Tailando
| Tailando | ||
| ราชอาณาจักรไทย Ratcha Anachak Thai | ||
|
| |
| Standardo di Tailando | Blazono di Tailando | |
| Nacionala himno: | ||
| Phleng Chat | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Bangkok | |
| · Habitanti: | 8.305.218 (2010) | |
| Precipua urbo: | Bangkok | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Tai | |
| Tipo: | Monarkio | |
| · Rejo: | Rama la 10ma | |
| · Chefministro: | Srettha Thavisin | |
Surfaco: (50ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 513 120 km² | |
| · Aquo: | 0,4 % | |
Habitanti: (20ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 69 794 997[1] (2023) | |
| · Denseso di habitantaro: | 132,1 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Baht | |
| Veho-latero: | sinistre | |
| ISO: | TH
| |
THA
| ||
764
| ||
| Reto-domeno: | .th | |
Tailando, olim Siam, esas lando jacanta en sud-estal Azia. Ol havas kom vicini Myanmar norde e weste, Laos norde ed este, Kambodja sud-este, e Malaizia sude.
Bazala fakti pri Tailando.
Historio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Historio di Tailando |
Tailando ja habitesis dum Paleolitiko. La regiono influesis da Indiana kulturi e religii dum lua historio. Exemple, de l'1ma yarcento aK til cirkume 550 existis rejio nomizita Funan, qua extensis su de la nuna Tailando til la litoro di la nuna Vietnam. En Funan parolesis l'anciena linguo Khmer, e pro influo Indiana, hinduismo esis lua religio.
.]]
Ante la falo dil imperio Khmer (dum la 13ma yarcento) diversa stati (rejii Tai, Mon, Khmer e Malaya) existis ibe. Populo Tai translojis su de suda Chinia vers la nuna Tailando dum la 10ma yarcento. An la nuna centro di Tailandana teritorio existis de la 7ma til la 10ma yarcento la kulturo Mon-Dvaravati. De la 13ma til la 14ma yarcenti, existis rejio nomizita Sukhothai, kun chef-urbo en la urbo samnoma, de qua existas ruini.
De 1351 til 1767 existis tale nomizita rejio Ayutthaya, qua establisis komercala relati kun Chiniani, Vietnamani, Indiani, Japoniani, Persiani, e pose kun Portugalani, Hispani, Franci e Nederlandani. En 1511 Portugalana Duarte Fernandes establisis ambasadeyo en la rejio.
Reji Ayutthaya permisis komercisti rezidar en vilaji fora la murego del urbo. Dum la regni di Somdet Phra Narai en Tailando (1656 til 1658) e di Louis la 14ma en Francia, la du korti mantenis forta ligili, e Franca ambasadisti komparis la richeso e grandeso de Ayutthaya kun olta di Paris.
En 1767, rejio Ayutthaya finis, pro invado da Burmani. Lua chefurbo brulesis e lua teritorio partigesis. En 1769, generalo Taksin riunigis la teritorio e proklamis su rejulo. Ilu guvernis til 1782, kande ilu judikesis kom dementa e revokesis, enkarcerigesis e pose mortigesis.
La moderna historio di Tailando komencis en 1782, kande Rama la 1ma asumis kom rejulo, l'unesma rejo de la dinastio Chakri. Rama la 1ma fondis Bangkok, qua divenis chefurbo di la lando. Lua heredinti divenis koncernita pri la minaci de Europana kolonialismo, pos la vinki di Britaniani en Burma en 1826. La sam yaro, Siam signatis pakto pri amikeso e komerco kun Britaniani. En 1833, Usa establisis ambasadeyo en Siam.
Ante 1932 Tailando ne havis parlamento, pro ke la legifala povo kontrolesis dal rejo. Tamen, ye la 24ma di junio ta yaro, grupo di civili surnomizita Khana Ratsadon (la Partiso di la Populo) duktis nesangoza revoluciono qua finis l'absoluta povo de la dinastio Chakri, e koaktis l'adopto dil unesma konstituco di la lando. L'oficala nomo di Tailando esis Siam til la 23ma di junio 1939, kande ol chanjesis vers la nuna nomo.
