Proza

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Proza, traditioneel gezeen Epiek en dèksgebruik meh foutief literatuur (umtot literatuur väöl mie is es proza allein) is 'n vorm vaan literatuur die bekènd steit es 't genre dat ziech verhaolend oetdrök (in tegedeil bis poëzie, dat ziech emotioneel oetdrök) en daomèt ouch kin weure besjreve es verhaolende literatuur.

Status vaan proza in de wereld

In 't groetse deil vaan de mondiaol historie waor poëzie de poppelairste literaire struiming. Roontelum de Renaissance is die positie in Europa laankzaom euvergenomme door de proza, boenao 't later ouch 't geval woort bij de verwesterste (ex-)kolonies vaan Europa. Allewijl zuut me evels weer proza laankzaom in populariteit aofzakke (de verkaop van romans is historisch lieg in de EU en VS), dewijl poëzie, veural daankzij rap, weer ummertouw mie prestige krijg.

De structuur achter proza

Allewel epische literatuur gans väöl vaan mekaar kin versjèlle, gief 't toch 'n bepaolde structuur boe proza noets vaan aofwiek. Dat geld veur elk periood oet literair historie en oet eder literair wèrk vaan welke regio ter wereld daan ouch. Es me die structuur neet d'r in kin vinde, kin me d'r vaan oet gaon tot hei gein spraoke is vaan proza.

Opbouw vaan 'n episch verhaol

In de modern, westerse wereld gebruik me versjèllende terme um de opbouw vaan e verhaol te besjrieve. Zoe kin me e verhaol samevatte op de meneer wie de auteur 't heet gemeind: sujet of plot (respectievelek Amerikaans-Britse benaoming en Europese benaoming). Ouch kin me e verhaol samevatte op de chronologische meneer: story of fabel; get wat 'ne sjrieve bekans noets oetziech zelf deit. 'n Aander belaangrijk aspek is wie 't verhaol begint. Daoveur oondersjeijt me drei aspekte:

• ab ovo (Latien: vaan 't äöf): vaanaof 't begin vaan de fabel of story, dus chronologische begin, vertèlle
• in medias res (in middel vaan gebäörtenis): urges in 't middel vaan de fabel beginne mèt 't plot
• post rem (trök vaanoet 't ind): bij 't ind vaan de fabel beginne mèt 't plot

't Ind weurt ouch mèt belang besjreve in de Europese proza-analyse. Zoe gief 't twie versjèllende hoofindes en dao boete nog get subversjille.

• e geslote ind: D'n autäör roond de verhaollijn(e) aof. Dit kin weer door drei versjèllende touw indes, die natuurlek ouch combineerd kinne weure.
  • e Happy End (Ingels veur gelökkeg ind)
  • 'n Verrassende wènding
  • e Cyclisch ind ('t Ind is, letterlek daan wel symbolisch, 'n verwiezing nao 't begin)
• 'n Ope ind: D'n autäör roond de verhaollijn(e) neet aof. Lezers blieve oonbegrepe achter.

Dit meint dös tot 't geslote ind neet es geslote hoof te veule veur eine vaan de personages. De lezer mot in eder geval begriepe boerum d'r 'n ind is. 't Gief 'n reije achter 't ind. Bij 'n ope ind is dat neet 't geval. 't Fenomeen vaan 't ope ind is daan ouch gaaroet neet zoe populair es 't geslote ind.

Personages

't Gief versjèllende verdeilinge bij personages. De ierste stap besteit oet twie categorieë.

• round character, 't gief dimensie bij 't personage, 't gief deepgaank en 't gief ouch 'n oontwikkeling door 't verhaol heer
• flat character, 't gief bekans gein dimensie of deepgaank bij 't personage en d'r is aamper spraoke vaan 'n oontwikkeling

Bovedien zien ze:

• protagonis, d'n held, d'n hoofpersonaasj
• antagonis, d'n tegespeuler

De personages höbbe daoneve: oeterlek, gedraag en innerlek.

't Is oetindelek ouch vaan belaank um 't perspectief vaan de eigesjappe vaan de personaasj serieus te numme

Tied

De tied is get hendeg belaangrieks in de proza. Evels is 't neet altied klaor wat weurt gemeind mèt tied. In e verhaol kin tied hiel väöl meine. In 't algemein sprik me euver zès versjillende diffenities vaan tied in de epiek.

