Аббасидле

Аббасиле

Аббасилени къара байракълары

Données clés

Тип	халифат
Ана тилинде аты	араб. العبّاسيّون‎ аль-’Абба́сиййу́н
Кърал	Аббаси халифат Буидлени Эмираты Селджук империя Мамлюк солтанат
Тамал юйюр	Бану Хашим
Титул	Амир аль-муминин, халиф
Къурагъан	Абуль-Аббас ас-Саффах
Къуралгъаны	750-чи джыл
Ахыр башчы	III Аль-Мутаваккиль(Каир Аббасиле) Мустассим (Аббаси халифат)
Тахтдан тайдырылгъаны	1543-чю джыл Аббаси халифат, 1517-чи джыл Мамлюкла
Миллет	араблыла

Аббаси́ле неда Аббасидле (араб. العبّاسيّون‎) , — экинчи (Омейядладан сора) араб халиф династияды (750—1258), чыкъгъаны Мухаммат файгъамбарны анасыны къарнашы болгъан Аббаса ибн Абд аль-Мутталибденди (ёлг. 653-чю дж.) . 750-чи джыл Аббасидле Омейядланы тахтдан тайдырыб, Кордоба эмиратны тышында, бютеу халифатны кючлегендиле. Муслиман халкъланы ангыларында Аббасиле - дин бирикмекликни белгиси болгъанды. Аланы ханлыкъларыны заманында Ислам дин халкъла арасы дин халгъа келгенди, халифат а уа араб къралдан бютеу муслиманланы къралы болгъанды.

Омейядланы заманындача болмай, Аббассидлени заманында Араб халифат чачылмагъанды.

Сёз ючюн, 775-чи джылда аль-Андалусну губернатору болуб салыннган, сау къалгъан омейядладан Абд ар-Рахман, халифатдан айрылыб, б.э. 776-чы джылында Кордоба эмиратны къурагъанды. 777-чи джылда халифатдан Магъриб айрылады, анда ибадилени имамлары Абд ар-Рахман ибн Рустам Рустамидлени къралларын къурады. 784—789-чу джыланы арасында Идрис ибн Абдуллах, кюнбатыш Ифрикийядагъы бербер тайпаланы бойсундуруб кеси атлы шийит эмират къурады. 800-чю джылгъа Аглабидлени юйюрлери Ифрикийяны кюнчыгъышын бойсундургъандыла, Багдадны оноууна сёзде бойсунсала да, кертиден бойсунмагъан къраллыкъ джюрютгендиле. Алай бла, Аббасидлени ханлыкъларыны биринчи ёмюр джарымында (Харуна ар-Рашидни ёлюмюне дери) Халифатдан бютеу кюнбатыш айрылгъанды(Мисир бла бирге). Башчылыкъ ючюн баргъан ич кюрешде ар-Рашидни юзюгю 809-827-чи джыллада Тёртюнчю фитнаны джайгъандыла; граждан къазауатны сылтаыу этиб, Хорасан бла Мавераннахрны башында Сасанидлени заманындан бери тургъан юйюрле Халифатдан кёб кере айрылыргъа кюрешгендиле, ол кюрешни эсеби болуб, перс миллетчиликге таяннган, Багдадха сёзде бойсуннган къралла къураладыла; быллай къралланы б. э. IX—X ёмюрлеринде Тахиридлени, Саффаридлени, Саманидлени эмда Газневидлени келечилери къурагъандыла. 868-чи джылда Тулунидлени къолларына Мисир тюшеди. Бу кюрешни къызыуунда 885-чи джылда Халифатдан Эрмен айрылыб, кесини азатлыгъын къайтарады.900-чю джылланы башында Аглабидлени къралларында исмаилитлени къозгъалыуу джайылгъаны Ифрикияны къраллары ауадыла, аны бла къалмай, Мисирни Аббасид Халифатдан айрылыб, Фатимид Халифатны къурамына кириуюню чуруму болады. Аббасид-фатимид къазауатны къызыуунда, 945-чи джылда Буидлени шейит конфедерациясы Иракны кючлегенди, Аббасидлени башчылыгъына да къуру формал халда бойсуннганды.