En 1941, eventis kurta milito kontre la Francia di Vichy, e Tailando okupis Laos e Kambodja. Ye la 8ma di decembro 1941, Japonian imperio atakis Tailando, qua signatis armistico. Tra sekreta protokolo, Japoniani permisis Tailando rikaptar teritorii okupita dal Unionita Rejio e da Francia. La Libera Movado Tai lansesis ambe en la lando ed exterlande, por opozar ambe lokala guvernerio e Japoniani. Pos finir la milito, Tailando signatis formala pakti por finar milito-stando kontre Federiti. La maxim multa Federiti fakte ignoris milito-deklaro Tailandana.
En junio 1946, rejulo Ananda trovesis mistikale mortinta. Lua fratulo Bhumibol Adulyadej divenis rejulo e membreskis l'Organizuro dil Traktato di Sud-Estal Azia (Angle: Southeast Asia Treaty Organization, SEATO) en 1954, e formale federis kun Usa.
Politiko
[redaktar | redaktar fonto]
De 1932 til nun Tailando havis 20 konstituci, la lasta adoptita en 2017. To montras la politikala nestabileso di la lando, qua subisis multa stato-stroki dum olua historio. Segun la nuna konstituco, Tailando esas konstitucala monarkio. La rejulo esas la chefo di stato, dum ke la chefministro esas la chefo di guvernerio. La parlamento elektas la chefministro, e lu indikesas dal monarko.
Segun la konstituco di 2007, la legifala povo konsistas ek duchambra parlamento. La Senato (Wuthisapha) havis 150 membri ed esis la Supra chambro, kontre ke la Chambro di Reprezentanti havis 500 membri ed esis la basa chambro. Pos la stato-stroko di 2014 e l'adopto di nova konstituco ca sistemo modifikesis, e nun la legifala povo havas unika chambro kun 220 membri. En 2017 nova konstituco promulgesis, ma til nun ne eventis nova elekti.
La nuna strukturo dil judiciala povo di Tailando organizesas segun la konstituco di 2007. Segun ol, existas 4 sistemi: la Judiciala korto, l'Administrala korto, militala korti, e la Korto Konstitucala. La Komisitaro Aziana pri Homala Yuri (Asian Human Rights Commission) judikas la sistemo judiciala di Tailando kom "kaosala".
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]
Havanta preske 514 mil km² e 64 milion habitanti, Tailando esas la 50ma maxim vasta e la 20ma maxim populoza lando de la mondo. Ol esas 2-ople plu granda kam l'Unionita Rejio e poke plu granda kam Hispania.
Tailando havas multa geografiala regioni. La nordo di la lando esas montoza, e lua maxim alta monto esas Doi Inthanon, kun 2565 metri di altitudo. La regiono nord-estala konsistas ek la platajo Khorat, kun la fluvio Mekong este. La centro di la lando konsistas ek la valo dil fluvio Chao Phraya, qua debushas an la gulfo di Tailando. La westo di la lando konsistas ek la montaro Tenasserim, longa de cirkume 1700 km qua iras til la sudo di la lando, e partale formacas la frontiero kun Myanmar.
La fluvii Mekong e Chao Phraya esas importanta por l'irigaco di rurala regioni. La sudo di la lando konsistas ek l'istmo Kra, qua havas litori an la maro di Andaman ed an la gulfo di Tailando, ed expansas sude til la peninsulo Malaya. La gulfo di Tailando kovras 320 mil km² ed esas importanta loko por turismo, nome en la regioni sude del istmo Kra. La maro di Andaman, sudweste de la lando, ank esas importanta turistala loko, nome insulo Phuket ed insuli Phi Phi.
