге?

Окъуучума джангы китабны проза бёлюмюнде «Шамдарий» ат бирикдирген чам хапарла бла «Мен энтда къайтырма» деген повестни юслеринден бир къауум оюмуму айтыргъа излейме. Шамдарий – бир бёлек чам хапарны, тюзюча айтсакъ, монологну лирика героюну атыды. Шамдарийча тиширыула, къайсы бир элде да тюбейдиле. Ол ушагъыусуз, терс, учхара, не да болсун, джашаугъа мусхамлыкъ келтирген ышанны кёрюб, анга сансыз къалалмагъан, джити сёзлю, айтырын артха салмагъан, джашауну ангылагъан тиширыуду. Аны сёзюн терсге санагъан азды, алай а аны ауузуна тюшерге киши сюймейди… Шамдарий мени «джюн джастыкъчыгъымды». «Джюн джастыкъчыкъны» хапары уа алайды: «Бурун бир къыз, келин болуб, узакъ элде бир къыйын къайынлагъа тюшгенди. Джылны да туруб, ата юйюне къонакъгъа келгенди да, джашауундан къарт анасына тарыкъгъанды. Туудугъу, кете туруб, амма анга: «Къызым, джанынг къыйналгъан кюн, тарыгъыуларынгы да айтыб, муну юсюне тюкюре тур, келсенг а, унутмай, биргенге ала келирсе», - деб, бир гитче джюн джастыкъчыкъны бериб ашыргъанды. Туудугъу къайын юйюнде, биягъынлай, джыл да туруб, къонакъгъа келгенинде, аммасы джюн джастыкъчыгъын джокълаб, ичин ачыб, туудугъуна: «Кёремисе, джюрек ачынг, къыйналгъанынг, тюкюрюгюнг бла чыгъыб, джюнню кюйдюрюб, титиу этгенди. Ол ичингде къалыб турса, джюрекчигингден не къаллыкъ эди?!» - деб кёргюзгенди. «Мен энтда къайтырма» – кёчгюнчюлюкню юсюнден повестди. «Бушуу китабны» джазгъан кёзюуюмде джюрегим бла ётген джарсыу, биргеме джашаб туруб, талай джылдан Мухамматны (повестни баш героюн) «туудургъанды». Мухаммат – не къыйынлы кюнде да Аллахын, инсанлыгъын, адам атын унутмагъан халкъымы тюрюдю . Аны иги шартларын, асылын, тин байлыгъын, муратын не болумда да джюрегинден атмагъан адамды. Мухамматларыбыздыла дунияда ашхылыкъны керелеген, сакълагъан, джашауну огъуру, чырагъы да… Терек тамырлагъа ашауну джер баууру бергенча, джазыучуну илхамын халкъыны тарихи, бюгюннгю джашауу, этген муратлары «багъадыла». Арт он джылны Къарачайдан тышында джашасам да, къолума къаламны алдыргъан сюймеклигимди – халкъыма, атам-анам туугъан джерге, аны адамларына, тауларыбызгъа, джашаугъа… Сюймекликни «джети джолун» мен энтда элтеме джюрегимде…

Кюнню джерге сюймеклиги Атдырады сейир тангны. Джерни адамгъа сюймеклиги Келтиреди ариу джазны. Ата джуртха сюймеклигинг Ётгюр этед джюрегинги, Адамлагъа сюймеклигинг Таза этед иннетинги…"