Огъузланы келиуу бла бирге Халифат Хорезм бла Ирандан да къуру къалады. 1055-чи джылда, Аббасидле кеслери Селджукланы оноуларына бойсунадыла, аланы къолларында къуру дин абырай къалады. Къашчыланы чабыуулары башланнганыб, Селджук империяны оюлууу бла бирге, 1127-чи джылда Аббасидлени къолларында къуру Халифатны ёзек джерлери къалады — Багдад эмда аны тёгереги. Ол замандан башлаб, Аббасидле аллында Зангидлени, 1171-чи джылдан сора уа Айюбидлени джакълыкълары бла хайарланнганды, 1251-чи джылдан сора Мамлюк солтанатны ышыгъында кечиннгенди. Аббасид тукъумдан ахыр халифни Хулагуну аскерлери 1258-чи джыл Багдадха чабыуулда ёлтюредиле; ол юйюрден сау къалгъанла Мамлюк солтанатха къачадыла, анда 1368-чи джылгъа тукъум ахыры бла тюб болады.

Уллу къоранчла болса да, Аббасидле башчылыкъны къолларында беш ёмюрню тутхандыла. Аббасидлени заманлары - ислам къраллыкъ бла маданиятны чакъгъан эмда эм айныгъан кёзюую болгъанды.

Уллу Заб сууда сермешиуге дери Омейяд халифат (750-чи дж.)

Араб Халифатны ханлыкъ династиясы

Властха келиу

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Аббасид инкъилаб.

VIII ёмюрню башына дери Аббасиле джамагъатда алчылыкъгъа излемлерин кёргюзмегендиле, Аббасны джашы, Абдаллах (Ибн Аббас) Сиффинде сермешиуде Али ибн Абу Талибни аскерлерини бир бёлегине башчылыкъ этгенди. Алини ёлюмюнден сора Ибн Аббас Омейядлагъа бойсуннганды, аны джашы Али ибн Абдуллах, Абдул-Малик халиф бла шохлукъ джюрютгенди. Сюлеменни оноу джюрютюуюню ахырына неда Умаа ибн Абдул-Азизни башчылыкъгъа келгенини аллында, омейядлагъа къаршчы къымылдаугъа Алийни джашы, Мухаммат къошулады(орус.).

Аббасидлени къуралышлары бек джашыртын болгъанды. Куфада 747-чи джылгъа дери Букайр ибн Маханны башчылыгъы бла аралыкълары болгъанды, андан сора аннга ,fixsksr] Абу Салам аль-Халлалгъа кёчеди. Баш лозунглары "Къуран бла Суннаны джолунда барыу" болгъаны себебли, Омейядлагъа оппозицияда болгъанланы кёбюсюн кеси джанлы этгенди. Муслиман джамагъатда башчылыкъ дауну бир чуруму да, Омейядлача болмай, Аббасидлени Пайгъамбарны "юйюрюнден" болгъанларыды. Аны бла къалмай, Аббасидле, араб муслиманла бла, диннге джангы кирген араб болмагъан муслиманланы араларында дауну да, Омейядланы оноуну тюз джюрютелмегенлерини кёргюзюмю болгъанын чертиб, хайырланыууду..

Оппозициясы кючлю болгъан Хорасан пропагандагъа биринчи тюшеди. 718-19-чу джыллада ары биринчи эмиссарла джибериледиле. Хишам халифни ёлюмю бла (743-чю джыл), Омейядлагъа къаршчы пропаганда джетишимли бола башлайды, аннга Омейялданы арасында къаугъа да уллу болушлукъ этеди. 747-чи джылда Мухамматны джашы, Ибрахим ибн Мухаммат, Хорасаннга Абу Муслимни джибереди, ол Хорасанны дажрым патчахын башчылыкъдан тайдырады, 748-чи джылда эсе уа Мервге киреди . 749-чу джылны башына аякъланнганланы къолунда Хорасан бла Иранны аслам кесеги тюшеди. 749-чу джылны 26-чы июнунда Нехавендде сермешиуню хорлагъанларында соруа уа Аббасидле джанлылагъа Багдадха джол ачылады.

Халиф II Марван, аякъланнганла бютеу Кюнбатыш Хорасанны кючлеб, Рей шахаргъа джетгенлеринде, болумну къыйын болгъанын ангылагъанды. Ибрахим ибн Мухаммад тутулуб, Харранда (Шимал Сирия) тюрмеге олтуртулады, артдан от бериб ёлтюртюледи. Къаршчы туруугъа башчылыкъ этиу, аны къарнашы, Абуль-Аббас Абдаллахоха кёчеди, ол 749-чу джылны октябрында, абассид аскерле кючлеген Куфагъа джашыртын келеди, 749-чу джылны 28-чи ноябрында ол халкъны аллына ара межгитде чыгъыб, чакъырыу этеди, андан сора анда джыйылгъанла аны джанлы боллукъларына ант этедиле. Аббасидлени Уллу Заб сууда сермешиуде хорламлары бла (январь 750-чу джыл) къазаутда дженнгенлери белгиленеди. II Марван дагъыда джыл джарымны халифатны кюнбатыш кесегине башчылыкъ этеди, алай ахырында Мисирге къачаргъа керек болады, анда 750-чи джыл аны ёлтюредиле.