Ekonomio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Ekonomio di Tailando |
Demografio
[redaktar | redaktar fonto].jpg)
Segun statistiki de The World Factbook por 2023, Tailando havis 69 794 997 habitanti[1]. Segun statistiki pri 2015, la maxim multa (97,5%) esas del etnio Tai, 1,3% esis Burmanana, 1,1% esis de altra etnii, e min kam 1% esas nekonocata[1].
L'oficala linguo di la lando esas Tailandana, parolata da 90,7% kom unesma linguo, e da altra 6,4% kom duesma linguo.[1] L'elito parolas l'Angla kom duesma linguo.
Segun statistiki da The World Factbook pri yaro 2021, 94,1% de la habitantaro evanta 15 yari o pluse savas lektar e skribar[1]. Existas efikiva sistemo di infantala skoli, primara e sekundara skoli, e fakultati ed universitati. Nun existas 156 institucuri por universitatala docado. Multa studenti de vicina landi - Popul-Republiko Chinia, Myanmar, Kambodja e Vietnam - studias en Tailandana universitati e fakultati.
La religio kun maxim granda nombro di adepti esas Budismo: 94,6% de la habitantaro. Mohamedani esis 4,3% e Kristani esis 1% en 2015.[1]
| La 10 maxim granda urbi di Tailando (2015) |
|---|
| Imaji | Rango | Nomo | Habitantaro |
|---|---|---|---|
 Bangkok  Nonthaburi | |||
| 1ma | Bangkok | 5 782 159 | |
| 2ma | Nonthaburi | 270 609 | |
| 3ma | Nakhon Ratchasima | 174 332 | |
| 4ma | Chiang Mai | 174 235 | |
| 5ma | Hat Yai | 157 467 | |
| 6ma | Udon Thani | 155 239 | |
| 7ma | Pak Kret | 152 881 | |
| 8ma | Chaophraya Surasak | 132 172 | |
| 9ma | Khon Kaen | 129 581 | |
| 10ma | Ubon Ratchathani | 105 081 | |
| Fonto: [2] | |||
Kulturo
[redaktar | redaktar fonto]Tailandana kulturo influesis da vicina populi, exemple Indiani, Laosani, Burmani, Kambodjani e Chiniani. Buddhismo Theravada, qua esas la nacionala religio, esas la centro di la moderna identeso Tailandana. Ol inkluzas multa tradicioni Hindua ed animista.
L'unesma literaturala verki en Tailando skribesis per Chiniana literi til la 13ma yarcento, pose ol recevis Indiana influi, nome Sanskrita e Pali. Tailandana alfabeto aparis cirkume 1283. Cirkume la 15ma yarcento, Tailandana literaturo ja evolucionabis distingive, ensemble kun naskinta identeso kom naciono. Siamana poeti kompozis drola ritmala versi e romantika poemi khlong. Multa anciena poemi perdesis kande Ayutthaya destruktesis en 1767.
Dum la 19ma yarcento, rejulo Phra Phutthaloetla Naphalai, anke konocata kom Rama la 2ma, esis notora poeto ed anke patrono por artisti, exemple poeto Sunthorn Phu. Rejuli Rama la 5ma e Rama la 6ma ank esis skriptisti, nome pri ne-fiktivajo, e mixis westala influi a la tradicionala kulturo Tailandana. La skriptisti de la 20ma yarcento produktis precipue kurta fiktivaji, ma kelk ek li produktis plu serioza verki, exemple Kukrit Pramoj, Kulap Saipradit, Suweeriya Sirisingh e Chart Korbjitti. Kelk ek lia verki tradukesis a l'Angla.
Sporto
[redaktar | redaktar fonto].jpeg)
Muay Thai esas kombato-sporto qua originis en Tailando. La lando obtenis multa Olimpiala medalii pri kombato-sporti. Dum recenta yari, futbalo divenabas la maxim populara sporto en la lando.
Referi
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Thailand - The World Factbook - Publikigita da CIA. URL vidita ye 20ma di decembro 2023.
- ↑ Thailand: Regions and Municipalities - Autoro: Citypopulation.
.svg)