• historische tied - In welke tied späölt 't verhaol ziech aof? Soms kump me 'n hiele specifieke datum of zelfs tiedstip tege in 't verhaol. Soms zien d'r inkel aonwiezinge in 't book die zègke in wat veur tied 't (oongeveer) aofspäölt. Es me beveurbeeld e book lees euver 'ne zwarte slaaf in Amerika lees, wit me tot de historische tied in eder geval vaan veur de Amerikaanse rivvelutie is.
• lees tied of vertèltied - Wie laank däört 't verhaol letterlek: wie laank deit me d'r euver um 't book te leze?
• vertèlde tied - Wie laank is de periode vaan tied boe 't verhaol ziech in aofspäölt? Sommege verhaole gaon mer euver vief menuut oet 't leve vaan iemes. De Biebel, 't besverkochde book in historie, heet evels 'n vertèlde tied vaan iewe of zelfs milennia (dao valt euver te twiste): vaanaof 't begin vaan de creatie vaan de wereld bis oongeveer 32 nao Christus.
• chronologie - In welke volgorde is 't verhaol gesjreve?
  • chronologisch - 't Verhaol weurt op de zjuste volgorde vertèld, vaan a nao b, vaan b nao c
  • neet-chronologisch - 't Verhaol weurt neet op de wèrkeleke volgorde vertèld, b kin vaan a gaon, nao c: allewijl en verleij weure door mekaar gegoeid
  • flash - 'n Sprong in de chronologie. Dit gebäörd dös allein in neet-chronologische verhaole. 't Gief hei weer twie tiepe.
    • flash-back - 'n Sprong trök in de tied
    • flash-forward - 'n Sprong veuroet in de tied
• continuïteit - Gief 't oonderbrekinge en/of spronge in de tied? Dèks gaon chronologie en continuïteit hand in hand. Meh dat hooef neet per se.
  • continu - 't Gief gein oonderbreking in de vertèlde tied en d'r weurt niks euvergeslage. In e kort verhaol is dit nog meugelek. In e laank verhaol weurt dit al hendeg meuilek. 't Is daan zoe good es oonmeugelek veur d'n autäör um nog continu te sjrieve: me moot bekans ummertouw get euverslaon.
  • discontinu - 't Gief oonderbrekinge in de vertèlde tied en d'r weure dinger euvergeslage. Dit is zoe good es ummertouw 't geval. Wat neet belaangriek is, weurt euvergeslage. De lezer weit euver bepaolde mominte sömpelweeg niks.

Ruimde

Ruimde heet ouch 'n gans belaangriek rol in de proza. Ruimde mot me zoe ruim meugelek definiëre: vaan 't geograofisch gebeed (Berlien, de Alpe, Limbörg) bis de mies kleine details, wie de objekte in de kamer. 't Gief twie hoofcategorieje in 't aspek ruimde, boe ziech weer aander terme aon betaome.

• speulruimde - de ruimde is es 't woere e decor en mie neet. Me zaw bekans kinne zègke tot 't zjus zoe goed urges aanders had kinne aofspeul, mer dat is mesjiens get te euverdreve. 'n Functie in 't verhaol heet de speulruimde evels neet.
• belangeruimde - 't tegeneuvergestèlde vaan 'n speulruimde. De belangruimde zeet 't al es woord: 't is vaan belang. 't Betaomp ziech bis de functies vaan 't verhaol. Dat kinne versjèllende functies zien;
  • psycholozjische ruimde - de ruimde bevèsteg of verstèrk get
  • symbolische ruimde - 't gief 'n symbolisch parallel tösse de ruimde en de oontwikkeling of handeling vaan d'n hoofpersonaasj

Perspectief

't Perspectief is mesjiens wel ein vaan de belaangriekste aspekte vaan 't verhaol. 't Weurt ouch wel 't woernömmingspunt genump. In Europa weurt de benaoming perspectief (la perspective, das Perspektief, het perspectief, enzoewijer) geprefereerd bove 't toch ummertouw poppelairder weurende Brits-Amerikaanse point of view. Me kin d'r veur keze 't perspectief in twie groete categorië grófweeg verdeile:

• 't Personaol perspectief - v'r zien 't verhaol door de aoge vaan d'n hoofpersonaasj, meistens aongegeve door heer of zie of door iech. Dit is evels neet door aoge vaan de sjriever, de natuurlek väöl mie weit es de personaasj. V'r volge de verhaollijn daankzij de gedechdes vaan d'n hoofpersonaasj
• 't Auctoriaol perspectief - ouch wel 't alweitende perspectief genump. Dit geit vaanoet de aoge vaan d'n autäör. Dee zit natuurlek neet in 't verhaol, meh loert vaanaof 'n aofstand mèt. Aw beuk, mèt aajd weurt veur de wereldoorloge gemeind, beginne dèks mèt 'n bepaolde openingszin die 't wel hiel klaor maak tot 't euver e auctoriaol perspectief geit. Me mot daan dinke in de trant vaan: Iech gaon uuch e verhäölselke vertèlle euver 'ne jong oet Zitterd, genaomp Sjef. Heer heet miech get dinger mètgemaak dit jaor! Allewijl weure zoen zinne aamper gebruik door 't gebrek vaan spanning, behaave es 't mesjiens cynisch gemeind is, verwiezenterend nao de aw proza. 'n Auctoriaol perspectief beteikent euvereges neet ummertouw letterlek tot heer "alles weit".