Аббасидле Омейадланы талайындан къалгъанын тюб этедиле. Хишамны туудугъу, Абдуррахман, Магрибге къачады, андан Андалусиягъа кёчюб, джангы династия къурады. Кеслерини властларын кючлендиргенден сора, Аббасидле биринчи Абу Саламуну ёлтюредиле (750-чи дж.), артдан Абу Муслимни да (755-чи дж.). Бу инкъилабны баш эсеблеринден бири, араблыланы онглулукълары кетиб, тюрлю-тюрлю муслиман халкъла бла тенг хакъ берилгени да. Бу Иран бла Орта Азияны къызыуда муслиман диннге айланыуларына, Халифатда иран элементни да кючленнгенине себеб болгъанды. Алгъын халифле, биринчи араб аскерлеге башчылыкъ эте эселе, энди бютеу муслиман джамагъатха этгендиле. Адамны миллетинден эсе динине бек къаралыб башлайды. Къралгъа башчылыкъ этген энди араб тайпаладан сыйлы юйюрле тюлдюле, алыннган къуллукъчуладыла; аны бла бирге сасанидлени кърал оноу джюрютюу шекеллери да хайырланыб башлайдыла.

Дин-сиясат ийнаныулары

Кеслерини властларыны тыйыншлы, хакълы болгъанын тутхучлу этер ючюн, Аббасилени имамматха энчи хакълары болгъан шейитлени оюмлары бла хайырланнгандыла. Аббасидле кеслерини имамматха энчи хакълары болгъанын ийнанмагъандыла, Абуль-Аббаса ас-Саффах программа чакъырыуунда Хакъ халифлени башчылыкъларыны тыйыншлы болгъанын айтханды. Бир къауум билгилеге кёре халиф аль-Махди (775—785) Аббасидлени имматха энчи хакълары болгъанларын, Аббасидлеге дери халифле уа (артыкъсыз да Омейядла) зулмучула болгъанларын баямлагъанды.

Биринчи Аббасидле орта шейитле бла араларын иги этгендиле, къаршчы чыкъгъанла бла уа къазауат. 817-чи джылда халиф аль-Мамун (813—833) кесини кюёую, Али ар-Ридни осуй туудугъу болуб да баямлагъанды,аны ушатмагъан суннитлени да къозгъагъанды. 850—851-чи джыллада аль-Мутаваккил бир къауум табыныу джерлени да къурутханды.

Оноуда

Аббасидлени къолунда Араб халифат бютеу муслиманланы къралы болады, ислам дина а уа миллетле арасы дин болады. Аббасиды властны къолларында беш ёмюрден асламны тутхандыла . Аланы оноуда болгъан кёзюуню 4 кёзюуге юлеширге боллукъду:

• къудретлик (750—861);
• къарыусузлукъ (861—946);
• Буидлени тюблеринде (946—1075);
• Селджукланы тюблеринде (1075—1194).

IX ёмюрню башына Аббасидлени оноуларыны тюбюнде бусагъатдагъы Азияны араб къралларыны, Иранны, Шимал Африканы территориясы болгъанды. Халифатны политика аралыгъы Сириядан Иракга кёчеди. 762-чи джылда халиф Абу Джафар аль-Мансур Тигр сууну джагъасында джангы ара шахар салады — Багдад, ол шахар араб империяны эм уллу маданият аралыгъы болады, бютеу Шаркъны да эм уллу шахарларыны бириди. Аббасидле актив халда кючлеу политика бардырмагъандыла, алай а Къытайны экспансиясын, Талас сермешиуде хорлам бла тохтатхандыла (751-чи джыл); Аббасидам, араб-византия чекледе чыкъгъан ууакъ урушлада да хорлагъанлай тургъандыла. Алай болса да Аббасидлени кърал ичинде болум хаман да рахат болмагъанды; тюрлю-тюрлю миллетле джашагъан къралда тохтаусуз къозгъалыула, аякъланыула болгъанлай тургъандыла — Муканнаны Мавернахрда (776—783-чю джылла), Бабекни Азербайджанда (816—837), зинджилени Иракда (869—883-чю джылла), карматланы Бахрейн бла Арабияда (IX—X ёмюрлени ахырында) и др. IX ёмюрде, халифатны къыйырларында иеликни къолгъа джангыдан бербер, тюрк, араб тамырлы династияла алгъандыла (Аглабидле в Тунисде, Идрисидле Мароккода, Тулунидле бла Ихшидидле Мисирде, Тахиридле Хорасанда, Саманидле Мавераннахрде). Джерли эмирле Багдадха формал халда бойсуннгандыла, кертиден ала бойсунмагъан политика джюрютгендиле. Халифат чачылыу чагъына дженгил киреди. IX ёмюрню экинчи джарымындан башлаб кърал оноу джюрютуде гулямланы роллары ауур бола башлайды, акъыртын-акъыртын ала къралда бютеу оноуну къолгъа аладыла.

