Проза

Проза чыгъармалада текст ритмика къауумлагъа юлешинмейди, айтымла бири-бирини ызындан барадыла

Проза (лат. prosa, prorsa — тюз, ачыкъ) — ритмика къауумлагъа — назмулагъа юлешинмеген, аууз неда джазма сёздю.

Эм аллындан буруннгну грек литературада суратлау сёзню къайсысына да поэзия дегендиле. Алай а грек культурада суратлау деген ангылам таймаздан ритмика бла байламлы болгъанды, ол себебден чыгъармаланы асламысы назму шекилли болгъанды. Кечирек ритмика сёзге назму деб, ритмикасыз сёзге къаршчы салгъандыла. Буруннгу римчиле, грек культураны андан ары бардыргъанлагъа саналадыла, ала ритмикасыз сёзге проза деб башлагъандыла. Квинтелианда «oratio prosa», Сенекада  уа — «prosa» деген сёз тюбейди, эмда эркин, ритмика къайтарыула бла байланмагъан, сёзню белгилегенди.

Ачыкъча кёрюнсе да, проза бла поэзияны бир-биринден айыргъан алай тынч тюлдю. Ритми болмагъан, алай а тизгинлеге юлешиннген, эмда назмугъа саналгъан чыгъармала боладыла, неда тамам терсине рифма бла эмда ритм бла джазылгъан алай а прозагъа саналгъан чыгъармала боладыла (Поэзиялыкъ проза).

Тарихи

Буруннгу Грецияда поэзия бла бирге суратлау проза да болгъанды: мифле, айтыула, таурухла, комедияла. Бу жанрла поэзиялыкъ жанрлача кёрюлмегендиле, нек десенг — буруннгу греклилеге миф суратлау чыгъарма тюл, дин чыгъарма болгъанды, айтыу — тарихни ачыкълагъанды, таурух — турмушну кёргюзгенди, комедия эсе уа асыры сыйысызгъа саналгъанды. Суратлау болмагъан прозагъа ораторлукъ, политикалыкъ кечирек илму чыгъармала да саналгъандыла. Алай бла антика дунияда, Буруннгу Римде, кечирек а уа орта ёмюрдеги Европада проза арт орунда болгъанды. Мийик суратлау поэзияча болмай, проза не турмуш неда публицистикалыкъ адабият болгъанды.

Орта ёмюрлени арасына болум бираз тюрлене башлагъанды. Антика, кечирек а уа феодализмни чачылыуу бла поэма, трагедия, ода да акъыртын чачыла барадыла. Сатыу-алыучу буржуазияны айныуу бла, эмда аны культуралыкъ эмда идеялыкъ ёсюую бла уллу шахарланы культураларыны тамалында прозалыкъ жанрла айныб башлайдыла. Повесть, новелла къуралады, аны ызындан кёб да турмай роман жанр болуб чыгъады. Феодализм бла къул тутуу кёзюулени баш жанры болгъан эски поэзиялыкъ жанрла кеслерини магъаналарын тас эте башлайдыла, алай а адабиятдан тас болмайдыла. Аллында буржуазиялыкъ стилледе, артдан а уа капиталист джамагъатны бютеу адабиятында баш орун проза алады. Суратлау проза аллында поэзия бла бир дараджагъа чыгъады, кечирек, капитализмны джашнагъан кёзюуюнде, биринчи орунну огъунакъ алады. XIX ёмюрге прозачыла, новеллачыла, романчыла суратлау адабиятда эм белгили джазыучула боладыла.

Прозадагъы адабият жанрла

Жанр ангылам чыгъарманы шекилин тюл, ичин айгъакъласа да, жанрланы асламысы не поэзиялыкъ джазылыугъа (поэмала, пьесала) неда прозагъа тартадыла (романла, повестле). Быллай юлешиуню хар чыгъармагъа да келишдириб барыргъа джарамайды, чыгъарма жанрына келишмеген шекилде джазылгъан кёб тюрлю юлгю барды.

Прозада джазылгъан адабият жанрлагъа 7 тюрлю кириученди, алай а саны тюрленирге боллукъду:

• Роман — къыйын эмда айныгъан сюжети бла уллу ёлчемли хапарлаучу чыгъармады.
• Повесть — эпикалыкъ поэзияны бир тюрлюсюдю, романнга джууукълашады, алай а романча турмушну кенг кёргюзмейди, эмда суратлагъан заманы романдача узун болмайды.
• Новелла — гитче адабият хапарлаучу жанрды, хапар бла келишеди (бир-бирле аланы бир жанргъа санайдыла), алай а хапардан гензиси бла, тарихи бла эмда структурасы бла айрыды.
• Эпопея — шекили бла тамамлы эпикалыкъ чыгъармады, халкъны проблемаларын ачыучанды.
• Хапар — суратлау адабиятны гитче жанрлыкъ формасыды, кёргюзген турмушну ёлчеми бла уллу болмайды.
• Эссе — эркин композициялы эмда гитче ёлчемли прозалыкъ чыгъармады, энчи оюмланы, къарамланы ачыкълайды, тамамлыгъы болмайды.
• Биография — кимни болса да джашаууну эмда ишлеу джолуну тарихи кёргюзюлген чыгъармады.

Дагъыда къарагъыз

• Поэзиялыкъ проза
• Адабият
• Поэзия