Байрамукъланы Фатиманы назмулары джыйым китаблада, «Дон», «Ставрополье», «Тюрк джуртлары», «Бирлешлик Кавказия», «Минги Тау» журналлада, «Литературная Россия» газетде басмаланнгандыла. Бир къауум назмулары джырла болуб джырланадыла. Фатима кесини чыгъармачылыкъ ишинден сора да, джашаудан кетген фахмулу джазыучуланы архивлери бла кёб ишлейди. Ол талай джылны белгили алим, джазыучу, устаз, джырчы Хубийлени Ахияны джашы Магометни архивин тинтиб, аны юч китабын («Батмаз джулдузну джарыгъы». Назмула, хапарла, илму статьяла. (Черкесск, 1989), «Ауушла». Хапарла. (Москва, 2009), «Сен джырланмагъан джырымса». Сюймеклик джырла бла ийнарла. (Москва, 2009) чыгъаргъанды. 2006 джыл а Москвада Фатима бла поэт Акъбайланы Азрет хазырлаб, «Къарачай поэзияны антологиясы» чыкъгъанды. Бу китабны къарачай-малкъар фольклорда нартланы юслеринден айтылгъан поэзия чыгъармаладан башлаб, къарачай поэзияда 18-чи ёмюрден бюгюннге дери (бютеу да 82 джазыучуну) джазылгъан айырма поэзия чыгъармала къурайдыла. Фатиманы къайгъырыуу бла Антологияда хар джазыучуну джашау эмда чыгъармачылыкъ джолларындан къысха очеркле бардыла. Байрамукъланы Фатима хазырлаб, белгили къарачай джазыучу Байрамукъланы Халиматны 2 китабы («Тёплый ливень надежд», «Джокъдан бар болуб къалсам бир кюнде», М., 2008.), аламат малкъар джазыучу Чыпчыкъланы Борисни "Мы жили рядышком с Граалем" (М., 2008) деген повестле бла хапарладан къуралгъан китабын, фахмулу поэт Семенлени Азретни («Джашау кеси бир сейир тюш». М., 2009) деген поэзия китабын, 19-чу ёмюрню аягъында, 20-чы ёмюрню аллында джашагъан белгили офтальмолог С.В. Очаповскийни «Ты опять поедешь в Карачай» деген эсге тюшюрюулери бла дневниклери, къарачай, орус тилде да бирча фахмулу джазгъан Батчаланы Муссаны 2 китабы ("Мени юйюм джулдузлагъа джууукъду", "Солнце светит всем", М. 2012 ), къарачай поэзияны тамалын салгъан Семенлени Иссаилны 2 тому ("Акътамакъ", "Минги Тау" М. 2015) да басмадан чыкъгъандыла. Аланы барын да «Эльбрусоид» фонд (президенти Тотуркъулланы Алий) чыгъаргъанды. Арт онюч джылда Байрамукъланы Фатима «Эльбрусоид» фондда ишлей, ана тилни сакълаугъа джораланнган кёб джумуш баджарады. Аланы бири - ана тилге кёчюрюу иш. Джазыучу къарачай-малкъар тилге белгили мультфильмлени («Король лев», «Спирит», «Маугли», «Простоквашино», «Винни-Пух»), суратлау фильмлени («Кавказская пленница», «Любовь и предательство») кёчюрюб, «Эльбрусоид» студия аланы ана тилде "сёлешдиргенди".

Литература

Энчи китаблары

Сюймекликни джети джолу, Черкесск, 1985.
Кюн бешик. Назмула. Черкесск, 1990.
Небо назовет меня сестрой. Стихи. М.: Молодая гвардия, 1990.
Бушуу китаб. Керти хапарла. 2 китаб. Черкесск, 1991-1997.
Кеч тюбешиу. Назмула, хапарла, повесть. М., 2005.
Когда сердце горит от печали. Документальные рассказы. М., 2008.
Джазыула. Хапарла, чам хапарла,монологла, повестле. М.Эльбрусоид.2013.
Джолоучу. Назмула, балладала, Черкесск, 2015.

Джыйым китаблада

Танг джарыкъ. Черкесск, 1977.
Тынгысыз джюрекле. Черкесск, 1979.
Излем. Черкесск, 1981.
Сюймекликни джети джолу. Назмула. // Сюймекликни джети джолу. Черкесск, 1985.
Земное ядро. Ставрополь, 1986.
Срез времени. Черкесск, 1988.
Так это было. Том 1. М., 1993.
Къарачай-малкъар адабиятны антологиясы. Анкара, 2002.
Антология литературы народов Северного Кавказа. Том 1. Пятигорск, 2003.
Къарачай поэзияны антологиясы. М., 2006.

Чыгьармачылыгьыны юсюнден

Хубийланы О. Джашаугъа сюймеклик. // «Ленинни байрагъы», 17.10.1985.
Ал сёз орнуна. // Байрамукъланы Х. Гюрбеджи. Черкесск, 1987.
Ортабаева Р. Нельзя читать без слёз. // «Ленинское знамя», 1991.
Аппаланы Б. «Бушуу китабны» юсюнден. // «Къарачай», 28.05.1992.
Иннети — назму тизгинлеринде. // Тотуркъулланы Къ.-М. Эркин дуния. Черкесск, 1999.
Аппаланы Б. Фахмуну джолу. // «Къарачай», 15.08.2003.
Поэзия кёгюбюзню эгечи. // «Минги Тау» № 6 2003
Джазыучула джазыучуну юсюнден. // Кеч тюбешиу. М.: «Барс», 2005.
Духовная стойкость народа и доброта.// Знаменитые люди Кавказа. Нальчик, 2013. стр.469-472.
М. Накохов. Чтобы сердцам не гореть от печали.// ж.Эльбрусоид, № 6. 2009.
М. Накохов. По законам любви и добра.// ж.Эльбрусоид, № 14. 2015.
Мусукаланы С. Артыкъ халал бол. // Джолоучу. Черкесск, 2015.
Какушланы Х. Джолоучу. // Джолоучу. Черкесск, 2015.
Хатууланы Р. Заманда ызын къоялгъан. // Джолоучу. Черкесск, 2015.
Тотуркъулланы Къ-М. Кёкге джулдуз тюйреген. // Джолоучу. Черкесск, 2015.
Карабашева Н. Идущая дорогами любви. // Джолоучу. Черкесск, 2015.

Джибериуле

Фатима Байрамукова. Стихи