X ёмюрню арасына, Аббасидлени къолунда къуру Багдад шахар бла тёгереги къалады. 945-чи джылда Багдадны перс шейит шахиншахла Буидле (Бууейхидле) кючлейдиле. Халифле кърал оноудан къуру къаладыла, къолларында къуру дин бла байламлы ишле къаладыла, кърал тёлеген джаллары азлыкъ этиб,бютеу джоюмларын джабалмай башлайды. . 945—1132-чи джыллада Аббасидле къуру дин оноуну джюрютедиле; адетге кёре халиф бютеу муслиманланы башчысына саналады. 974-чи джылда халиф аль-Мути, тахтны къоюб, джашы ат-Таиге береди. 991-чи джылда ат-Таи халифни оноу джюрютгенин джаратмагъанла, къала кириб, аны тонайдыла. Буидле ат-Таини тахтдан кетерге зорлаб, Ахмад аль-Кадирге бердиредиле. Аль-Кадир, буид солтан Баха ад-дауланы къызына юйлениб, Халифатны бир кесек кючлендиреди.

1055-чи джылда, аль-Каиманы халифлик заманында, Багдадны селджукла кючлейдиле, ала шейит Буидлеча болмай, Аббасидлени сыйларын бегирек кёргендиле. Алай болса да Аббасидле къуру дин башчылыкъдан сора башха функцияланы бардыралмагъандыла. XI ёмюрню экинчи джарымында Иракны бир кесегинде, Тигр бла Евфратны ёзенлеринде Аббасидлени къраллары джангыдан къуралады, алай а къачлыла бла кюрешде ала уллу орун алалмайдыла. Селджукидлени тюшгенлеринден сора, Аббасид халифат энтда 60 джыл чакълы бирни тургъанды, ахыры монголланы чабыуулларында болады. Ахыр Багдадчы халиф Аль-Мустасимни монголла Багдадны кючлегенден сора 1258-чи джылда ёлтюредиле. Хулагу-хан халифатны дардагъан этгенинден сора, Сирия бла Мисирни мамлюк солтанлары Аббасид юйюрден сау къалгъанланы кеслерине чакъарадыла. . 1368-чи джылда Аббасидлени бу бутакълары да тюб болады.