't Gief ouch 'n gedetailleerdere perspectieve bepaoling. Die maak evels de vörege neet euverbojeg, umtot ze alletwie vaan belang zien.

• Iech-perspectief - 't Verhaol weurt vertèld vaan oet de iech-persoen. Dat kin d'n hoofpersonaasj zien, meh dat kin ouch de sjriever zien.
  • Auctoriaole of alweitende iech - De iech-persoen is de sjriever, dee vaan 'nen aofstand mètkiek en alles weit. Veurbeild: Kiek euze Sjef noe. Heer löp meh door Zitterd. Iech höb gein idee wat 'r dao deit. Opins gebäört d'r get. 't Is vaan belang tot de sjriever neet zelf in de verhaol veurkump es personaasj.
  • Vertèllende iech - De iech-persoen is d'n hoofpersonaasj (personaol perspectief) en vertèlt trök euver e gebäörtenis dat 't verhaol vörmp. Veurbeild: e Jaor geleije leep iech door Zitterd, wie 't gebäörde.
  • Belevende iech - De ieh-persoen is ouch hei d'n hoofpersonaasj (personaol perspectief) en is op 't momint vaan de verhaollijn zelf. Heer vertèld wat 'r gebäört, wat 'r dink, wat 'r veult. Veurbeild: Iech laop door Zitterd. Opins gebeurt d'r get.
• Heer/Zie-perspectief - 't Perspectief is vaanoet heer ('r) of zie (ze).
  • Verhöld iech-perspectief - 't Perspectief weurt oetsluitend vaanoet de heer of zie vertèld, boedoor v'r eigelek gewoen te make höbbe mèt 'n personaole iech. Veurbeild: e Jaor geleije leep heer door Zitterd, wie 't gebäörde: dit is zoe good es dezelfde zin es bij de vertèllende iech, allein is noe iech veranderd in heer.
  • Alweitende vertèller - Neet te verwarre mèt 't ierder opgenomme alweitend iech-perspectief. Dizze sjriever wit alles vaan 't personaasj en weit ouch wat d'r geit gebäöre. Veurbeild: V'r kinne inmiddels Sjef, dee jong oet Zitterd. 't Mot klaor zien wat d'r persies gebäörde dee kier, wie heer in Zitterd leep. Heer leep dao dös en (...).
  • Miervawweg personaol perspectief - 't Geit hei um e verhaol boe neet allein weurt gewisseld vaan versjillende persoene (want dat kin de alweitende vertèller ouch doen, meh 't gief hei zelfs versjillende perspectieve die opins weure verwisseld. Veurbeild: 't Gief in e verhaol twie personages: Sjef en Jan. Iers weurt d'r vertèld wat d'r mèt Sjef gebäörd es 'r door Zitterd löp. Daan sprink 't perspectief nao Jan, dee vaanoet 'n aofstand touloert. Meistens gaon dees spronge euvereges neet zoe snel achterein. Dèks kump iers 't eine perspectief laank aon bod bis 't aander aonvaank. 't Is evels neet nudeg tot de lui mekaar kinne, mekaar urges oonbewös tegekomme of zelfs mer in dezelfde ruimde zien.

't Gief inkele verhaole in de Europese literaire historie die vaanoet de veer-vorm, zie-vorm of zelfs diech-vorm zien gesjreve. Dit zien evels groete oetzoonderinge boe me bij 't analysere neet vaan te veure rekening mèt hilt.

e Dèks veurkommend aspek in proza um 't perspectief te verstèrke is de monologue intérieure. De monologue intérieure is 't besjrieve vaan de gedachtestroom vaan 't hoofpersonaasj. De sjriever perbeerd daan zoe realistisch meugelek de wèrkeleke meneer vaan dinke bij 'ne mins op te sjrieve. Dit deit heer door oonder aandere de väöl interpunctie te gebruke en taomelek snel vaan a nao b nao z trök nao b te gaan, enzoewijer. Soms is e bepaold momint opins besjreve in de monologue intérieure, umtot 't mie stèrkde geef aon 't verhaol. Soms is evels de gaanse epiek gesjreve in de monologue intérieure. De monologue intérieure weurt allewijl dèks op 't Ingels gesjreve, es stream of consciousness. 't Versjijnsel vaan de monologue intérieure woort pas geïntroduceerd in de vreuge 19e iew. Dit kump dèks es 'n verassing aon bij lezers, umtot 't bekans nimmie is weg te deenke oet de modern literatuur. 'n Veurbeild vaan 'n monologue intérieure: Iech leep, iech leep heller, iech wis neet boerum iech leep, meh iech leep. En iech wilde laope. 't Waor neet 't feit tot 't gebäörde. Meh tot 't oetgerekend miech gebäörde. In Zitterd. In nota bene Zitterd. De monologue intérieure of stream of consciousness hoof neet per se in de iech-vorm gesjreve te zien.

