Qabusnama

Qabusnama parsı-tájik tilinde jazılǵan Shıǵıstıń ullı didaktikalıq shıǵarmalarınan esaplanıp, XI ásirde xatqa túsken. Kitaptıń avtorı Unsurul-Maomiy Qáyqawıs Kaspiy teńizinin túslik jaǵalarında jasawshı qabilalardan bolıp, ilimdi tereń iyelegen óz zamanınıń belgili patshalarınan boldı. Ol mámleketti ilim tiykarında basqarıwdı qálegen, adamlar arasındaǵı qarım-qatnas, ádep-ikramlılıqqa úlken máni beretuǵın adam edi. Sonıń ushın da ol turmıstan alǵan óz tájiriybelerin balasına da úyretiwdi maqul kórgen. Sol tiykarda óz balasına wásiyatnama tiykarında bir kitap jazıp qaldırıwdı maqset etken. Biraq. bul kitaptı tek bir patshanıń óz balasına jazǵan wásiyatnaması sıpatında qarap bolmaydı. Sebebi kitap Orta ásirdegi estetikadıq taliymatlardı tolıq óz ishine alǵan.

"Qabusnama" 1082-1083-jıllar arasında jazılǵan. Bul dáwirde Qáyqawıs 63 jasqa shıqqan bolıp: "Perzentim, men qartaydım. Qartayǵan adamnın, turmıs tájiriybeleri mol boladı. Sonın ushın da saǵan estelikke bir kitap jazıp qaldırıwdı maqset ettim" dep aytadı.

Sonıń ala bul kitap úlken dańqqa iye bolıp dúnyanıń kóp ǵana tillerine awdarıldı. Qállibek İsmayılov awdarmasındaǵı "Qabusnama" 1987, 1991-jıllarda eki mártebe qaraqalpaq tilinde baspadan shıqtı.

Bul kitap negizinen didaktikalıq tiykarda jazılǵan bolıp adam balasınıń turmısta tutatuǵın ornı bilim iyelew, dos tańlaw, óziniń baxtı hám qádir qımbatı jolındaǵı gúresleri haqqında sóz etedi. Sonıń ushın da avtor bul joldıń tiykarǵı túyinleri tárbiyaǵa baylanıslı dep biledi. Qırıq tórt baptan ibarat bolǵan bul kitaptıń hár bir babında adamzat tárbiyasınıń eń áhmiyetli máseleleri sheshilip baradı. Sonlıqtanda bul baplardıń hámmesi de wásiyat túrinde jazılǵan. Máselen: "Ata-ananı húrmetlew haqqında", "Ónerdıń artıqmashılıǵı", "Sheshenliktiń áhmiyeti", "Ǵarrılıq hám jigitlik", "Sharap ishiw yaki ishpeslik qaǵıydaları", "Miyman kútiw", "Ishqı muhabbat haqqında", "Monshaǵa túsiw", "Uyqılaw", “Dúnya-mal jıynaw", "Perzentti tárbiyalaw", "Dos tańlaw", "Ilim iyelew", "Shayırlıq penen shuǵıllanıw", "Xızmetkerlik" hám taǵı basqalar.

Avtor haqıyqıy adamlarda úsh túrli belginiń saqlanıwın qáleydi:

1. Aqıllılıq
2. Hadallıq
3. Jomartlıq.

Mine usı úsh túrli belgi haqıyqıy insanlarda saqlanıwı kerek.

Qáyqawıstıń pikiri boyınsha "Jomartlıq" - degen kezsiz saqıylıq emes. Bálki bunıńda óz aldına qoyǵan máqsetleri bar. Sonıń ushında ol jomartlıqtın ózinde úsh toparǵa bólip qaraydı.

1. mártlik - yaki bolmasa aytqan sózin orınlaw.
2. tuwrılıq - sheshiliwi zárúr bolǵan máselege tuwrı qatnas jasaw.
3. qayır-saqawatlı bolıw.