Халифле

№	Аты арабча джазылгъаны	Джашагъан джыллары ханлыкъ этгени	Ханлыгъы
Къудретлик
1	Абуль-Аббас ас-Саффах أبو العباس عبد الله السفاح	722—754 750—754	Ибрахим б. Мухаммадны тутулгъанынданы сора, Аббасидлени къуралышларына башчылыкъ этгенди, Абу Муслим бла арасын иги эталгъанды. Эль-Куфада кесин халиф этиб баямлайды. Тахтха олтургъандан сора тёрт джылдан чечек ауруудан ёледи. Талас сермешиуде хорламдан сора, къытайлы джесирлени кючю бла къагъыт чыгъарыуну джарашдырады.
2	Абу Джафар аль-Мансур أبو جعفر المنصور	712—775 754—775	755-чи джылда, Аббасидлени халифликге келтирген Абу Муслимни ёлтюргенди. 755-чи джыл Аль-Андалусну губернатору этиб, Омейадладан сау къалгъан Абд ар-Рахманны салады, ол эсе уа 756-чы джылда Халифатдан айрылыб, Кордоба эмират къурайды. Омейядланы Иракда тирениулерин эмда Мединада къозгъалыуларын эзеди. Ата къарнашы Абдулла бла тахт дауда хорасанчыланы болушлукълары бла хайырланнганды.
3	Мухаммад аль-Махди محمد المهدى	744—785 775—785	Зиндикле бла кюрешгенди, Муканнаны къозгъалыуун теблегенди. Хариджитлени Ифрикияда 777-чи джылда аякъланыуларына къарыу эталмайды, андан сора ала Халифатдан айрылыб кеслерини Магърибде Рустамид кърал къурайдыла. 778-чи джылда визанитиячыла Гитче Азияны ичине киредиле, Тавр тауланы къатында муслиман аскерлени хорлайдыла. 780-чи джылда араб аскерле Константинополну къабакъ эшиклерине дери келедиле, император-бийче Ирина мамырлыкъ кесаматны къабыл этеди, джасакъ тёлерге борчланады.
4	Муса аль-Хади موسى الهادي	764—786 785—786	Аль-Махди ёлюрюню аллы бла, аль-Хадиге къарнашы Харун ар-Рашидге тахтны къоярын тилейди. Харун кеси разылыгъы бла аль-Хадини башчылыгъын таныйды, алай а анасы, Хайзуран, аль-Хадини ёлюр от бла ёлтюреди, тахт Харуннга кёчеди.
5	Харун ар-Рашид هارون الرشيد	764—809 786—809	Харуна ар-Рашидни ханлыкъ этген кёзюу экономика эмда маданият айныу бла белгиленеди. Эл мюлк, санагъатла, сауда айныйдыла, Багдадда университет бла китабхана къурулады. Дейлемде, Сирияды эмда Халифатны башха бёлгелеринде къозгъалыула да боладыла.
6	Мухаммад аль-Амин محمد الأمين	787—813 809—813	Кърал ишлеге уллу эс бёлмегенди, кёз ачхандан бошамайды, ол себебли халкъ да алай сюймегенди. Къарнашы аль-Мамун бла тахт ючюн даулукъ болады (тёртюнчю фитна). Багдадны аль-Мамунну аскерлери къуршалагъандан сора, аль-Амин къачханды, амма тутулуб асмакъгъа асылгъанды.
7	Абдуллах аль-Мамун عبد الله المأمون	786—833 813—833	Кърал оноугъа алимлени чакъыргъанды, Багдадда Билим Юйню къурады (Бейт аль-хикма). Мутазилитлени джаратхады, 827-чи джыл официал халда Къуранны джиберилген тюл, джаратылгъан болгъанын таныгъанды.
8	Ибрахим ибн аль-Махди إبراهيم بن المهدي	779—839 817—819	817-чи джылда багдадчыла аль-Мамун халифге къаршчы аякъланадыла, эмда Ибрахимни аль-Махдини халиф этиб баямлайдыла. 819-чу джылда, талай ай къуршалаудан сора аль-Мамун Багдадны кючлейди, Ибрахим ибн аль-Махди эсе уа къачады. 819-чу джылда Халифатдан Мавераннахр бла Хорасан айрыладыла, анда Саманидле кеслери атлы кърал къурайдыла.
9	Аль-Мутасим Биллах المعتصم بالله	794—842 833—842	Византиячылагъа къаршчы компанияны тохтатыб, Багдадха къайтады. 835-чи джылны къачында, аль-Мутасим халифатны ара шахарын Багдаддан Самаррагъа кёчюреди. Азербайджанда Бабекни аякъланыуун басады.
10	Аль-Васик Биллах الواثق بالله	811—847 842—847	Ол башчылыкъ этген заманда михна джайылыб башлайды. Багдадда, Самаррада эмда Басрада дин алимлени ичинде мутазилитлени оюмлары уллу орун ала башлайдыла. Аурууладан ёледи.
11	Аль-Мутаваккиль Алаллах المتوكل على الله	821—861 847—861	Халифни властыны кючлендирир ючюн, консерватор къауумну болушлугъун алыргъа кюрешеди. Мутазилитлени бир джары этеди, михнаны тыяды. Аны башчылыкъ этген заманында халифатны къарыу тас этиую терклешеди.
Къырыусузлукъ