Thema

't Belaangriekste aspek, en veur de meiste verhaole ouch 't aspek dat de bewegingsreij veur de sjriever is gewees, is 't thema. 't Thema is neet 't oonderwerp vaan 't verhaol meh de gedachde dao achter. Daomèt is 't in aander wäörd de abstractie achter e concreet verhaol, datgeen wat 't centraol perbleem in de verhaollijn laot zien. 't Betaomp ziech daoneve euver de gaans teks, neet meh ei gedeilte.

'n Thema bassiert ziech op veer dinger:

• 't Thema is min of mie de abstracte gedachte achter 't verhaol; 't centraol perbleem: boe 't verhaol daodwèrkelek euver geit.
• 't Thema besleit de gans teks, neet meh ei gedeilte
• 't Thema is neet te vaag (zoe is leefde daomèt meistens te vaag es thema, behaave es 't wèrkelek euver de vraog 'Wat meint leefde?' geit)
• 't Thema is gebojd op motieve

't Gief drei versjillende motieve boe e thema op kin steune:

• Structureel motieve - De structurele motieve zien de mies veurkommende motieve. 't Zien 'n reeks gebäörtenisse die dezelfde thematiek höbbe. Veurbeild: Iech leep door Zitterd. Iech haw vaan laope. Stil staon is niks veur miech. 't Maak miech oonrösteg.", later in 't verhaol bliek tot Sjef bij Vleegveld Mestreech-Aoke wèrk. Heer hilt vaan de vleegmesjienes, die altied opzoek gaon nao get nuits. Wat meint dit? Is Sjef op de vlöch? Veur wat daan?
• Literair-historische motieve - De literair-historische motieve zien verwiezinge nao aander literaire wèrke, die de lezer, mèt behölp vaan dees kennis, 't thema vaan dat literair wèrk kin linke mèt 't versjijnsel ('t literair-historisch motief) dat weurt besjreve. Veurbeild: Iech leep langs de pastoer vaan Zitterd, dee zjus aon 't Genesis begos. Noach: 't sjoenste verhaol vaan de Biebel, es g'r miech vraog. Meh iech kos neet blieve. Iech leep wijer. Boerum weit iech neet. Later in 't steit d'r dit: Iech leep wijer. En toen gebäorde 't. Iech botste tegen iemes op. Iech vroog wat ziene naom is. Yunus, waor ziene naom. Allein mèt de gevraogde literaire kennis kin me daan 'n motief herkènne. Hei weurt gesproke euver Genesis, 't verhaol vaan Noach um persies te zien. Dit verhaol steit bekind um de zondvloed die d'r in veurkump. Later kump 'r iemes in veur dee Yunus heet. Yunus is 'n pasaasj oet de Koran dat ouch euver 'n zoondvloed geit. Heidoor kin me ziech aofvraoge: Is dat boe Sjef veur op de vlöch is? Veur 'n zoondvloed? 't Ind? Is heer bang veur de doed?
• Leidmotieve - Dees motieve zien neet abstracte aspekte in 't verhaol meh get wat zoe dèks weurt herhaol tot de lezer 't bekans kin veurspèlle. 't Zaw beveurbeeld kinne zien dat Sjef in 't verhaol konstant herhaold: "Miene naom is Sjef" en 't zoeväöl meugelek wèl zègke bij nui oontmottinge mèt lui. Dat zaw kinne meine tot Sjef ziechzelf constant mot veurnumme tot heer besteit. Mer mesjiens meint 't ouch wel tot heer väöl belang heet aon zekerheid.

Op de motieve weurt door de lezer 't thema geconcludierd. Of aandersum: vaanoet 't thema geit de sjriever motieve plaotse in zien verhaol. 't Thema en zien motieve zien in eder geval oonlosmakelek mèt mekaar verboonde.

De motieve vaan 't veurbeildverhaol zaw kinne zien:

• Op de vlöch zien
• De doed
• De vraog um zekerheid

't Thema vaan 't veurbeildverhaol zaw kinne zien:

• De angs veur 't oondudeleke

De drei hoofgenres vaan de literatuur

In de literaire treditie vaan Europa, betaomp me drei hoofgenres bis de literair könsvorm.

• Epiek: proza, veural gebruik in romans (meh allewijl ouch väöl in tiedsjrifte)
• Lyriek: poëzie, veural gebruik in gediechte (meh allewijl, väöl mie es vreuger, ouch in meziek; veural rap)
• Dramatiek: drama, veural gebruik es scripts in toneel: de literatuur die gemeind is um oetgesproke te weure (meh allewijl eigenlek ummertouw väöl mie in film)