Sonıń menen birlikte "Qabusnama" avtorı hár bir topardıń minez-qulqın, olardıń jámiyette tutqan orınlarında belgilep o'tedi. "Adamlardıń kópshiligine jomartlıq penen hayyarlıq tán nárse. Bul ónerlerde batırlıq, mártlik, sabır-qanaat, wáde-opaǵa qılap etpew, sap júreklilik, haqıyqatlıq bári aralasıp júredi. Jáne de aytaman, qulǵa, gedeyge azap bermew kerek. Ázzilerge mádet berip, olardı qollap quwatla. Jaqsılardı jamanlardıń azaplanıwınan qorǵaw kerek. Áy balam, ámel adamlarınıń háreketi hayyarlıqqa jaqın keledi. Sebebi ámeldiń ózi de hayyarlıq penen jetilisip baradı. Biraq keńpeyillik, miyman-doslıq, saqıylıq, tuwrılıq, haqıyqat izlewshilik, tazalıq, jaqsı qurallanıw ámel adamları ushın tándur."

Sonıń ushında Qáyqawıs aqıllılıqqa úlken itibar beredi. Ol aqıldıń ózinde ekige bólip qaraydı.

• Tuwma aqıl. Bunday aqıl ázelden Allataala tárepinen sıy sıpatında beriledi. Onı hár bir adam ózinshe jetildirip barıwı kerek.
• Muqtasib - yaki bolmasa qosımsha aqıl. Bul aqıl ilimiy kitaplar hám turmıs tájiriybeleri arqalı júzege asadı. Usı ekewin biriktire alǵan adam ǵana haqıyqıy aqıllı adam bolıp esaplanadı. "Eger quday saǵan ázeliy (tábiyiy) aqıldı bergen bolsa, sen qosımsha aqıldı úyrenip alıw ushın miynet et. Sonda ǵana sen bárshe xalıq arasında ájayıp hám áziz adam bolasań... Atań bolsa atańnan úyren. Bolmasa bul baǵdarda anadan áziz adam joqdur".

Qáyqawıs bul kitapta kóbirek tárbiya haqqında aytadı. Onıń pikirinshe adamdı kóbirek tárbiyalaytuǵın nárse turmıs. Turmıstıń tárbiyası hár qanday dana muǵallimnen de kúshli. Bul haqqında avtor tómendegishe aytadı : "Eger adamdı turmıs ustazı dana etpese, hesh qanday dana oǵan aqıllı sóz úyretiw ushın áwere bolmasın. Óytkeni miyneti zayaǵa ketedi" - deydi.

Biraq adam parasatlı, hikmetli sózlerdi tıńlawdan jalıqpawı kerek. Sebebi adam eki túrli boladı. Birewi - úyretiwshi. Ekinshisi - úyreniwshi. "Tıńlay-tınlay dana bolarsan'" - degen sózler sonnan qalǵan. Qulaǵıńa qonımsız biyhuwda sózlerdi esitiwden qash. Biraq hikmetli sózlerdi úyreniwden jalıqpa. "Anadan tuwılǵan náresteni jer astında saqlap, sút berip, sol jayda ósirse, anası oǵan hesh-qanday sóylemese, adam sózin esitpese, ol bala úlkeygennen keyin saqaw boladı. Sonıń ushında sóz bala ushın jaslıǵınan joldas bolıwı kerek".

Avtordıń aytıwınsha jaqsı sóz tárbiyanıń tiykarǵı quralı. Sózdiń mánisli qollanıwı adam xarakterinde tiykarǵı jolǵa salıp jiberedi. Bunnan tısqarı ol: "Adam balası ómirinshe tárbiyalanıp barıwı kerek. Jaman adam joq, jaman tárbiyalanıw bar" - degen sheshimge keledi.

Qullası, Qáyqawıstıń bul shıǵarması Shıǵıs pedagogikasınıń eń bir xarakterli kitaplarınan esaplanadı. Sonıń ushında bul kitap orta mekteplerde pán sıpatında oqıtıladı.