12	Аль-Мунтасир Биллах المنتصر بالله	836—862 861—862	Алидле бла арасы иги болгъанды. Тамакъ ауругъандан ёлгенди, ёлюр от берилген болур.
13	I Аль-Мустаин Биллах المستعين بالله	831—866 862—866	Халифатны керти оноуун этген тюрк аскер башчыла джанындан сайланнганды. Ол заманда Табаристанда Алидле аякъланнгандыла.
14	Аль-Мутазз Биллах المعتز بالله	?—869 866—869	Аль-Мустаиннге къаршчы граждан къазауат бла хайырланыб тахтны кючлегенди. Аны ханлыкъ этген заманында къралда экономикалыкъ кризис теренлешгенди. Бютеу бёлгеле джерли бийле неда аскер башчыла бла кючленнгендиле.
15	Аль-Мухтади Биллах المهتدي بالله	?—870 869—870	Патчах арбазгъа джоюмланы терк азайтханды. 869-чу джылны ахырына тюрк командирле Мусса эмда Салых арасында уруш башланнганды.
16	Аль-Мутамид Алаллах المعتمد على الله	844—892 870—892	Къралны кюнчыгъыш эмда кюнбатыш кесекгеле бёлгенди. Кюнбатыш кесегини эмири этиб кесини джашы -Джафарны салгъанды, кюнчыгъыш кесекге уа къарнашы — аль-Муваффакны, ол бир кесекден халифатны керти иеси болады.
17	Аль-Мутадид Биллах المعتضد بالله	857—902 892—902	Батыр эмда тири халиф болгъанды. Хариджитлени Месопатамияда басдырады, Мисирни да Халифатха къайтарады.
18	Аль-Муктафи Биллах المكتفي بالله	876-908 902—908	Джетишимли багдадчы халифатланы ахыргъысына саналады. Тахтын бегитгенди, Мисирни ахыры бла бойсундургъанды, алай а аны кёзюуюнде карматла кюч аладыла.
19	Аль-Муктадир Биллах المقتدر بالله	895—932 908—929, 929—932	Аны заманында Халифат дайым оюлуб башлайды. Шимал Африка, Мисир эмда Мосул айрыладыла, карматла эсе башларын андан да бек кёлтюредиле.
20	Шаблон:Ы عبد الله بن المعتز	861—908 908	902-чи джыл патчах арбазны къоюб кетеди, алай а аль-Муктафны ёлюмюнден сора, къатышда, тахт ючюн кюрешге къатышады, бир кюннге (908-чи джылны 17-чи декабрында) халифт тахтны кючлейди. Алай а эндиги кюн къаланы мыртазакълары джанындан тайдырылады эмда талай кюнден асылады.
21	Аль-Кахир Биллах لقاهر بالله	899—950 929, 932—934	932-чи джылда аль-Муктадирни ёлтюргенлеринден сора, аны ёлтюргенле джашыны дертинден къоркъуб, тахтха аль-Кахирни олтуртадыла. Ол эсе уа эрлай террор компанияны башлайды. Джууукъ заманда джангыдан таша тиллешиб, аны да тахтдан кетерирге кюрешедиле, кеси разылыгъы бла кетерге унамагъанында, сокъур этиб, 11 джылгъа тюрмеге атадыла.
22	Ар-Ради Биллах الراضي بالله	907—940 934—940	Халифатда керти оноу этген везир Ибн Раик болады. Ар-Ради ахыргъы «керти» халифге саналгъанды, ол халифге джораланнган дин борчланы кертиден тындыргъанды. Алай болса да халифат, аны заманында да оюлууун тохтатмагъанды: Шимал Афирка, Сирия, Месопатамия айрыладыла, Арабияда эсе уа карматла бла джерли бачамала башчылыкъ этедиле.
23	Аль-Муттаки Лиллах المتقي لله	908—968 940—944	Кърал ишледе аскер башчыланы айтханларындан чыкъмагъанды. Аны ханлыкъ этген кёзюуюнде византиячыла Нибиннге дери джетедиле, Васитеде да къозгъалыу болады.
24	Аль-Мустакфи Биллах I المستكفي بالله	905—949 944—946	Аны ханлыкъ заманында, Багдадха Буид Ахмад ибн Бувайхны аскерлери чабадыла. Аль-Мустакфи кесине Буидлени джууукъ алады, ала кючленедиле, кёб тюрмей къралны хазнасын да къолларына аладыла. 976-чы джылда Ахмад ибн Бувайх халифни сокъур этеди эмда тахтдан тюшюреди. Византиячыланы чабыууллары тохтамайдыла.
Буидлени тюблеринде
25	Аль-Мути Лиллах المطيع لله	914—974 946—974	Халиф аль-Мути аннга къалгъан талай мюлк джерледен келген хайыр бла джашау этерге кюрешгенди. 974-чю джылда санлары къурушады, кеси разылыгъы бла тахтдан кетеди, джашы ат-Таи халиф болады.
26	Ат-Таи Лиллах الطائع لله	932—1003 974—991	Атасы кибик, ат-Таи да джарлы джашагъанды. Шейит солтанланы бюсюреусюзлюклерини сынаб тургъанды. 991-чи джылда Буидле ат-Таини тахтдан тайдырыб, аны орнуна аль-Муттакини джашы аль-Кадирни саладыла.
27	Аль-Кадир Биллах القادر بالله	947—1031 992—1031	Аль-Кадир джумушакъ, динин тутхан адам болгъанды. Баха ад-даулыны къызын алыб, халифатны эртдеги джылтырагъанын бир кесекге къайтаргъанды.
28	Аль-Каим Биамриллах I القائم بأمر الله	1001—1075 1031—1075	Аль-Каимни заманында, Иракны сёлджук тюркле кючлейдиле. Селджукла суннитле болгъанлары себебли, халифлени тургъан болумлары иги болады. Алай болса да кърал оноу селджук султанла халифге бермейдиле. 1058-чи джылда селжук къралны башчысы I Тогърулгъа, солтан титулгъа инвеститура береди. Селджукла халифлеге рахат эмда тоюмлу джашау этерче амалла бередиле.
Селджукланы тюблеринде
29	Аль-Муктади Биамриллах المقتدى بأمر الله	1056—1094 1075-1094	Намыслы эмда динли адам болгъанды. 1087-чи джылда селджук солтан Мелик-шахны къызын алады, алай а ол эки джылдан ауушады. Аны ханлыгъыны заманында, селжукла, Византия араблыладан сыйыргъан Антиохияны ызына алады.
30	Аль-Мустазхир Биллах المستظهر بالله	1078—1118 1094—1118	Окъуулу эмда адил адам болгъанды. Назмула джазгъанды, халкъдан адамланы тарыгъыуларына тынгылаучу болгъанды. Аны кёзюуюнде Багдадда рахатлыкъ эмда эсенлик болгъанды, алай а муслиман дунияны кюнбатышында Къачлы джортууулла башланадыла.
31	Аль-Мустаршид Биллах المسترشد بالله	1092—1135 1118—1135	1125-чи джылда аль-Мустаршид бла селджук солтан Масуд арасында сауутлу сермешиуле боладыла, ахырында халиф хорланады, джесир тюшюб, Хамананны тузакъ къалаларыны бирине олтуртулады. Хашшашинле (Ассасинле) ёлтюредиле. Ол джыл огъунакъ, Карахиданла Орта Азиягъа чабадыла, аны эсебинде, 1127-чи джылда Селджукланы къралы чачылады. Аббасиле Зангидлени ышыкъларына бугъадыла, кеслеринде уа къуру дин джанындан башчылыкъ къалады.
32	Ар-Рашид Биллах الراشد بالله	1109—1138 1135—1136	Тахтха олтургъанындан сора, селджук солтан Масуд, джаш халифден 4000 минг динар даулайды, атасы джесирге тюшгенинде борчланнган ачхады деб. Халиф ар-Рашид ол ачханы берирге унамайды, эмда Мосулну эмири Имадуддин Зангини болушлугъун тилейди. Ол заманда Багдадха Сельджукид Дауд келеди эмда аны ар-Рашид солтан этиб баямлайды. Аны бла Масуд бла халифни аралары аман болады, Масуд уллу аскери бла Багдадха киреди. Халиф кеси Амдуддин Занги бла Мосулгъа къачадыла.
33	Шаблон:Ы المقتفي لأمر الله	1096—1160 1136—1160	1139-чу джыл кесине осуйлукъ болуб джашы Юсуф аль-Мустанджидни баямлайды. Фатимид халиф аз-Захир Биллахны ёлтюрюуюнден сора (1146 дж.) Нуруддин Зангини, Фатмидлеге чабаргъа чакъырады, алай ол къачлыла бла къазауатдан бошамайды.
34	Аль-Мустанджид Биллах I المستنجد بالله	1124—1170 1160—1170	Адил эмда окъуулу адам болгъанды. Назмула джазгъанды эмда илмуланы юреннгенди, аланы ичинде астрономияны сюеди. Аны ханлыгъыны заманында бергилени (налогланы) азайтханды. Сирия бла Мисирде къачлыла бла муслиманланы арасында ауур сермешиуле болгъандыла.
35	Шаблон:Ы المستضئ بأمر الله	1142—1180 1170—1180	Къралны оноуун джюрютюр ючюн, керти аскер кючю болмагъанды. Зангидлени къраллары оюлуб Айюбидлени солтанатлары къуралгъандан сора, ахыргъыланы джакъларына киреди, формал халда халифлигин джюрютгенди. Бергилени азайтханды, кёб межгит, школ ишлегенди.
36	Ан-Насир Лидиниллах الناصر لدين الله	1158—1225 1180—1225	Селджукла эмда хорезмшахла бла къазауат этгенди.
37	Аз-Захир Биамриллах الظاهر بأمر الله	1176—1226 1225—1226	Бергилени азайтыб, кючлю аскер къургъанды.
38	Аль-Мустансир Биллах المستنصر بالله	1192—1242 1226—1242	Багдадда Мустансирия мезиртени ачханды. Монголланы Багдаддха чабыуулларын тохтатханды.
39	Аль-Мустасим Биллах المستعصم بالله	1213—1258 1242—1258	Айюбид солтанатны 1251-чи джылда джокъ болуу бла Мамлюк солтанатны джагъына бойсунады. Хулагуну халифатха джортууулу болгъан заманда, аль-Мустасим монголлагъа аманланы айтыб тургъан болмаса джукъ этмегенди. 1258-чи джылда Багдадны монголла кючлейдиле, аль-Мустасимни уа асадыла.

Каирчи халифле

Мамлюк солтанат 1279-чу джылгъа

1258-чи джыда монголла Багдадны дармагъан этиб, аль-Мустасим халифни асхандан сора, суннит муслиманла дин башчысыз къаладыла. Ол себебден, 1261-чи джыл мисир солтан I Бейбарс халиф этиб аль-Мустансирни баямлайды Тахтха олтуртулгъандан сора талай кюнден II аль-Мустансир Месопотамиягъа киреди, алай а Багдадха 40 килолометр къалыб, монгол аскерле араб аскерни чачыу-къучуу этедиле, халифни да ёлтюредиле. Андан сора Бейбарс, багдадчы халиф аль-Мустаршидни узакъ джууугъу болгъан I Аль-Хакимни тахтха олтуртады. Аль-Хакимни туудукълары, халиф титулну эки ёмюр бла джарымны джюртгендиле, XVI ёмюрде Мисирни Османла кючлегинчи.

Аллай уллу ат болгъанлыкъгъа, халиф титул иесине уллу хакъ бермегенди. Кърал оноу солтанны къолунда болгъанды, халифле уа дин церемонияланы бардырыу бла чекленнгендиле. Ахыргъы халиф III аль-Мутаваккилни тюрклюле Дабикада сермешиуде джесирлегендиле, I Селимни ёлюмюнден сора уа ол Каирге къайтханды, эмда 1543-чю джылдгъа дери халифге саналгъанды III аль-Мутаваккилни ёлюмюнден сора, тюрклюле аны орнуна халиф сайларгъа эркинлик бермейдиле. Бир къауум билгилеге кёре, Мутаваккиль Халифатха хакъларын I Селимге кеси бергенди.

№	Аты арабча джазыгъаны	Джашагъан джыллары ханлыкъ этгени	Эсгертиу
Бахритлени тюблеринде
1	II аль-Мустансир Биллах المستنصر بالله الثاني	?—1261 1261	Бейбарс тахтха олтуртхан биринчи халиф.
2	Аль-Хаким Биамриллах I الحاكم بأمر الله الأول	?—1302 1262—1302	Бейбарс салгъан халифледен экинчиси. I аль-Хакимни туудукълары Мисирни Осман империя кючлегинчи халиф тутулну джюрютгендиле (1517).
3	Аль-Мустакфи Биллах II المستكفي بالله الثاني	1285—1340 1302—1340
4	аль-Васик Биллах I	1340—1341
5	Аль-Хаким Биамриллах II	1341—1352
6	аль-Мутадид Биллах I	1352—1362
7	Аль-Мутаваккиль Алаллах I	1362—1377, 1377—1383, 1389—1406
8	аль-Мустасим Биллах II	1377—1389
9	аль-Васик Биллах II	1386—1387
Бурджитлени тюбюнде
10	аль-Мустаин Биллах II	1406—1414
11	аль-Мутадид Биллах II	1414—1441
12	Аль-Мустакфи Биллах III	1441—1451
13	аль-Каим Биамриллах II	1451—1455
14	аль-Мустанджид Биллах II	1455—1479
15	Аль-Мутаваккиль Алаллах II	1479—1497
16	Аль-Мустамсик Биллах	1497—1508, 1516—1517
17	Аль-Мутаваккиль Алаллах III	1508—1516, 1517—1543

Литература

• Рыжов К.В. Аббасиды (Б) // Все монархи мира. Мусульманский Восток VII-XV вв. — М.: Вече, 2004. — 544 с.: ил б.(орус.)
• Рыжов К.В. Аббасиды (К) // Все монархи мира. Мусульманский Восток VII-XV вв. — М.: Вече, 2004. — 544 с.: ил б.(орус.)